اشراف حسنی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۳۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{اشتباه نشود|اشراف حسینی}}
'''اشراف حَسنی''' (۳۵۸-۱۳۴۳ق)، [[امرای مکه|امیران مکه]] از نسل [[امام حسن(ع)]] از نیمه دوم سده چهارم قمری تا تسلط [[آل سعود]] هستند. اشراف حسنی، بیشتر به صورت نیمه‌مستقل و زیر نفوذ دیگر حکومت‌ها مانند فاطمیان، [[ایوبیان]]، [[بنی‌عباس|عباسیان]] و ممالیک به حکمرانی می‌پرداختند. حکومت‌ها به آبادانی [[مکه]] و خدمت به حاجیان پرداخته و گاه وجوه نقد برای شریف حاکم می‌فرستادند و در مقابل اشراف حسنی در [[ایام الحج|موسم حج]] به نام آنها خطبه می‌خواندند.


اشراف حَسني: اميران مکه مکرمه از نسل امام حسن مجتبي7 از نيمه دوم قرن چهارم ق. تا تسلط آل سعود
اشراف حسنی گاه که قدرت می‌گرفتند قلمرو خود را گسترش داده و [[مدینه]] را از [[اشراف حسینی]] می‌گرفتند و گاه بر [[حجاز]] تسلط می‌یافتند. حکومت اشراف حسنی با «جعفر بن محمد» از نوادگان حسن مثنی با حمایت فاطمیان آغاز شد و در دروه «شریف حسین»، به دست [[آل سعود]] فروپاشید.


اشراف و شرفا جمع شريف به معناي برتر، والانسب و بلند مرتبه است و به رؤسا و افراد با نفوذ هر قوم نيز گفته مي‌شود.<ref>. لسان العرب، ج9، ص169، 171، «شرف».</ref> در اصطلاح، لقب شريف، براي منسوبان به معصومان: به کار مي‌رود.<ref>. اشراف مکه، ص25.</ref> به نوشته برخي، شريف تنها درباره نسل امام علي7 از فرزندانش امام حسن و امام حسين8 به کار مي‌رود و ديگر فرزندان ايشان، به جاي شريف، علوي ناميده مي‌شوند.<ref>. طرفة الاصحاب، ص93.</ref> پيش از کاربرد خاص «شريف» براي سادات حسني و حسيني، در دوران عباسيان (حک: 132ـ 656ق.) اين لقب براي آل ابي‌طالب (فرزندان علي7) و آل عباس (فرزندان عباس بن عبدالمطلب) به کار مي‌رفت.<ref>. اشراف مکه، ص25؛ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref> مؤيد آن، گزارشي است که لقب هر عباسي در بغداد و نيز هر علوي در مصر را شريف دانسته است.<ref>. کشاف القناع، ج4، ص288.</ref>
اشراف حسنی، خدماتی مانند برقراری امنیت مکه، آبادانی آن و خدمت به حاجیان داشته‌اند؛ گرچه برخی از آنها به خونریزی پرداخته‌ و گاه عرصه را بر حاجیان [[ايران|ایرانی]] تنگ می‌کردند.


==واژه شریف==
واژگان «اشراف» و «شرفا»، جمع «شریف» به معنای برتر، والانسب و بلند مرتبه است و به رئیسان و افراد با نفوذ هر قوم نیز گفته می‌شود.<ref>. لسان العرب، ج9، ص169، 171، «شرف».</ref> در اصطلاح، لقب شریف، برای منسوبان به [[معصومان(ع)]] به کار می‌رود.<ref>. اشراف مکه، ص25.</ref> به نوشته برخی، شریف تنها درباره نسل [[امام علی(ع)]] از فرزندانش [[امام حسن(ع)]] و [[امام حسین(ع)]] به کار می‌رود و دیگر فرزندان وی، به جای شریف، علوی نامیده می‌شوند.<ref>. طرفة الاصحاب، ص93.</ref>


پس از روي کار آمدن فاطميان٭ در مصر به سال 358ق.<ref>. الکامل، ج8، ص590.</ref>، آنان لقب شريف را تنها براي نسل امام حسن و امام حسين8 به کار بردند.<ref>. الحاوي للفتاوي، ج2، ص39.</ref> ايشان با سپردن حکمراني مکه به بزرگ اشراف حسني، جعفر بن محمد بن حسن، و پس از او به فرزندش حسن بن جعفر که براي تهنيت به المعز خليفه فاطمي به مصر رفته بود،<ref>. غاية المرام، ص483.</ref> نسل امام حسن7 را با عنوان شريف در مکه روي کار آوردند که با لقب اشراف شناخته شدند. نيز همين لقب براي حسينيان که حکمراني مدينه را بر عهده داشتند، به کار رفت.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref> کاربرد خاص لقب شريف در سده چهارم ق. براي تبار حسنين8، در روزگار فاطمي صورت گرفته است.<ref>. تاريخ مکه، ص274.</ref> شايد اين اقدام فاطميان جنبه سياسي داشته و در برابر تلاش عباسيان براي نفي نسب بردن فاطميان به حضرت فاطمه3 انجام شده است. البته پيش از فاطميان نيز به‌گونه محدود، لقب شريف درباره برخي سادات حسني و حسيني به کار رفته بود؛ چنان‌که معاذ بن داود بن محمد حسني نخستين کسي دانسته شده که به سال 295ق. به شريف ملقب شده است.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref>
==تاریخچه کاربرد واژه==


