غزوه تبوک

غزوه تبوک

موقعیت منطقه تبوک
اطلاعات کلی زمان سال نهم هجری مکان منطقه تبوک مختصات بین حجر و شام نتیجه عدم درگیری. علت جنگ لشکرکشی رومیان
جنگندگان
مسلمانان	رومیان
فرماندهان
حضرت محمد(ص)	رومیان

غزوه تبوک: واپسین غزوه پیامبر(ص) در برابر رومیان در شمالی‌ترین منطقه حجاز به سال نهم ق. است. این منطقه در مسیر حج شامیان و به علت وجود چشمه‌‌های آب در آن، یکی از منزلگاه‌های حاجیان بود. وقتی گزارش بازرگانان نبطی مبنی بر لشکرکشی هراکلیوس امپراتور روم شرقی برای حمله به مسلمانان به مدینه رسید و با خطری که پیامبر(ص) از حمله رومیان احساس کردند؛ نامه‌ها و نمایندگانی به قبایل مناطق مختلف اعزام کرده و آنان را به نبرد با رومیان فراخواندند.

جبران شکست مسلمانان در جنگ موته، گرفتن جزیه از اهل کتاب، انتقام خون جعفر بن ابی‌طالب و... باعث ایجاد انگیزه بیش از پیش برای نبرد با رومیان گردید.

در این میان برخی از عوامل مانند تجربه شکست موته، دوری راه تبوک با مدینه، قحطی و گرمای شدید تابستان باعث شد تا برخی از مسلمانان به تردید بیافتند و منافقین با وجود داشتن توانایی برای شرکت در جنگ، برای پیامبر عذر آورند.

به دستور پیامبر(ص) کسانی که به خاطر فقر مالی نمی‌توانستند در جنگ شرکت کنند، توسط توانمندان تجهیز شدند. با وجود تمام مشکلات مسلمانان در یکی از روزهای آغازین ماه رجب به سوی تبوک حرکت کردند. این سومین لشکرکشی پیامبر برای مقابله با رومیان بود.

مسلمانان در راه تبوک سختی‌های زیادی متحمل شدند به گونه‌ای که بعضی اوقات مجبور بودند برای رهایی از تشنگی و گرسنگی شتران خود را نحر کنند. البته گزارش‌های زیادی در مورد معجزات پیامبر(ص) برای حل کمبود آب و غذا وجود دارد.

مسلمانان بعد از سختی‌های فراوان به منطقه تبوک وارد شدند اما اثری از رومیان نیافتند. با وجود این پیامبر با توقف 10 یا 20 روزه در این منطقه کارهای مهمی را انجام دادند از جمله این کارها می‌توان از مصالحه و توافق بر پرداخت جزیه با برخی از ساکنان مسیحی اطراف شام، فرستادن خالد بن ولید به دومة‌الجندل و اقداماتی دیگر نام برد.

در این جنگ منافقان بیش از گذشته چهره نفاق خود را آشکار کردند و از هیچ فرصتی برای بازداشتن مسلمانان از جنگ و بدبین کردن آنان نسبت به اسلام فروگذار نشدند. از مهم‌ترین کارهای آنان می‌توان به توطئه آنان نسبت به ترور پیامبر(ص)، تمسخر ایشان و نیز ماجرای گم‌شدن ناقه پیامبر(ص) و آگاهی ایشان از مکان آن اشاره کرد.

پیامبر(ص) در این جنگ حضرت علی(ع) را جانشین خود در مدینه گذاشته و کسی را غیر از علی(ع) شایسته این کار ندانستند و حرکت خود به سمت تبوک را منوط به جانشینی علی(ع) کردند. اما این اقدام پیامبر با نارضایتی برخی مواجه گردید.

پیامبر(ص) بعد از سه یا چهار ماه در رمضان یا شوال سال نهم هجری وارد مدینه شدند. این لشکرکشی آثار و ثمرات زیادی برای مسلمانان داشت از جمله می‌توان به گسترش حکومت پیامبر، دفع تهدید رومیان و قدرت‌نمایی مسلمانان در مقابل آنان و نیز آشکار شدن چهره منافقان اشاره کرد.

تبوک

نوشتار اصلی: تبوک تبوک نام یک وادی در شمالی‌ترین نقطه حجاز بین سرزمین حِجر و شام است. برخی این سرزمین را بخشی از قلمرو شام دانسته‌اند. این وادی در 4 منزلی حجر، 6 منزلی مَدین، 12منزلی مدینه و 11منزلی دمشق و در میانه راه مدینه و دمشق قرار دارد.

خبر لشکرکشی رومیان

به سال نهم قمری بازرگانان نبَطی که به مدینه آمده‌ بودند به پیامبر خبر دادند که هراکلیوس امپراتور روم شرقی، قبایل عرب مسیحی ساکن سرزمین‌های مرزی شام و حجاز (همچون غَسّان، جُذام و لَخم) را متحد کرده و سپاهیان خود را با شمار40000 تن تا بلقاء (از شهرهای شام در اردن امروزی) پیش رانده و خود نیز در حمص، از شهرهای شمالی سوریه، مستقر شده است.برخی علت این لشکرکشی را درخواست مسیحیان عرب از هراکلیتوس برای نابودی دین اسلام دانسته‌اند.

