بین الحرمین (حجاز)
بین الحرمین به مسیر میان مکه و مدینه گفته می‌شود.
بین الحرمین به منطقه میان حرمین مکی و مدنی و معمولاً مسیر میان مکه و مدینه گفته می‌شود و این منطقه‌ای بوده که پیامبر اسلام(ص) در دوران هجرت و نیز در عمرة القضاء و حجة الوداع این مسیر را پیموده‌اند و در برخی مکان‌ها نماز گزارده‌اند که بعدها به مسجد تبدیل شده است و در روایات فضائلی برای این منطقه ذکر کرده‌اند. در طول این مسیر که نسبتا هم طولانی است منزلگاه‌های فراوانی در کنار آب‌ها و آبادی‌ها ساخته شده است. تامین امنیت این مسیر به عهده حاکمان حجاز بوده که با ضعف حکومت‌ها ناامنی و دزدی و غارت کاروان‌ها بسیار بازتاب داشته است.
در دوره‌های حاضر، شیعیان، به ویژه ایرانیان، منطقه میان حرم مطهر پیامبر(ص) در مسجدالنبی و حرم امامان شیعه، در بقیع را بین الحرمین می‌نامند، همچنین به فاصله حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس در کربلا بین الحرمین گفته می‌شود.
محدوده بین الحرمین[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بین الحرمین در متون روایی و تاریخی کهن، به منطقه میان حرمین مکی و مدنی و معمولاً مسیر میان مکه و مدینه گفته می‌شود.[۱] حرم مکی به منطقه‌ای در حریم خانه کعبه تا محدوده‌ای معین اطلاق می‌شود که با انصاب و نشانه‌هایی مشخص شده است. حرم مکی از سمت مدینه تا منطقه تنعیم در پنج میلی (حدود 10 کیلومتری) مسجدالحرام را در بر می‌گیرد.[۲]
حرم مدنی نیز بر پایه حدیثی از پیامبر(ص) بر منطقه میان دو حره واقم در شرق مدینه و حره وبره در غرب[۳] و در حدیثی دیگر، بر منطقه میان کوه‌های عیر و ثور در جنوب و شمال شهر اطلاق می‌شود.[۴]
در برخی احادیث، حدود حرم مدنی به‌اندازه یک برید (4 فرسخ) از هر چهار جهت معرفی شده است.[۵] فقیهان شیعه به پشتوانه روایت‌هایی حد حرم نبوی را از کوه عائر تا کوه وعیر[۶] در جهت قبله و جنوب مدینه دانسته‌اند. بر پایه این سخن، بین الحرمین بر فاصله میان کوه عیر در جنوب مدینه و منطقه تنعیم در 10 کیلومتری مکه اطلاق می‌شود؛ احادیثی فراوان درباره فضیلت این منطقه در دست داریم. بسیاری از این احادیث به مقام والای کسانی که در این منطقه می‌میرند، اشاره نموده و آن‌ها را در زمره کسانی که در امانند، یاد کرده‌اند.[۷] در برخی روایت‌ها، همین فضیلت‌ها برای کسانی که در راه مکه می‌میرند، گزارش شده است. همین سخن، همسانی بین الحرمین با مسیر مکه را تایید می‌کند.[۸]
مکان وقوع رویدادهای مربوط به آخر الزمان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
همچنین بین الحرمین در برخی روایت‌ها مکان وقوع برخی رویدادهای مربوط به آخر الزمان و عصر ظهور و نیز بلعیده شدن سپاه شام (سفیانی) در بیابان بیداء خوانده شده است.[۹]
مساجد بین الحرمین[ویرایش | ویرایش مبدأ]
پیامبر(ص) مسیر میان مکه و مدینه را در دوران هجرت و نیز در عمرة القضاء و حجة الوداع پیموده‌اند. مکان‌هایی که او در این سفرها در آن‌ها نماز گزارد، بعدها به دست مسلمانان به مسجد تبدیل شد و برخی آداب ویژه و خواندن نماز در آن‌ها مرسوم گشت.