در دوران مماليک (حک: 648ـ923ق.) ملک اشرف مملوکي به سال 696ق.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref> اين لقب را به نسل امام علي7 از حضرت فاطمه3 محدود کرد.<ref>. طرفة الاصحاب، ص105-110.</ref> ملک اشرف همچنين براي بازشناسي اشراف از ديگران و رعايت حرمت آنان، فرمان داد تا نشاني سبز رنگ بر سر داشته باشند.<ref>. اشراف مکه، ص26.</ref> به باور قلقشندي (م.821ق.) که در دوران مماليک مي‌زيست، اشراف، لقبي ويژه فرزندان حضرت زهرا3 بوده است.<ref>. صبح الاعشي، ج6، ص17.</ref>
===در دوره عباسیان===
پیش از کاربرد خاص «شریف» برای سادات حسنی و حسینی، در دوران [[بنی‌عباس|عباسیان]] (حک: ۱۳۲–۶۵۶ق) این لقب برای آل ابی‌طالب (فرزندان [[امام علی(ع)]]) و آل عباس (فرزندان عباس بن عبدالمطلب) به کار می‌رفت.<ref>. اشراف مکه، ص25؛ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref><ref group="یادداشت">مؤید آن، گزارشی است که لقب هر عباسی در [[بغداد]] و نیز هر علوی در [[مصر]] را شریف دانسته است.</ref><ref>. کشاف القناع، ج4، ص288.</ref>


برخي لقب شريف را تنها براي سادات حسني حاکم بر مکه به کار مي‌بردند. از اين رو، چنين پنداشته شد که شرافت، ويژه ايشان است. به گزارش قاضي مکي لبني (م.1340ق.) بسياري از مردم گمان دارند که «اشراف» خاص فرزندان امام حسن7 و «سيّد» ويژه فرزندان امام حسين7 است. ولي با توجه به کاربرد اين عنوان براي هردو، نمي‌توان اين را قاعده دانست. نيز برخي باور دارند که در حجاز، اصطلاح شريف بر حسني و سيّد بر حسيني براي تمييز ميان ايشان اطلاق مي‌شود.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص589.</ref> اما کساني مانند ايوب صبري پاشا اين سخن نپذيرفته‌اند.<ref>. مرآة جزيرة العرب، ج1، ص79.</ref> همچنين برخي در تفاوت ميان شريف و سيّد نوشته‌اند: کساني از نسل امام حسن و امام حسين که اداره مکه و مدينه يا يکي از آن دو را عهده‌دار بودند، لقب شريف داشتند و در غير اين صورت، فقط سيّد خوانده مي‌شدند.<ref>. اشراف مکه، ص25.</ref> اين در حالي است که سيد رضي و برادرش مرتضي به اين لقب خوانده شده‌اند، با آن که از امراي حرمين شريفين نبوده‌اند.<ref>. وفيات الاعيان، ج4، ص414؛ سير اعلام النبلاء، ج11، ص415.</ref> هر چند لقب اشراف براي حاکمان مکه و مدينه از نسل حسنين8 به‌گونه خاص به کار رفته، در برخي جاي‌هاي ديگر نيز براي سادات به ‌کار مي‌رفته است. در شماري از منابع، تفاوتي ميان سيد و شريف نهاده نشده و هر دو از القاب نسل حسنين8 دانسته شده‌اند.<ref>. التحف، ج1، ص162؛ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص589.</ref> دست کم از ميانه سده هشتم ق. لقب شريف در نامه‌نگاري‌هاي دولت‌هاي همجوار حجاز، مانند عثماني، براي حاکمان حرمين به کار رفته است.<ref>. اشراف مکه، ص67.</ref>
===در دوره فاطمیان===
پس از روی کار آمدن [[فاطمیان]] در [[مصر]]، به سال ۳۵۸ق،<ref>. الکامل، ج8، ص590.</ref> آنان لقب شریف را تنها برای نسل [[امام حسن(ع)|امام حسن]] و [[امام حسین(ع)]] به کار بردند.<ref>. الحاوی للفتاوی، ج2، ص39.</ref> ایشان با سپردن حکمرانی [[مکه]] به بزرگ اشراف حسنی، جعفر بن محمد بن حسن، و پس از او به فرزندش [[ابو‌الفتوح|حسن بن جعفر]]<ref>. غایة المرام، ص483.</ref> نسل امام حسن(ع) را با عنوان شریف در مکه روی کار آوردند که با لقب اشراف شناخته شدند. نیز همین لقب برای [[اشراف حسینی|حسینیان]] که حکمرانی [[مدینه]] را بر عهده داشتند، به کار رفت.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref>  


به هر روي، افزون بر سادات حسني حاكم بر مغرب (مراكش) كه به شرفا شهرت داشتند،‌ به حاکمان حرمين شريفين نيز شريف گفته مي‌شد. آنان از نيمه دوم سده چهارم ق. تا تسخير حجاز به‌ دست آل سعود در نيمه نخست سده چهاردهم ق. حکمراني دو شهر مقدس مکه و مدينه و پاره‌اي از سرزمين‌هاي پيرامون را بر عهده داشتند. بدين ترتيب، شريف به منزله يک لقب در جهان اسلام به حسنيان و حسينيان اختصاص يافت.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref>
کاربرد خاص لقب شریف در سده چهارم قمری برای تبار حسنین(ع)، در روزگار فاطمی صورت گرفته است.<ref>. تاریخ مکه، ص274.</ref><ref group="یادداشت">البته پیش از فاطمیان نیز به‌گونه محدود، لقب شریف درباره برخی سادات حسنی و حسینی به کار رفته بود؛ چنان‌که معاذ بن داود بن محمد حسنی نخستین کسی دانسته شده که به سال ۲۹۵ق. به شریف ملقب شده است.</ref><ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref>