پیامبر(ص) در پی احساس خطر از رومیان،قبایل مسلمان بیرون از مدینه را به نبرد با رومیان فراخواند و به آنان نامه نوشت با صدور فرمان نبرد با رومیان هم‌زمان با نزول آیه 29 توبه که مسلمانان را به نبرد با آن دسته از اهل کتاب که با دین اسلام دشمنی می‌ورزیدند، فراخواند و گرفتن جزیه از آنان را برای مسلمانان مجاز ساخت، نگرانی‌های مالی و اقتصادی مسلمانان از میان رفت.

گروهی از مسلمانان مدینه تمایلی به شرکت در این جنگ نداشتند. قدرت روم و تجره شکست در موته، گرمای هوا در تابستان، طولانی بودن راه و اینکه هنوز محصولات کشاورزی خود را برداشت نکرده بوند از دلایل عدم تمایل آنان بود.

همراهی نکردن برخی از مسلمانان

در برابر این عوامل، نگاه نومیدانه بسیاری از مسلمانان را که قدرت روم را در نبرد مؤته تجربه کرده بودند، می‌توان از مهم‌ترین عوامل بازدارنده مسلمانان شمرد.

دستور تجهیز فقراء برای جنگ

فقر و ناتوانی مالی بسیاری از مسلمانان می‌توانست حرکت سپاه را به مخاطره‌ اندازد. از این رو، پیامبر(ص) از همه توانمندان خواست تا برای فراهم شدن زمینه حضور تعداد بیشتر مسلمانان در این نبرد، از ناتوانان دستگیری کنند. بسیاری از توانمندان به فقرا یاری رساندند و آنان را تجهیز کردند.

همان گروه بکّائین را افرادی چون یامین بن عمرو از یهودیان تازه مسلمان شده بنی‌نضیر، عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر، و نیز عثمان بن عفان تامین مالی کردند. از عبدالرحمن بن عوف، زبیر بن عوام، طلحة بن عبیدالله، سعد بن عباده و عاصم بن عدی نیز در شمار انفاق کنندگان در این نبرد یاد شده است. افزون بر اصحاب ثروتمند پیامبر(ص)، بسیاری از زنان و مردان کم توان نیز با انفاق و اهدای مالی‌اندک در تجهیز سپاه همراهی کردند.

حرکت سپاه و رویدادهای میان راه

سپاه مسلمانان در روز دوشنبه یا پنجشنبه از روزهای آغازین ماه رجب به سوی تبوک رهسپار شد. شمار این سپاه را از30 هزار تا 70 هزار تن دانسته‌اند. پیامبر فرماندهان قسمت‌های گوناگون سپاه را تعیین کرد و مسؤولیت پرچم‌ها و لواهای سپاه را به چندین تن سپرد. طلحة بن عبیدالله تیمی فرمانده جناح راست و عبدالرحمن بن عوف فرمانده جناح چپ سپاه شدند.

سختی‌های مسیر تبوک

گزارش‌های پرشمار در باره گلایه مسلمانان از تشنگی و گرسنگی به پیامبر(ص) و نیز گزارش معجزات گوناگون پیامبر(ص) برای فراهم کردن آب و غذا، گواه سختی‌هایی است که سپاه با آن دست به گریبان بود. از این رو، بسیاری منابع از این سپاه با عنوان «جیش العُسْره» یاد کرده و مقصود از «ساعة العسره» در آیه 117 سوره توبه را دشواری‌های مسیر حرکت سپاه تبوک دانسته‌اند. با ورود سپاه به سرزمین حِجْر که سکونت‌گاه قوم عذاب شده «ثمود» بود، پیامبر(ص) مسلمانان را از هر‌گونه بهره‌گیری از آب و غذا و علوفه این سرزمین نفرین شده بر حذر داشت و حتی آنان را از وضو گرفتن نهی کرد. بر پایه روایت جابر بن عبدالله انصاری، ایشان یاران خود را به عبرت گرفتن از سرگذشت آن قوم فراخواند و محل معجزه حضرت صالح و بیرون آمدن ناقه پیامبر را به آنان نشان داد و آن گاه با پیراهن خود سر مبارکش را پوشاند و شتابان از این سرزمین بیرون شد. از این رو، با عبور از حجر، ذخیره آب و غذای مسلمانان تمام شد و آنان سخت دچار تشنگی و دشواری شدند و از پیامبر(ص) گله کردند. اما در پی نماز رسول خدا و طلب باران از خداوند، مسلمانان از تشنگی رهایی یافتند.

معجزات پیامبر در تبوک

معجزات پیامبر(ص) و تامین غذای سپاه نیز گزارش‌هایی فراوان را به خود اختصاص داده است. در گزارشی آمده که ایشان با دست کشیدن بر مانده آذوقه سپاه که بیش از چند خرما نبود، از یاران خود خواست تا با نام خدا از آن بخورند. سپس همه خوردند و سیر شدند. نیز گفته‌اند آن گاه که مسلمانان برای رفع گرسنگی خود از پیامبر(ص) برای نحر شتران اجازه خواستند، با دعای ایشان،‌ اندک غذای مانده چنان برکت و فزونی یافت که همه با آن سیر شدند. فراوانی این‌گونه گزارش‌ها در باره قحطی آب و غذا و معجزات پیامبر(ص)، بیانگر دشواری‌های بزرگ در راه حرکت این سپاه است.