نام برخی مساجد مشهور بین الحرمین عبارتند از: شجره، مُعَرَّس، شرف الروحاء، عِرْقِ الظُّبْیه، رُوَیثَه، ثنیه رَکُوبَه، اثایَه، عَرْج، مُنْبَجس، سقیا، تِعْهِن، رمادَه، اَبْواء، جُحْفَه، غدیر خم، قُدَیْد، خُلَیْص، مَرُّ الظهران، و تنعیم.[۱۰]
گروهی از دانشوران شیعه نماز خواندن در برخی مکان‌های بین الحرمین مانند بیداء، ذات الصلاصل، و وادی شَقِرَه را مکروه دانسته‌اند.[۱۱]
منزلگاه‌های مسیر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
مسیر طولانی بین الحرمین در حدود 450 کیلومتر[۱۲] در سده‌های نخست اسلامی دارای منزلگاه‌هایی فراوان بوده که بیشتر کنار آب یا آبادی‌ها قرار داشته‌اند. برخی از مهم‌ترین منازل این مسیر عبارتند از: ذوالْحُلَیْفَه، بَیْداء، حَمْراءُ الاسَد، رَوْحاء، رُوَیثَه، عَرْج، وَرِقان، سُقْیا، اَبْواء مکان دفن مادر پیامبر(ص)، رابِغ، جُحْفَه، خُلَیْص، عُسْفان، قُدَیْد، غدیر خم مکان اعلام ولایت حضرت علی(ع) بر مسلمانان در حجة الوداع، و تَنْعیم که نقطه آغاز حرم مکی از سمت مدینه است.[۱۳]
ناامنی با ضعف حکومت‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اهمیت حج و جایگاه آن نزد مسلمانان در همه دوره‌ها حاکمان حجاز را به تامین امنیت حاجیان در این منطقه ملزم می‌نمود. هرگاه قدرت حکومت‌های مسلط بر این منطقه رو به ضعف می‌نهاد، امنیت حاجیان در بین الحرمین با خطرهای فراوان روبه‌رو می‌شد. ناامنی مسیر بین الحرمین در سفرنامه‌های بسیار بازتاب داشته است و حاجیان از دزدی و غارتی که در این مسیر گرفتار آن بوده‌اند، بسیار نالیده‌اند؛ به گونه‌ای که در برخی دوره‌ها با وجود تمهیدات فراوان حکومت برای حفظ امنیت کاروان‌های حج، حاجیان در مسیر میان مدینه و مکه و حتی در حومه شهرهای یاد شده، به غارت راهزنان گرفتار می‌شدند.[۱۴]
بین الحرمین در دوره‌های پسین[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در دوره‌های پسین، اصطلاح بین الحرمین کاربردی دیگر نیز یافته است. شیعیان، به ویژه ایرانیان، منطقه میان حرم مطهر پیامبر(ص) در مسجدالنبی و حرم امامان شیعه، در بقیع را بین الحرمین می‌نامند.
به علت محدودیت‌های ویژه که شیعیان در زیارت قبرهای بقیع از سوی آل سعود دارند، در مدت اقامت خود در مدینه، هنگام بسته بودن درهای بقیع پشت دیوارهای آن و در منطقه بین الحرمین به خواندن زیارتنامه و دعاهای معهود می‌پردازند. معمولاً از بین الحرمین به مناسبت یاد کردن از بقیع و نیز جلسات دعا به ویژه قرائت دعای کمیل در شب‌های جمعه، در گزارش‌ها و سفرنامه‌های اخیر یاد شده است.
همچنین به فاصله حرم امام حسین(ع) و حضرت عباس در کربلا بین الحرمین گفته می‌شود.
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص229؛ المحاسن، ج1، ص70؛ اخبار مکه، ج3، ص69، 160.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص75.
- ↑ مسند احمد، ج2، ص240؛ معالم المدینة المنوره، ج2، ص448.
- ↑ صحیح البخاری، ج8، ص10؛ صحیح مسلم، ج4، ص115، 217.
- ↑ التهذیب، ج6، ص13.
- ↑ السرائر، ج1، ص651؛ الحدائق، ج17، ص408-409.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص229؛ المحاسن، ج1، ص70؛ اخبار مکه، ج3، ص69، 160.
- ↑ الکافی، ج4، ص263.
- ↑ الغیبه، ص448؛ قرب الاسناد، ص371-372؛ تفسیر قمی، ج2، ص205-206.
- ↑ نک: التحفة اللطیفه، ج1، ص38-41؛ وفاء الوفاء، ج3، ص159-173.
- ↑ مستند الشیعه، ج4، ص434؛ الحدائق، ج7، ص212-213.
- ↑ نک: آثار اسلامی، ص175.
- ↑ نک: حجاز در صدر اسلام، ص187-227.
- ↑ نک: سفرنامه‌های خطی فارسی، ج2، ص187؛ شرفنامه، ج2، ص239؛ خاطرات سفر مکه، ص147-151.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بین الحرمین.
- آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.
- اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن‌دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
- التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1365ش.
- حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، 1375ش.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. 1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.
- السرائر: ابن‌ادریس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق.
- سفرنامه‌های خطی فارسی: گروهی از نویسندگان، تهران، اختران، 1388ش.
- شرفنامه (تاریخ مفصل کردستان): شرف خان بن شمس الدین بدلیسی (م. 945ق.)، تهران، اساطیر، 1377ش.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
- صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.
- صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر.
- الغیبه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش طهرانی و ناصح، قم، المعارف الاسلامیه، 1411ق.
- قرب الاسناد: الحمیری (م. قرن3ق.)، قم، آل البیت:، 1413ق.
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- المحاسن: ابن‌خالد البرقی (م. 274ق.)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1326ش.
- مستند الشیعه: احمد النراقی (م. 1245ق.)، قم، آل البیت:، 1415ق.
- مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر.
- معالم المدینه: عبدالعزیز کعکی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1419ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.