==تأسيس حکمراني اشراف حسني==  
===در دوره ممالیک===
حکومت مکه تا پيش از قدرت يافتن اشراف، حدود سه سده از آنِ کار‌گزاران امويان و عباسيان بود. آنان با توجه به اهميت آن شهر، معمولاً خويشاوندانشان را براي حکمراني آن برمي‌گزيدند. از دومين نيمه سده دوم ق. برخي از سادات حسني همانند حسين بن علي حسني، شهيد فخ، در دوران هادي عباسي (حک: 169ـ170ق.) <ref>. شفاء الغرام، ج2، ص179؛ اتحاف الوري، ج2، ص220.</ref> و شماري از سادات حسيني همانند ابراهيم بن موسي بن جعفر در هنگام مأمون عباسي (حک: 198ـ218ق.)<ref>. السلوک، يمني، ج1، ص188؛ نهاية الارب، ج22، ص138.</ref> و اسماعيل بن يوسف اخيضر در دوران مستعين (حک: 251ق.)<ref>. التحفة اللطيفه، ج1، ص186.</ref> و سليمانيان از نسل سليمان بن داود بن حسن المثني، از نوادگان امام حسن7، در آغاز سده سوم ق. مدتي کوتاه حکومت مکه را از حاکم انتصابي خليفه عباسي گرفتند. ولي ديگر بار حکمراني آن شهر تا نيمه دوم سده چهارم ق. در اختيار کار‌گزاران و حکومت‌هاي دست نشانده دستگاه خلافت قرار گرفت.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص128-132.</ref>
در دوران ممالیک (حک: ۶۴۸–۹۲۳ق)، ملک اشرف مملوکی به سال ۶۹۶ق.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref> این لقب را به نسل [[امام علی(ع)]] از [[حضرت فاطمه(س)]] محدود کرد.<ref>. طرفة الاصحاب، ص105-110.</ref> ملک اشرف، همچنین برای بازشناسی اشراف از دیگران و رعایت حرمت آنها، فرمان داد تا نشانی سبز رنگ بر سر داشته باشند.<ref>. اشراف مکه، ص26.</ref> به باور قلقشندی (م. ۸۲۱ق) که در دوران ممالیک می‌زیست، اشراف، لقبی ویژه فرزندان [[حضرت فاطمه(س)]] بوده است.<ref>. صبح الاعشی، ج6، ص17.</ref>


اشراف حسني از حدود سال 358 تا 1343ق. که آل سعود بر مکه سلطه يافتند، جز در برهه‌هايي کوتاه که حکمراني مکه از سوي قدرت‌هاي مجاور در اختيار غير اشراف حسني يا اشراف حسيني (اميران مدينه) قرار مي‌گرفت، حکمراني آن شهر را به‌گونه موروثي بر عهده داشتند. شريف ابونُمي بن برکات، قانوني برنهاد تا حکمراني مکه در خاندان وي موروثي شود.<ref>. تاريخ مکه، ص417.</ref>
===تفاوت در کاربرد واژگان شریف و سیّد===
برخی، لقب شریف را تنها برای سادات حسنیِ حاکم بر مکه به کار می‌بردند. از این رو، چنین پنداشته شد که شرافت، ویژه آنها است. به گزارش قاضی مکی لبنی (م. ۱۳۴۰ق)، بسیاری از مردم گمان دارند که «اشراف» خاص فرزندان امام حسن(ع) و «سیّد» ویژه فرزندان امام حسین(ع) است؛ ولی با توجه به کاربرد این عنوان برای هر دو، نمی‌توان این را قاعده دانست. نیز برخی باور دارند که در [[حجاز]]، اصطلاح «شریف» بر حسنی و «سیّد» بر حسینی برای تمییز میان آنها اطلاق می‌شود.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص589.</ref> ولی کسانی مانند ایوب صبری پاشا، این سخن را نپذیرفته‌اند.<ref>. مرآة جزیرة العرب، ج1، ص79.</ref>  


در آستانه حکمراني اشراف، دوره‌اي بحراني بر حجاز حاکم بود که مي‌توان آن را اثرپذيرفته از رقابت‌هاي فاطميان و عباسيان براي نفوذ بر حرمين شريفين دانست. سرانجام فاطميان که توانستند اشراف حسيني را در مدينه حاکم کنند، نفوذ خود بر بخشي از حجاز را استوار ساختند و حکمراني اشراف حسني بر مکه را نيز تأييد کردند.<ref>. نک: خلاصة الکلام، ص16.</ref> بدين ترتيب، سلسله‌اي از امراي اشراف در مکه پديد آمد.
به گفته برخی، کسانی از نسل امام حسن و امام حسین(ع) که اداره مکه و مدینه یا یکی از آن دو را عهده‌دار بودند، لقب شریف داشتند و در غیر این صورت، فقط سیّد خوانده می‌شدند.<ref>. اشراف مکه، ص25.</ref> این در حالی است که سید رضی و برادرش مرتضی به این لقب خوانده شده‌اند، با آن که از امیران [[حرمین]] نبوده‌اند.<ref>. وفیات الاعیان، ج4، ص414؛ سیر اعلام النبلاء، ج11، ص415.</ref> هر چند لقب اشراف برای حاکمان مکه و مدینه از نسل حسنین(ع) به‌گونه خاص به کار رفته، در برخی جای‌های دیگر نیز برای سادات به کار می‌رفته است. در شماری از منابع، تفاوتی میان سید و شریف نهاده نشده و هر دو از القاب نسل حسنین(ع) دانسته شده‌اند.<ref>. التحف، ج1، ص162؛ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص589.</ref> دست کم از میانه سده هشتم قمری لقب شریف در نامه‌نگاری‌های دولت‌های همجوار حجاز، مانند [[دولت عثمانی|عثمانی]]، برای حاکمان حرمین به کار رفته است.<ref>. اشراف مکه، ص67.</ref>