سرانجام پیامبر(ص) در روز سه‌شنبه از ماه شعبان سال نهم ق. پس از حدود یک ماه طی مسیر وارد تبوک شد. روشن نیست که چرا پیامبر(ص) مسافت 12روزه مدینه به تبوک را در این مدت پیموده است. ضعف تدارکات سپاه و کمبود مَرکب و لزوم پیمودن راه در هوای خنک‌تر با توجه به گرمای شدید هوا، می‌تواند از عوامل طولانی شدن این سفر باشد.

مساجد مسیر تبوک

نوشتار اصلی: مسجدهای راه تبوک ابن‌هشام از 17 مسجد برای پیامبر(ص) در طول مسیر مدینه به تبوک یاد کرده که به اسامی توقف‌گاه‌های سپاه، نام‌گذاری شده‌اند و بعدها مسلمانان برای تبرک جستن، در آن مکان‌ها مسجدی بنا نهادند. این مساجد عبارت بودند از: ثَنِیَّه مَدِران، ذات الزِراب، اَخْضر، ذات الخِطْمی، علاء/ اَلاء، طرف البَتْراء، شَقّ تارا، ذی الجِیفه، صَدْر حوضی، حجر، صَعِید، وادی القُری، رَقْعه، ذی مَرْوه، فَیفْاء، ذی خُشُب، تبوک. ابن‌حبّان و یاقوت به برخی از این مساجد اشاره کرده‌اند. سمهودی تعداد مساجد میان راه را تا 20 مسجد دانسته است. رفعت پاشا (م. 1353ق.) نیز از وجود این مساجد در زمانه خود سخن گفته است.

کارهای پیامبر در تبوک

سپاهیان مسلمان با ورود به تبوک، سپاهی از رومیان را ندیدند. برخی پراکنده شدن نیروهای دشمن یا دروغ بودن اطلاعات بازرگانان نبطی را علت این امر می‌دانند. مدت حضور پیامبر(ص) در تبوک را بیش از 10 روز و تا 20 روز و حتی بیش از آن دانسته‌اند.

در این مدت، برخی از مسیحیان ساکن در منطقه مرزی شام همچون یُحَنَّـِة بن رُؤْبه، حاکم یا اسقف شهر اَیْلَه در ساحل دریای سرخ، در دیدار با پیامبر(ص) با قبول پرداخت جزیه سالانه به مقدار 300 دینار، با ایشان پیمان بستند. او در برابر، از پیامبر خواست تا امنیت کشتی‌ها و کاروان‌های تجاری او را تامین کند.

از مصالحه مردم اَذْرُح، از شهرهای شام، به مقدار 100 دینار، ساکنان جَرْباء به فاصله سه روز تا اذرح و مردم شهر مَقنا نیز در منابع یاد شده است. پیامبر(ص) در نامه به مردم مقنا به آنان اختیار بخشید تا حاکمی از میان خود یا خاندان پیامبر برگزینند.

برخی از نامه رسول خدا به هراکلیوس، امپراتور روم، گزارش داده‌اند. بسیاری از منابع، این نامه‌نگاری را گزارش کرده‌اند؛ ولی به وقوع آن در غزوه تبوک اشاره‌ای ندارند. از این‌ رو، گمان می‌رود که نامه پیامبر به هراکلیوس مربوط به زمانی دیگر باشد.

اعزام خالد بن ولید به دومة‌الجندل

اعزام خالد بن ولید به دَومة الجَندل نزدیک شام که امروزه با نام جوف در مرز شمالی عربستان قرار دارد، از دیگر کارهای پیامبر در آن مدت بود. پیامبر(ص) پس از آن که با مشورت اصحاب خود بر آن شد که تبوک را به مقصد مدینه ترک کند، خالد بن ولید را همراه 420 تن از جنگجویان به سوی تیره‌های کِنانی ساکن در این سرزمین فرستاد.

کنانی‌ها در این منطقه زیر حکومت مردی مسیحی از کندیان یمن به نام اُکَیْدر بن عبدالملک زندگی می‌کردند. واقدی و ابن‌سعد هنگام اعزام خالد را رجب سال نهم ق. می‌دانند. با توجه به آن که پیامبر(ص) در ماه شعبان وارد تبوک شد و در رمضان به سوی مدینه بازگشت و اعزام خالد نیز هنگام بازگشت از تبوک بود، باید این اعزام را در رمضان همان سال دانست.

رسول خدا خالد را مامور ساخت تا اکیدر را اسیر سازد و او را از شیوه انجام این کار آگاه کرد. خالد طبق پیشگویی پیامبر(ص) اکیدر را در حال شکار گاوی وحشی اسیر کرد. در درگیری میان دو طرف، حسان برادر اکیدر کشته شد و لباس او که از ابریشم زرباف بود، به غنیمت خالد درآمد. خالد در برابر 2000 شتر، 800 برده، 400 زره، 400 نیزه و 500 شمشیر تعهد سپرد تا اکیدر و دیگر برادر او را به سلامت نزد پیامبر(ص) ببرد. بدین ترتیب، اکیدر همراه اسیران رهسپار مدینه شد. عمرو بن امیه ضُمری از سوی خالد مامور شد تا زودتر به مدینه وارد شود و گزارش پیروزی سپاه را به پیامبر(ص) برساند.

سپاه اسلام به فرمان پیامبر(ص) در رمضان سال نهم ق. از تبوک به سوی مدینه حرکت کرد. گزارش‌های فراوان از معجزات پیامبر(ص) در مسیر بازگشت همانند زمان حرکت به سوی تبوک، از مشکل کمبود آذوقه و آب در این مسیر حکایت دارد.