حکومت درازمدت اشراف حسني در آغاز زير نفوذ فاطميان مصر و سپس ايوبيان و عباسيان بود. با قدرت يافتن دولت مماليک در مصر و شام (648ق.)، حاکمان مکه تابع ايشان گشتند و پس از تسلط امپراتوري عثماني بر مصر و حجاز، حکومت اين دسته از اشراف تابع اين دولت شد. اين دولت‌ها با توجه به حرمت اشراف و نفوذ معنوي آنان در مکه و سرزمين‌هاي پيراموني آن، حکمراني ايشان را تأييد مي‌کردند و براي نفوذ بيشتر در اين شهر مقدس به منزله يکي از پايتخت‌هاي معنوي جهان اسلام و کاستن از نفوذ رقباي خود، در ياري‌رساني به اشراف، حاجيان و ساکنان حرمين، بسيار مي‌کوشيدند. انتقال قدرت از شريفي به شريفِ ديگر، بيشتر پس از توافق خود اشراف صورت مي‌پذيرفت و سپس قدرت‌هاي مجاور آن را تأييد مي‌کردند.<ref>. خلاصة الاثر، ج2، ص277.</ref>
===امروزه===
افزون بر سادات حسنی حاکم بر [[مغرب]] (مراکش) که به شرفا شهرت داشتند، به حاکمان حرمین نیز شریف گفته می‌شد. آنان از نیمه دوم سده چهارم قمری تا نیمه نخست سده چهاردهم قمری حکمرانی دو شهر مکه و مدینه و پاره‌ای از سرزمین‌های پیرامون را بر عهده داشتند. بدین ترتیب، شریف به منزله یک لقب در جهان اسلام به حسنیان و حسینیان اختصاص یافت.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.</ref>


عصر حکومت اشراف بر مکه با فراز و فرودهايي همراه بود. گاه قدرتشان چندان اوج مي‌گرفت که به‌گونه مستقل و بيرون از دايره حکومتي ديگر، حکمراني مي‌کردند. برخي بر اين باورند که حجاز زير نظر اشراف و جدا از حکومت‌هاي مرکزي اداره مي‌شد.<ref>. جزيرة العرب، ص148.</ref> گاه نيز به سبب ضعف شخصيتي اميران مکه يا درگيري‌هاي دروني و دخالت‌ قدرت‌هاي مجاور، حکومتشان کاملاً به آن‌ها وابسته بود. از مظاهر اين وابستگي، استقرار پايگاه نظامي برخي دولت‌هاي همجوار و اعزام نيرو به مکه و نظارت بر امور مسجدالحرام از جانب فرمانده نظامي و دريافت ماليات بود.
==حکومت==
برخی از سادات حسنی برای گرفتن حکومت مکه از [[بنی‌عباس|عباسیان]] کوشیدند<ref group="یادداشت">همانند حسین بن علی حسنی، شهید فخ، در دوران هادی عباسی (حک: ۱۶۹–۱۷۰ق) و شماری از سادات حسینی همانند ابراهیم بن موسی بن جعفر در هنگام مأمون عباسی (حک: ۱۹۸–۲۱۸ق) و اسماعیل بن یوسف اخیضر در دوران مستعین (حک: ۲۵۱ق) و سلیمانیان از نسل سلیمان بن داود بن حسن المثنی، از نوادگان امام حسن(ع).</ref><ref>. شفاء الغرام، ج2، ص179؛ اتحاف الوری، ج2، ص220؛ السلوک، یمنی، ج1، ص188؛ نهایة الارب، ج22، ص138؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص186؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص128-132.</ref> و در آغاز سده سوم قمری مدتی کوتاه حکومت مکه را گرفتند؛ ولی بار دیگر حکمرانی آن شهر تا نیمه دوم سده چهارم قمری در اختیار کارگزاران عباسیان افتاد.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص128-132.</ref>


اشراف حسني بيشتر بر مکه حکمراني داشتند. ولي گاه با تصرف برخي شهرهاي پيراموني، مانند طائف، مدينه و بعضي نواحي يمن، حکومت خود را گسترش مي‌دادند؛ چنان‌که شريف قتادة بن ادريس قلمرو خود را از يمن تا مدينه گسترش داد.<ref>. الکامل، ج12، ص401.</ref>
اشراف حسنی از حدود سال ۳۵۸ق. حکومت مکه را به دست گرفتند و تا سال ۱۳۴۳ق؛<ref group="یادداشت">که [[آل سعود]] بر مکه سلطه یافتند.</ref> جز در برهه‌هایی کوتاه، حکمرانی [[مکه]] را به‌گونه موروثی بر عهده داشتند. شریف [[ابونمی اول|ابونُمی]] بن برکات، قانونی گذاشت تا حکمرانی مکه در خاندان او موروثی شود.<ref>. تاریخ مکه، ص417.</ref>


==خاندان‌هاي حکومت‌گر اشراف حسني==
در آستانه حکمرانی اشراف، [[فاطمیان]] و عباسیان برای نفوذ بر [[حرمین]] رقابت داشتند. سرانجام فاطمیان که توانستند [[اشراف حسینی]] را در [[مدینه]] حاکم کنند، نفوذ خود بر بخشی از [[حجاز|حجاز ر]]<nowiki/>ا استوار ساختند و حکمرانی اشراف حسنی بر مکه را نیز تأیید کردند.<ref>. نک: خلاصة الکلام، ص16.</ref> بدین ترتیب، سلسله‌ای از امیران اشراف در مکه پدید آمد.
در مدت دراز حکومت اشراف بر مکه، خاندان‌ها و شاخه‌هايي از آنان پياپي به حکمراني رسيدند که در برخي منابع، طبقه‌بندي شده و با هويت مستقل و متمايز از يکديگر معرفي شده‌اند. مشهورترين نمونه‌هاي اين خاندان‌ها عبارتند از:


===آل جعفر===
حکومت اشراف حسنی در آغاز، زیر نفوذ فاطمیان [[مصر]] و سپس [[ایوبیان]] و عباسیان بود. با قدرت یافتن دولت ممالیک در [[مصر]] و [[شام]] (۶۴۸ق)، [[امرای مکه|حاکمان مکه]] تابع آنها شدند و پس از تسلط امپراتوری [[دولت عثمانی|عثمانی]] بر مصر و حجاز، حکومت [[امرای مکه|امیران مکه]] تابع این دولت شد. این دولت‌ها با توجه به حرمت اشراف و نفوذ معنوی آنها در مکه و سرزمین‌های پیرامونی آن، حکمرانی آنها را تأیید می‌کردند و برای نفوذ بیشتر در شهر مکه به منزله یکی از پایتخت‌های معنوی جهان اسلام و کاستن از نفوذ رقیبان خود، در یاری‌رسانی به اشراف، حاجیان و ساکنان حرمین، بسیار می‌کوشیدند. انتقال قدرت از شریفی به شریفِ دیگر، بیشتر پس از توافق خود اشراف صورت می‌پذیرفت و سپس قدرت‌های مجاور آن را تأیید می‌کردند.<ref>. خلاصة الاثر، ج2، ص277.</ref>
آغازگر حکومت اشراف بر مکه، جعفر بن محمد بن حسن بن محمد بن موسي بن عبدالله بن موسي بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علي بن ابي‌طالب (357/358ق.) است.<ref>. اتعاظ الحنفاء، ج1، ص225؛ تاريخ مکه، ص245.</ref> بر پايه گزارشي ديگر، وي در فاصله سال‌هاي 356ـ360ق. در دوران رقابت ميان عباسيان و فاطميان، حکمراني مکه را به دست گرفت<ref>. منائح الکرم، ج2، ص211-212؛ تاريخ مکه، ص246.</ref> و از بيم عباسيان خود را به المعز لله فاطمي نزديک ساخت. وي در نامه‌اي ولايت جعفر بر مکه را تأييد نمود و بدين‌گونه حکومت اشراف در مکه آغاز شد.<ref>. افادة الانام، ج3، ص75-76.</ref> خبري ديگر نشان مي‌دهد که او پس از مرگ کافور اخشيدي(356ق.) از حاکمان مصر و پيش از فتح مصر به دست فاطميان، مکه را از سيطره اخشيديان، حاکمان مصر و شام، آزاد ساخت و حکمراني آن شهر را در دست گرفت.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص139.</ref> اما از ديگر گزارش‌ها برمي‌آيد که جعفر پس از برچيده شدن دولت اخشيديان در سال 358ق. به دست جوهر، غلام معزّ فاطمي، به ولايت مکه رسيد و به نام خليفه فاطمي خطبه خواند.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص213.</ref>


پس از جعفر، پسرش عيسي حکومت مکه را از سال 366 تا 384ق. در دست داشت. به دنبال او برادرش ابوالفتوح حسن بن جعفر حسني (384ق.) حاکم شد. او با از ميان بردن حکومت بني‌‌مهنا حسيني به سال 390ق. به مدت 23 سال بر حجاز حکم راند.<ref>. نک: شفاء الغرام، ج2، ص194؛ العقد الثمين، ج4، ص69؛ غاية المرام، ج1، ص480.</ref> وي که به شجاعت، قدرت بدني و عدالت‌گستري شهره بود، پس از 43 سال حکومت در مکه<ref>. تاريخ مکه، ص251-254.</ref> به سال 430ق. درگذشت و پسرش شکر بن حسن، ملقب به تاج المعالي، به حکومت رسيد و به سال 453ق. درگذشت. بدين ترتيب، حکومت آل جعفر به منزله طبقه نخست اشراف<ref>. منائح الکرم، ج2، ص213؛ امراء مکه، ص128.</ref> حدود يک سده (358ـ453ق.) ادامه يافت. چون شکر پسري نداشت، حکومت مکه به برده‌اش رسيد و اشراف که حکمراني او را برنمي‌تافتند، ضدّ او برخاستند و شريف محمد بن ابي‌الفاتک عبدالرحمن بن جعفر سليماني حکمراني مکه را تا 455ق. عهده‌دار شد.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج‏4، ص132؛ خلاصة الکلام، ص18.</ref> از سليمانيان به منزله طبقه دوم اشراف و نيز موسويون به دليل انتسابشان به موسي الجون ياد مي‌شود.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص225؛ تاريخ مکه، ص255.</ref>
عصر حکومت اشراف بر مکه با فراز و فرودهایی همراه بود. گاه قدرتشان چندان اوج می‌گرفت که به‌گونه مستقل، حکمرانی می‌کردند.<ref>. جزیرة العرب، ص148.</ref> گاه نیز به سبب ضعف شخصیتی امیران مکه یا درگیری‌های درونی و دخالت قدرت‌های مجاور، حکومتشان کاملاً به آن‌ها وابسته بود.<ref group="یادداشت">از مظاهر این وابستگی، استقرار پایگاه نظامی برخی دولت‌های همجوار و اعزام نیرو به مکه و نظارت بر امور [[مسجدالحرام]] از جانب فرمانده نظامی و دریافت مالیات بود.</ref>


===هواشم (بنوفليته)===
اشراف حسنی بیشتر بر مکه حکمرانی داشتند؛ ولی گاه با تصرف برخی شهرهای پیرامونی، مانند [[طائف]]، مدینه و بعضی نواحی [[یمن]]، حکومت خود را گسترش می‌دادند؛ چنان‌که شریف قتادة بن ادریس قلمرو خود را از [[یمن]] تا مدینه گسترش داد.<ref>. الکامل، ج12، ص401.</ref>
اينان به محمد بن جعفر بن عبدالله بن هاشم حسني، نسب مي‌برند که به سال 454/455ق. به حکومت مکه رسيد و پس از او فرزندانش که به هواشم مشهور بودند، حکومت اين شهر را در اختيار داشتند.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص132.</ref> واپسين حکمران از اين سلسله، شريف مکثر بن عيسي بود. در حکمراني وي طاشتکين امير حج عراق او را از حکمراني مکه برکنار و حکمران مدينه، قاسم بن مهنا حسيني، را حاکم آن شهر کرد. اما پس از چند روز در پي ناتواني او، ديگر بار هواشم بر سر کار آمدند.<ref>. تاريخ الاسلام، ج41، ص76؛ سمط النجوم، ج4، ص220-
221.</ref> حکمراني اين سلسله از اشراف حسني که با حکومت ايوبيان در مصر و شامات هم‌زماني داشت، از ديگر خاندان‌هاي اشراف کوتاه‌تر بود. از هواشم به منزله طبقه سوم اشراف ياد مي‌شود.<ref>. تاريخ امراء مکه، ص429؛ تاريخ مکه، ص256.</ref> (← هواشم)