نقش منافقان در غزوه تبوک

حضور و نقش‌آفرینی منافقان در همه مراحل این نبرد با توجه به حساسیت و اهمیت غزوه تبوک، همواره مورد توجه مفسران و تاریخ‌نگاران قرار گرفته است. اعزام سپاه در آن وضع دشوار، موقعیتی مناسب را برای فتنه‌انگیزی منافقانی که همواره در پی تفرقه و شکست مسلمانان بودند، فراهم آورد. از این رو، در میان انبوه گزارش‌هایی که به رویدادهای غزوه تبوک می‌پردازند، آن چه بیش از دیگر رویدادها توجه تاریخ‌نگاران را به خود جلب کرده، واکنش‌های منافقان در برابر پیامبر(ص) و مسلمانان بوده است.

برخی از منافقان مانند جُدّ بن قیس خزرجی به بهانه ضعف در برابر زنان رومی، از پیامبر اذن ماندن گرفتند. فرزند جدّ آن گاه که از بهانه‌تراشی و نافرمانی پدرش آگاه شد، وی را از نزول آیات قرآن در نکوهش او بیم داد. جدّ در تلاشی دیگر، قبیله‌اش را نیز از همراهی با پیامبر و سپاه اعزامی به تبوک، به بهانه گرمای هوا بر حذر داشت. روایات تفسیری از نزول آیات 49 و 81-82 سوره توبه در شان جد بن قیس حکایت دارند. خداوند در این آیات، جد را در شمار منافقانی یاد می‌کند که به سبب نافرمانی، خود را در بلا و دوزخ افکنده‌اند.

بهانه‌تراشی بیش از 80 تن از منافقان و رخصت‌گیری از پیامبر(ص) برای اقامت در مدینه؛ همایش برخی از منافقان در منزل سُویلم با هدف تلاش برای بازداشتن مسلمانان از شرکت در سپاه پیامبر(ص)؛ و نیز جدایی بسیاری از منافقان را که همراه عبدالله بن اُبَی از تیره بنی‌عوف خزرج از منزل جُرف در سه میلی مدینه به سوی شام از سپاه پیامبر جدا شدند و به مدینه بازگشتند، باید از دیگر کارهای تفرقه‌افکنانه منافقان مدینه دانست.

خداوند در آیات 45-50 سوره توبه نشانه‌ها و ویژگی‌های منافقان را بیان می‌کند و آنان را افرادی می‌شمرد که قلب‌هایشان با تردید درآمیخته است و به خدا و روز جزا اعتقادی ندارند. اینان اگر قصد همراهی پیامبر و مسلمانان را داشتند، می‌توانستند مقدمات سفر خود را فراهم سازند. خداوند از همراهی آنان کراهت داشت و بدین سبب، این توفیق از آنان سلب شد و آن‌ها همنشین کودکان و پیران و بیماران شدند.

حضور اینان سبب فتنه و اضطراب و تردید در میان افراد کم‌روحیه سپاه می‌شد. این منافقان همان کسانی هستند که هر گاه به پیامبر و مسلمانان نیکی و موفقیتی می‌رسید،‌ اندوهگین می‌گشتند و از رسیدن مصیبت‌ها و مشکلات به مسلمانان خوشحال می‌شدند. در آیات 51-54 سوره توبه نیز خداوند از پیامبر می‌خواهد که به منافقان بگوید: هیچ رویدادی برای مسلمانان رخ نمی‌دهد، مگر آن چه خداوند برای آنان مقرر کند و خدا سرپرست آنان است. انفاق منافقان نیز پذیرفتنی نیست؛ زیرا به خدا و پیامبر باور حقیقی ندارند و نمازشان با کسالت و انفاقشان با ناخرسندی همراه است.

جانشینی امام علی در مدینه

دوری فاصله تبوک از مدینه که مدت غیبت پیامبر و سپاه مسلمان را از مدینه به درازا می‌کشاند، فرصتی مناسب برای اجرای توطئه‌های منافقان و تهاجم کینه‌توزان عرب بود. از این رو، پیامبر(ص) همانند همه جنگ‌هایی که خود سپاه را همراهی می‌کرد، کسانی را برای حفظ امنیت و جان مسلمانان و اداره شهر در مدینه گذارد. این جا بود که نخستین بار از علی بن ابی‌طالب(ع) که همیشه در همه غزوه‌ها دوشادوش پیامبر بود، برای جانشینی و کار‌گزاری خود بهره گرفت و هیچ فرد دیگر را شایسته این کار ندانست. برخی علی(ع) را فقط جانشین ایشان در میان خویشاوندان و اهل بیت پیامبر(ص) دانسته‌اند و از افرادی چون سباع بن عرفطه، محمد بن مَسلمه، ابورُهم و ابن‌ام مکتوم به عنوان عامل پیامبر(ص) در مدینه یاد کرده‌اند؛ اما سخن ایشان با علی(ع) جانشینی وی را بر همه مدینه تایید می‌کند.

منافقان که از حضور علی(ع) در مدینه ناخرسند بودند و او را مانع دستیابی به اهداف خود در غیبت پیامبر(ص) می‌دانستند، با شایع کردن این ادعا که بازماندن علی(ع) از سپاه پیامبر(ص) نتیجه نارضایتی پیامبر از او است، کوشیدند تا فضای مدینه را بر ضد ایشان متشنج کنند. علی(ع) برای دفع این فتنه، خود را در اردوگاه ثنیة الوداع نزدیک مدینه و در مسیر شام یا توقف‌گاه جُرف به پیامبر رساند و از علت ماندن خویش پرس‌وجو کرد. پیامبر(ص) در پاسخ، علی را برای خود همچون‌ هارون برای موسی خواند و او را ولیّ همه مردان و زنان مؤمن یاد کرد.

به گزارش از براء بن عازب و زید بن ارقم، پیامبر(ص) حرکت سپاه به سوی تبوک را به حضور خود یا علی(ع) در مدینه منوط کرد و هیچ فرد دیگر را شایسته این امر ندانست.

تمسخر پیامبر

توطئه‌های منافقانِ حاضر در سپاه که با هدف سست کردن ایمان و انگیزه سپاهیان آمده بودند، در منابع تاریخی گزارش شده است. اینان از طریق به سخره گرفتن پیامبر(ص) در میان مسلمانان، امیدوار بودند که به اهداف خود برسند. منافقانی چون ودیعة بن ثابت، جُلاس بن سوید، ثعلبة بن حاطب و مَخشی بن حُمیَّر که شکست مسلمانان را قطعی می‌دانستند، گاه با سخنان خود، امیدواری پیامبر و مسلمانان به شکست رومیان را ریشخند می‌کردند.

البته خود نگران بودند که در پی این سخنان، آیاتی در شان آنان نازل شود و نفاقشان بر همگان آشکار گردد. مخشی بن حُمیَّر سوگند یاد کرد که آماده است 100 تازیانه بخورد؛ اما آیه‌ای از قرآن برای این گفته‌ها نازل نشود. آن گاه که سخنان آن‌ها به گوش پیامبر رسید، این سخنان را شوخی دانستند.

به گزارش قتاده، آیات 65-66 سوره توبه در شان این گروه از استهزا‌کنندگان نازل شد. در این آیات، خداوند سخنان منافقان را تمسخر خدا و رسولش و دلیل کفرشان دانسته است.

گم‌شدن ناقه پیامبر

گم شدن شتر پیامبر(ص) در مسیر راه، بهانه‌ای دیگر به دست منافقان داد. زید بن لُصَیت، از یهودیان بنی‌قینقاع که به نفاق اظهار اسلام می‌کرد، آن گاه که از گم شدن شتر پیامبر(ص) آگاه شد، با این سخن که پیامبری که از آسمان‌ها گزارش می‌دهد، از شتر خود آگاهی ندارد، به تمسخر پیامبر پرداخت.

رسول خدا که با الهام خداوند از گفتار توهین‌آمیز زید آگاه شد، بدون نام بردن از وی، سخنانش را نزد اصحاب خود که عمارة بن حزم نیز در میان آنان بود، بازگفت. سپس از مکانی که شتر در آن جا مهار شده بود، خبر داد. آن گاه اصحاب توانستند شتر پیامبر(ص) را بیابند و نزد ایشان بیاورند. عماره آن گاه که نزد اطرافیان خود بازگشت، سخنان پیامبر(ص) و ماجرای پس از آن را گزارش داد و چون از آنان شنید که همه این گفته‌های توهین‌آمیز را زید بر زبان رانده، او را از اقامتگاه خود دور ساخت.

توطئه ترور پیامبر

در میان این رویدادها، آن چه بیش از همه توجه تاریخ‌نگاران و سیره‌نویسان را جلب کرده، توطئه ترور پیامبر(ص) در گردنه کوهی است که مکان آن مشخص نیست. در این توطئه 12 تا 15 تن از منافقان حاضر در سپاه مصمم شدند که شتر ایشان را در گردنه کوهی رم دهند، بدان امید که پیامبر از کوه به درّه پرتاب و کشته شود. اما در حالی‌که خود را به شتر پیامبر نزدیک کرده بودند، ایشان از نقشه آنان آگاه شد و حذیفه را مامور دور ساختن آن‌ها کرد و با تهدید افشای نام خود و پدران و قبایلشان، نقشه آنان را ناکام نهاد.

در تعیین ماهیت این افراد اختلاف فراوان به چشم می‌خورد. ابن‌قتیبه از افرادی چون عبدالله بن ابیّ که در تبوک حضور نداشت و نیز از مُلیح تیمی که هیچ اطلاعی از او در منابع تاریخی و نسب‌شناسی به چشم نمی‌خورد، نام برده است. برخی همه یا شماری از این منافقان را از قریش و بنی‌امیه می‌دانند. بعضی آنان را از انصار می‌شمرند. این اختلاف را می‌توان برآمده از رخدادهای سیاسی پس از پیامبر(ص) دانست که سبب شد نام برخی افراد از زمره منافقان عقبه حذف گردد و افرادی دیگر جایگزین آنان شوند. برخی بر آنند که جز پیامبر(ص) حذیفه و عمار نیز از نام‌های این منافقان آگاه بوده‌اند؛ بدین سان که پیامبر آن دو را از نام آن‌ها آگاه کرد و یا خود آن دو با منافقان روبه‌رو شده بودند. برخی این توطئه را در عقبه به سال دهم ق. و در حجة الوداع دانسته‌اند.