===آل قتاده===  
==خاندان‌های حکومت‌گر==
آنان از نسل ابوعزيز قتادة بن ادريس بن مطاعن هستند که نسبشان با 15 واسطه به امام حسن7 مي‌رسد.<ref>. العقد الثمين، ج7، ص39؛ غاية المرام، ج1، ص550.</ref> اين سلسله از مشهورترين خاندان‌های حسني و پايدارترين خانواده اشراف بودند که حدود هفت سده، خاندان‌هاي گوناگون از ايشان با نام‌هاي مختلف بر مکه حکومت کردند. حکومت ايشان به دست قتادة بن ادريس (حک: 597ـ617ق.) و با کشتن محمد بن مکثر، واپسين حکمران مکه از هواشم، پديد آمد<ref>. عمدة الطالب، ص141؛ الاشراف، ج1، ص48.</ref> و از طريق تبار او تا سال 1343ق. يعني هنگام سلطه وهابيان بر حجاز، ادامه يافت.<ref>. نک: العقود اللؤلؤيه، ص132.</ref> از آل قتاده به منزله طبقه چهارم اشراف ياد مي‌شود.<ref>. تاريخ مکه، ص284.</ref>
در مدت دراز حکومت اشراف بر [[آخر الزمان|مکه]]، خاندان‌ها و شاخه‌هایی از آنان پیاپی به حکمرانی رسیدند که در برخی منابع، طبقه‌بندی شده و با هویت مستقل معرفی شده‌اند. مشهورترین نمونه‌های این خاندان‌ها چنین هستند:


قلمرو آنان در دوران قتاده که فردي شجاع و بلندهمت بود، از يمن تا نجد و مدينه گسترش يافت.<ref>. العقد الثمين، ج1، ص173؛ تحصيل المرام، ج2، ص742؛ الاعلام، ج5، ص189.</ref> پس از وي، به علت بد رفتاري فرزندش شريف حسن، ملک مسعود حاکم يمن بر مکه مسلط شد. او سال‌ها اداره امور آن‌جا را در دست داشت تا آن‌گاه که راجح بن قتاده بر مکه چيره گشت.<ref>. نک: المنهل الصافي، ج2، ص288.</ref> از آن پس حکمراني مکه در اختيار قدرتمندان اين خاندان دست به دست مي‌گشت. آل قتاده گاه تابع مماليک و گاه بنورسول از حکمرانان يمن بودند.<ref>. سفرنامه حجاز، ص180-181.</ref> از قتاده نسلي بسيار بر جاي ماند<ref>. عمدة الطالب، ص142؛ الاصيلي، ص105.</ref> و بيشتر حاکمان مکه در دوره‌هاي بعد، از نسل ابن ابي‌نمي و شامل شاخه‌هايي همانند نمويون، ذووحسن، ذووعنان، عنقاويه، مجايشه و رواجحه بودند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص109 به بعد.</ref> (← آل قتاده)
===آل جعفر===
آغازگر حکومت اشراف بر مکه، جعفر بن محمد بن حسن بن محمد بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (حک:۳۵۷/۳۵۸ق) است.<ref>. اتعاظ الحنفاء، ج1، ص225؛ تاریخ مکه، ص245.</ref> بر پایه گزارشی دیگر، وی در فاصله سال‌های ۳۵۶–۳۶۰ق. در دوران رقابت میان [[بنی‌عباس|عباسیان]] و [[فاطمیان]]، حکمرانی مکه را به دست گرفت<ref>. منائح الکرم، ج2، ص211-212؛ تاریخ مکه، ص246.</ref> و از بیم عباسیان خود را به المعز لله فاطمی نزدیک کرد. المعز لله، در نامه‌ای ولایت جعفر بر مکه را تأیید کرد و بدین‌گونه حکومت اشراف در مکه آغاز شد.<ref>. افادة الانام، ج3، ص75-76.</ref> درباره نحوه به قدرت رسیدن جعفر گزارش های دیگری نیز وجود دارد.<ref group="یادداشت">مانند گرفتن حکومت مکه از [[اخشیدیان]] توسط جعفر، پیش از فتح [[مصر]] به دست فاطمیان و مانند به قدرت رسیدن وی توسط جوهر غلام معزّ فاطمی.</ref><ref>. شفاء الغرام، ج2، ص139؛ منائح الکرم، ج2، ص213.</ref>