مسجد ضرار

پیامبر در توقف‌گاه «ذی اوان» در نزدیکی مدینه، از توطئه دیگر منافقان آگاهی یافت. این دسته از منافقان که پیش از حرکت پیامبر(ص) به سوی تبوک، مسجدی نزدیک مسجد قبا در جنوب مدینه بنا نهاده بودند، امید داشتند تا از آن برای دستیابی به اهداف خصمانه خود بهره گیرند. از این رو، از رسول خدا خواستند که پیش از خروج از مدینه، نخستین بار در آن نماز بگزارد.

پیامبر(ص) این کار را به بازگشت از تبوک موکول کرد؛ ولی در بازگشت با وحی خداوند از هدف بانیان مسجد آگاه شد و مالک بن دُخشم از بنی‌سالم بن عوف و نیز مُعن بن عدی و برادرش عاصم از بنی‌عجلان را فرمان داد که از سپاه جدا شوند و خود را به آن مسجد رسانند و آن را ویران کنند و در آتش بسوزانند. خداوند در آیات 107-110 سوره توبه از این مسجد با نام مسجد ضرار یاد کرده و به اهداف بانیان آن اشاره نموده است.

ورود به مدینه و برخورد با غایبان

سرانجام پیامبر(ص) در رمضان یا آخر شوال سال نهم ق. پس از سه یا چهار ماه وارد مدینه شد. ایشان نخست برای اقامه نماز به مسجد رفت. در همان حال، عذرآورندگان از تبوک به مسجد سرازیر شدند.

آن چه اکنون بسیار اهمیت داشت، ‌گونه برخورد پیامبر و مسلمانان با افرادی بود که به دلیل‌های گوناگون از همراهی سپاه خودداری کرده بودند. این افراد را می‌توان به سه گروه تقسیم کرد: 1. عذرآورندگان. 2. معترفان به گناه (توابین). 3. دروغگویان و بهانه‌تراشان (منافقان).

گروه اول که شمارشان فراوان بود، پس از بازگشت پیامبر به مدینه، عذرهای خود را بار دیگر برای پیامبر بیان کردند. ایشان با رحمت و بزرگواری عذرهای آنان را پذیرفت. در این میان، مهاجر بن ابی‌امیه که گمان می‌رود بیش از دیگران نگران پذیرفته نشدن عذرش بود، با واسطه قرار دادن‌ ام سلمه، همسر پیامبر، از ایشان طلب بخشش کرد.

گروه دوم کسانی بودند که پس از اقرار به بهانه‌تراشی و کوتاهی در همراهی با پیامبر(ص)، در صدد توبه برآمدند. سه تن از این متخلفان با بستن خود به ستون‌های مسجد و پرهیز از خوردن و آشامیدن، اظهار پشیمانی کردند. خداوند پس از هفت روز از خطای آنان درگذشت و توبه ایشان را پذیرفت. بسیاری ابولبابة بن عبدالمنذر از بنی‌عمرو بن عوف اوس را از این سه تن دانسته‌اند؛ اما برخی سبب حضور ابولبابه در جمع این توبه‌کنندگان را خیانت او در غزوه بنی‌قریظه (5ق.) شمرده‌اند. منابع در نام دو تن دیگر اختلاف دارند و از افرادی یاد می‌نمایند که نسب مشخصی از آنان در منابع به چشم نمی‌خورد. وداعة بن خدام/ خذام/ حرام، اوس بن خذام، اوس بن ثعلبه، و ثعلبة بن ودیعه از جمله این افراد هستند.

این سه تن در پی آگاهی از قبول توبه خود نزد پیامبر آمدند تا اموالشان را صدقه دهند؛ اما پیامبر پذیرش آن را به اذن خداوند وانهاد تا آیات103-104 توبه/9 نازل شد و از پیامبر خواست که بخشی از اموال این توبه کنندگان را بردارد.

منابع بر آنند که کعب بن مالک از بنی‌سلمه خزرج، هلال بن امیه از بنی‌واقف، و مرارة بن ربیع از بنی‌عمرو بن عوف اوس پس از بازگشت پیامبر(ص) توبه کردند. اینان امیدوار بودند که بدون بستن خود به ستون مسجد، توبه‌شان پذیرفته شود.

گزارش زهری

زهری به گزارش از کعب بن مالک آورده که پیامبر(ص) مسلمانان را از سخن گفتن با این سه تن منع کرد. از این رو، هلال و مراره خود را در خانه حبس کردند و بر گناه خود می‌گریستند؛ اما کعب مانند دیگر مردم به بازار و مسجد می‌آمد و بی‌اعتنایی مسلمانان را تحمل می‌کرد. پس از گذشت 40 روز، پیامبر(ص) همسر و فرزندان این سه تن را نیز از معاشرت با آنان بازداشت و تنها همسر هلال بن امیه اجازه یافت نزد او بماند. سرانجام پس از 50 روز خداوند توبه این سه تن را نیز پذیرفت.

گروه سوم منافقانی بودند که با بهانه‌تراشی و عذرهای دروغین از همراهی پیامبر سر باززدند و پس از بازگشت ایشان نیز به جای اعتراف به گناه و سهل‌ا‌نگاری خود، بر همان بهانه‌های واهی پای فشردند. اینان پس از ورود پیامبر(ص) با ایشان تجدید بیعت نمودند و سوگند یاد کردند که از آن پس تخلف نکرده، در همه جنگ‌ها همراه پیامبر خواهند بود.

خداوند پیش از مواجهه پیامبر با این افراد، در آیات 94-96 توبه/9 نوع رفتار رسول خدا و همراهانش را با این گروه معین فرمود و عذر این دسته را ناپذیرفتنی شمرد و از مسلمانان خواست تا از آنان دوری گزینند. از این رو، پیامبر(ص) عذرها و تعهدهای آنان را نپذیرفت. واقدی بر آن است که حضور و اعتذار منافقان نزد پیامبر(ص) پیش از رسیدن ایشان به مدینه و در توقف‌گاه ذی اوان بود.

آثار و نتایج

اعزام به تبوک، نبرد با رومیان را همراه نداشت؛ اما آثار و نتایجی سودمند برای مسلمانان در بر داشت. گسترش حوزه حکومت پیامبر(ص) تا شمالی‌ترین نقطه شبه جزیره عربستان را شاید بتوان از مهم‌ترین دستاوردها دانست. رهاوردهای دیگر این سفر را می‌توان چنین برشمرد:

قدرت‌نمایی مسلمانان در مرزهای روم در پی شکست سنگین از رومیان در سال قبل؛ دفع تهدید رومیان و قبایل مسیحی هم‌پیمان با آنان؛ نزول آیات گوناگون در شان منافقان و آشنایی بیشتر مسلمانان با چهره‌ دیگر آنان؛ سنجش توان بسیج نظامی و تدارکاتی مسلمانان؛ اقبال بیشتر قبایل عرب برای قبول اسلام با اعزام هیئت‌های نمایندگی به مدینه پس از بازگشت پیامبر؛ ظهور بیشتر مقام و جایگاه علی(ع) نزد پیامبر(ص) برای مسلمانان در پی سخن پیامبر که به حدیث منزلت مشهور گشته و به تواتر از زبان بزرگان صحابه گزارش شده است.

برای مطالعه بیشتر

• تبوک‌ غزوۃ العسرۃ، ابوحلیل‌ شومی‌.
• غزوه تبوک‌، سید قطب.
• غزوه تبوک‌، محمداحمد باشميل.

پیوند به بیرون

• سیدجعفر ربانی، مجله مبلغان،«سیری در غزوه تبوک»، فروردین و اردیبهشت 1394 - شماره 189،(6 صفحه - از 41-46).
• جعفر سبحانی، مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، «فرازهایی از تاریخ اسلام/ حوادث سال نهم هجرت: غزوه تبوک»، شهريور 1348، سال دهم - شماره 9 (5 صفحه - از 20 تا 24).

• علی‌محمد ولوی و سمیه بخشی‌زاده، مجله تاریخ اسلام، «بازکاوی انگیزه پیامبر(ص) در تدارک غزوه تبوک»، تابستان 1396 - شماره 70 علمی-پژوهشی، حوزه علمیه، (29 صفحه - از 7 تا 35).

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل غزوه تبوک.

• الاختصاص: المفید (م. 413ق.)، به کوشش غفاری و زرندی، بیروت، دار المفید، 1414ق؛

• الارشاد: المفید (م. 413ق.)، بیروت، دار المفید، 1414ق؛

• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق؛

• الاستغاثه: ابوالقاسم الکوفی (م. 352ق.) ؛

• الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛

• اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی؛

• الاصابه: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق؛

• الاعلاق النفیسه: ابن رسته (م. قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م؛

• اعلام الوری: الطبرسی (م. 548ق.)، قم، آل البیت، 1417ق؛

• الاماکن: محمد الحازمی (م. 854ق.) ؛

• اعلام قرآن: خزائلی، تهران، امیر کبیر، 1371ش؛

• بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛

• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛

• بغیة الطلب فی تاریخ حلب: عمر بن احمد ابن العدیم (م. 660ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر؛

• بهجة النفوس و الاسرار: عبدالله المرجانی (م. 699ق.)، به کوشش محمد عبدالوهاب، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 2002م؛

• تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. 808ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1391ق؛

• تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش زکار، بیروت، دار الفکر، 1414ق؛

• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک) : الطبری (م. 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق؛

• تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. 571ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق؛

• التبیان: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

• التعریف بما آنست الهجره: محمد المطری (م. 741ق.)، به کوشش الرحیلی، ریاض، دار الملک عبدالعزیز، 1426ق؛

• تفسیر ابن کثیر (تفسیر القرآن العظیم) : ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مرعشلی، بیروت، دار المعرفه، 1409ق؛

• تفسیر ثعالبی (الجواهر الحسان) : الثعالبی (م. 875ق.)، به کوشش عبدالفتاح و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق؛

• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن) : القرطبی (م. 671ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛

• تفسیر القمی: القمی (م. 307ق.)، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، 1404ق؛

• تقویم البلدان: اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 2007م؛

• التنبیه و الاشراف: المسعودی (م. 345ق.)، بیروت، دار صعب؛

• تهذیب الکمال: المزی (م. 742ق.)، به کوشش بشار عواد، بیروت، الرساله، 1415ق؛

• الثقات: ابن حبان (م. 354ق.)، الکتب الثقافیه، 1393ق؛

• جامع البیان: الطبری (م. 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق؛

• جغرافیای حافظ ابرو: عبدالله حافظ ابرو (م. 833ق.)، به کوشش سجادی، تهران، میراث مکتوب، 1375ش؛