===آل ابي‌نُميّ اول===
پس از جعفر، پسرش عیسی حکومت مکه را از سال ۳۶۶ تا ۳۸۴ق. در دست داشت. به دنبال او برادرش ابوالفتوح حسن بن جعفر حسنی (۳۸۴ق) حاکم شد. او با از میان بردن حکومت بنی‌مهنا حسینی در سال ۳۹۰ق. به مدت ۲۳ سال بر [[حجاز]] حکومت کرد.<ref>. نک: شفاء الغرام، ج2، ص194؛ العقد الثمین، ج4، ص69؛ غایة المرام، ج1، ص480.</ref> وی که به شجاعت، قدرت بدنی و عدالت‌گستری شهرت داشت، پس از ۴۳ سال حکومت در مکه<ref>. تاریخ مکه، ص251-254.</ref> به سال ۴۳۰ق. درگذشت و پسرش شکر بن حسن، ملقب به تاج المعالی، به حکومت رسید و به سال ۴۵۳ق. درگذشت. بدین ترتیب، حکومت آل جعفر به منزله طبقه نخست اشراف<ref>. منائح الکرم، ج2، ص213؛ امراء مکه، ص128.</ref> حدود یک سده (۳۵۸–۴۵۳ق) ادامه یافت.  
آنان از نسل شريف ابي‌نمي بن ابي‌سعد بن حسن بن علي بن قتاده هستند<ref>. عمدة الطالب، ص142؛ النجوم الزاهره، ج10، ص144.</ref> و با 18 واسطه به امام حسن7 نسب مي‌برند.<ref>. عمدة الطالب، ص142؛ تحفة الازهار، ج1، ص422.</ref> حکومت آنان از هنگام حکمراني مستقل ابي‌نمي از نيمه دوم سده هفتم ق. (667ق.) تا اواخر نيمه اول سده چهاردهم ق. در خانداني از نسل او با عناوين آل عجلان و آل برکات ادامه يافت.<ref>. البداية و النهايه، ج14، ص21؛ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص137.</ref> برخي منابع، آل ابي‌‌نمي را به دو شاخه ابونمي اول و دوم قسمت نموده و حکمراني هر يک را جداگانه بررسي کرده‌اند.


دوران حکومت آل ابي‌نمي اول بر مکه، با تحولاتي مهم در جهان اسلام از جمله سقوط سلسله ايوبيان در مصر و شام و روي کار آمدن دولت مماليک (648ق.) و برافتادن دستگاه عباسي (656ق.) با حمله مغولان به بغداد، هم‌زمان بود که يکايک در رويدادهاي حرمين شريفين اثر نهادند.
چون شکر پسری نداشت، حکومت مکه به برده‌اش رسید. اشراف ضدّ او برخاستند و «شریف محمد بن ابی‌الفاتک عبدالرحمن بن جعفر سلیمانی» حکمرانی مکه را تا ۴۵۵ق. عهده‌دار شد.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج‏4، ص132؛ خلاصة الکلام، ص18.</ref> از سلیمانیان به منزله طبقه دوم اشراف و نیز موسویون به دلیل انتسابشان به موسی الجون یاد می‌شود.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص225؛ تاریخ مکه، ص255.</ref>


ابونمي از برجسته‌ترين اميران مکه بود که از کودکي در حکمراني پدرش شريک شد و سپس با عمويش ادريس حکمراني مکه را بر عهده داشتند.<ref>. المنهل الصافي، ج2، ص287.</ref> او به‌گونه مستقل از سال 667 تا 701ق. حکمران مکه بود. از کارداني، تدبير و عقل وي در منابع ياد کرده‌اند.<ref>. الدرر الکامنه، ج5، ص162.</ref> او به سال 701ق. به نفع فرزندانش رُمَيْثَه و حميضه از حکمراني کناره گرفت و در چهارم صفر همان سال درگذشت و در گورستان مَعْلات (گورستان ابوطالب) به خاک سپرده شد. حکمراني او با احتساب زمان شراکتش حدود 50 سال به طول انجاميد.<ref>. غاية المرام، ج2، ص9.</ref>
===هواشم (بنوفلیته)===
{{اصلی|هواشم}}
اینان به محمد بن جعفر بن عبدالله بن هاشم حسنی، نسب می‌برند که به سال ۴۵۴/۴۵۵ق. به حکومت مکه رسید و پس از او فرزندانش که به هواشم مشهور بودند، حکومت این شهر را در اختیار داشتند.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132.</ref> واپسین حاکم از این سلسله، شریف مکثر بن عیسی بود. طاشتکین امیر حج [[عراق]]، او را از حکمرانی مکه برکنار و حاکم مدینه، قاسم بن مهنا حسینی، را حاکم مکه کرد. اما پس از چند روز در پی ناتوانی او، دیگر بار هواشم بر سر کار آمدند.<ref>. تاریخ الاسلام، ج41، ص76؛ سمط النجوم، ج4، ص220-
221.</ref>  


رميثه هفت بار به‌گونه متناوب حکمراني مکه را بر عهده داشت و به سال 746ق. درگذشت.<ref>. المنهل الصافي، ج5، ص356.</ref> چهار تن از فرزندان او نيز به حکمراني مکه رسيدند. نسل او به ذوي رميثه شناخته مي‌شوند.<ref>. نک: سمط النجوم، ج2، ص406-408.</ref> ثقبة بن رميثه، خود، به سال 754ق. حاکم گشت و برخي فرزندان او نيز به حکمراني مکه رسيدند. نسل او به ذوي ثقبه مشهورند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.</ref> از فرزندان مبارک بن رميثه نيز بعضي مانند علي بن مبارک و عقيل بن مبارک، حکومت مکه را در اختيار داشتند.<ref>. سمط النجوم، ج2، ص405.</ref> مغامس بن رميثه نيز حکمراني مکه را به سال 764ق. بر عهده گرفت. نسل او از عنان، حکمران مکه، استمرار يافت که به ذوو عنان مشهورند و اکنون در شمال مکه در وادي خوار سکونت دارند.<ref>. معجم قبائل الحجاز، ص357.</ref> (← آل ابي‌نمي)
حکمرانی این سلسله از اشراف حسنی، که با حکومت [[ایوبیان]] در مصر و شامات هم‌زمانی داشت، از دیگر خاندان‌های اشراف کوتاه‌تر بود. از هواشم به منزله طبقه سوم اشراف یاد می‌شود.<ref>. تاریخ امراء مکه، ص429؛ تاریخ مکه، ص256.</ref>  