• الخراج و صناعة الکتابه: قدامة بن جعفر (م. 328ق.)، به کوشش الزبیدی، بغداد، دار الرشید، 1981م؛

• الخرائج و الجرائح: الراوندی (م. 573ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی؛

• الخصال: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق؛

• خطط الشام: محمد کرد علی، بیروت، مکتبة النوری، 1403ق؛

• الدر المنثور: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1365ق؛

• الدرر فی اختصار المغازی و السیر: ابن عبدالبر (م. 463ق.) ؛

• دلائل النبوه: اسماعیل الاصفهانی (م. 535ق.)، به کوشش مساعد بن سلیمان، دار العاصمه؛

• دلائل النبوه: البیهقی (م. 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق؛

• رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق؛

• الرحلة الحجازیة المسماة الارتسامات اللطاف: الامیر شکیب ارسلان، به کوشش حسن السمامی، بیروت، دار النوادر، 1428ق؛

• زاد المسیر: ابن الجوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالرحمن، بیروت، دار الفکر، 1407ق؛

• سبل السلام: الکحلانی (م. 1182ق.)، مصر، مصطفی البابی، 1379ق؛

• سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (م. 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق؛

• السنن الکبری (سنن النسائی) : النسائی (م. 303ق.)، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق؛

• سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق؛

• السیرة النبویه: ابن کثیر (م. 774ق.)، به کوشش مصطفی عبدالواحد، بیروت، دار المعرفه، 1396ق؛

• السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213ق./218ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق؛

• شمال الحجاز: دکتر حمود بن ضاوی، العصر الحدیث، بیروت، 1412ق؛

• الصافی: الفیض الکاشانی (م. 1091ق.)، بیروت، اعلمی، 1402ق؛

• الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق؛

• الصحیح من سیرة النبی9: جعفر مرتضی العاملی، بیروت، دار السیره، 1414ق؛

• صفة جزیرة العرب: الحسن بن احمد الهمدانی (م. 334ق.)، به کوشش محمد الاکوع، صنعاء، مکتبة الارشاد، 1410ق؛

• صورة الارض: محمد بن حوقل النصیبی (م. 367ق.)، بیروت، دار صادر، 1938م؛

• الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، بیروت، دار صادر؛

• عمدة عیون صحاح الاخبار: ابن البطریق (م. 600ق.)، قم، نشر اسلامی، 1407ق؛

• عیون الاثر: ابن سید الناس (م. 734ق.)، بیروت، مؤسسة عزالدین، 1406ق؛

• فتح الباری: ابن حجر العسقلانی (م. 852ق.)، بیروت، دار المعرفه؛

• فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش صلاح‌ الدین، قاهره، النهضة المصریه، 1956م؛

• فی شمال غرب الجزیره: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 1401ق؛

• الکامل فی التاریخ: علی ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق؛

• کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. 693ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1405ق؛

• کنز العمال: المتقی الهندی (م. 975ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، الرساله، 1413ق؛

• لباب النقول: السیوطی (م. 911ق.)، به کوشش احمد عبدالشافی، بیروت، دار الکتب العلمیه؛

• مجمع البیان: الطبرسی (م. 548ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق؛

• المحبّر: ابن حبیب (م. 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده؛

• المختصر فی اخبار البشر: اسماعیل ابوالفداء (م. 732ق.)، بیروت، دار المعرفه؛

• مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛

• المسالک و الممالک: ابراهیم الفارسی الاصطخری (م. 346ق.)، به کوشش الحسینی، وزارة الثقافة و الارشاد، 1381ق؛

• المسالک و الممالک: الحسن الهلبی العزیزی (م. 380ق.)، به کوشش تیسیر خلف؛

• المسالک و الممالک: عبیدالله بن خرداذبه (م. 300ق.)، به کوشش محمد المخزوم، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1408ق؛

• مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر؛

• المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی؛

• المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش؛

• معانی القرآن: النحاس (م. 338ق.)، به کوشش الصابونی، عربستان، جامعة‌ام القری، 1409ق؛

• معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛

• المعجم الجغرافی للبلاد العربیة السعودیه: حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه؛

• المعجم الکبیر: الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق؛

• معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق؛

• المعرفة و التاریخ: الفسوی (م. 277ق.)، به کوشش العمری، بیروت، الرساله، 1401ق؛

• المغازی النبویه: ابن شهاب الزهری (م. 124ق.)، به کوشش زکار، دمشق، دار الفکر، 1401ق؛

• المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق؛

• المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، 1976م؛

• ملء العیبه: محمد بن رشید الفهری (م. 721ق.)، به کوشش ابن الخوجه، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1408ق؛

• مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق؛

• الموسوعة الذهبیه: فاطمه محجوب، قاهره، دار الغد العربی؛

• الموسوعة العربیة العالمیه: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، ریاض، 1419ق؛

• موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (م. 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق؛

• نزهة المشتاق: محمد الادریسی (م. 560ق.)، بیروت، عالم الکتب، 1409ق؛

• النهایه: مبارک ابن اثیر (م. 606ق.)، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، 1367ش؛

• نیل الاوطار: الشوکانی (م. 1255ق.)، بیروت، دار الجیل، 1973م؛

• وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش خالد عبدالغنی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.