===آل عجلان===  
===آل قتاده===
آنان از نسل عجلان بن رميثة بن ابي‌نُمَيّ هستند.<ref>. الدرر الکامنه، ج1، ص23؛ السلوک، مقريزي، ج3، ص411.</ref> او به سال 745ق. با حمايت حاكم يمن، پس از پدرش رميثه، حکمران مکه شد. حکمراني وي با جانبداري حاكمان يمن و مماليك مصر<ref>. افادة الانام، ج3، ص199.</ref> حدود 30 سال ادامه يافت.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص239.</ref> پس از او حکومت احمد به تأييد سلطان مملوكي مصر رسيد. از ديگر فرزندان عجلان، برخي به حکمراني رسيدند که حسن بن عجلان از آن جمله است. وي حدود 11 سال حکمران مکه بود.<ref>. المنهل الصافي، ج5، ص92.</ref> فرزندانش ابو القاسم، ابراهيم، علي و برکات از حاکمان مکه بودند. تبار سه تن اولي به ذوي حسن شناخته مي‌شوند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.</ref> (← آل عجلان)
{{اصلی|آل قتاده}}
آنان از نسل [[ابوعزیز قتادة بن ادریس]] هستند که نسبشان با ۱۵ واسطه به [[امام حسن(ع)]] می‌رسد.<ref>. العقد الثمین، ج7، ص39؛ غایة المرام، ج1، ص550.</ref> این سلسله از مشهورترین خاندان‌های حسنی و پایدارترین خانواده اشراف بودند که حدود هفت سده، خاندان‌های گوناگون از ایشان با نام‌های گوناگون بر مکه حکومت کردند. حکومت آنها به دست قتادة بن ادریس (حک: ۵۹۷–۶۱۷ق) و با کشتن محمد بن مکثر، واپسین حکمران مکه از هواشم، پدید آمد<ref>. عمدة الطالب، ص141؛ الاشراف، ج1، ص48.</ref> و از طریق تبار او تا سال ۱۳۴۳ق. یعنی هنگام سلطه [[وهابیت|وهابیان]] بر [[حجاز]]، ادامه یافت.<ref>. نک: العقود اللؤلؤیه، ص132.</ref> از آل قتاده به منزله طبقه چهارم اشراف یاد می‌شود.<ref>. تاریخ مکه، ص284.</ref>


===آل برکات===
قلمرو آنان در دوران قتاده که فردی شجاع و بلندهمت بود، از [[یمن]] تا نجد و [[مدینه]] گسترش یافت.<ref>. العقد الثمین، ج1، ص173؛ تحصیل المرام، ج2، ص742؛ الاعلام، ج5، ص189.</ref> پس از وی، به علت بد رفتاری فرزندش شریف حسن، ملک مسعود حاکم [[یمن]] بر مکه مسلط شد. او سال‌ها اداره امور آن‌جا را در دست داشت تا آن‌گاه که راجح بن قتاده بر مکه چیره شد.<ref>. نک: المنهل الصافی، ج2، ص288.</ref> از آن پس حکمرانی مکه در اختیار قدرتمندان این خاندان دست به دست می‌گشت. آل قتاده، گاه تابع ممالیک و گاه بنورسول از حکمرانان یمن بودند.<ref>. سفرنامه حجاز، ص180-181.</ref> از قتاده نسلی بسیار بر جای ماند<ref>. عمدة الطالب، ص142؛ الاصیلی، ص105.</ref> و بیشتر حاکمان مکه در دوره‌های بعد، از نسل [[آل ابی‌نمی|ابن ابی‌نمی]] و شامل شاخه‌هایی همانند نمویون، ذووحسن، ذووعنان، عنقاویه، مجایشه و رواجحه بودند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص109 به بعد.</ref>
نسب اين خاندان به برکات بن حسن بن عجلان مي‌رسد.<ref>. نزهة النفوس، ج3، ص344 به بعد؛ غاية المرام، ج2، ص392.</ref> برکات حکمراني مکه را با تفويض آن از سوي مماليک چرکسي بر عهده گرفت.<ref>. خلاصة الکلام، ص41.</ref> آنان حکمراني فرزندش شريف محمد، مشهور به ابي‌‌نمي ثاني، را نيز تأييد کردند. پس از او حکمراني مکه در نسل وي از طريق فرزندش ابي‌نمي ادامه يافت.<ref>. نک: تاريخ مکه، ص415.</ref> (← آل برکات)


===آل ابي‌نمي دوم===  
===آل ابی‌نُمیّ اول===
آنان فرزندان شريف محمد ابي‌‌نمي دوم هستند.<ref>. عمدة الطالب، ص421.</ref> به ايشان ذوو نمي و آل ابي‌‌نمي بن برکات گفته مي‌شود و ايشان را به نُمَوي مي‌شناسند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص115.</ref>
{{اصلی|آل ابی‌نمی}}
شريف محمد ابي‌نمي با پدرش برکات به سال 918ق. در حکمراني شريک بود و پس از درگذشت پدر، به‌گونه مستقل به حکمراني پرداخت.<ref>. البدر الطالع، ج2، ص140.</ref> به سال 887ق. افزون بر مکه، حکمراني همه حجاز از سوي جقمق مملوکي به او سپرده شد.<ref>. التحفة اللطيفه، ج1، ص277.</ref> حکومت ابي‌نمي، خواه دوران شراکت با پدر و فرزندانش و خواه حکومت مستقل وي، حدود 45 سال به طول انجاميد.<ref>. البدر الطالع، ج2، ص141.</ref> وي در محرم 903ق. در مکه درگذشت. بني‌حسن، بني‌زيد و بني‌برکات از نسل او به شمار مي‌روند. پس از ابونمي دوم، فرزندش شريف حسن حکمراني را به دست گرفت. او سرسلسله اشراف حسني حکومت‌گر پس از خود بود.<ref>. سفرنامه حجاز، ص183.</ref>
آنان از نسل «شریف [[ابونمی اول|ابی‌نمی]] بن ابی‌سعد بن حسن بن علی بن قتاده» هستند<ref>. عمدة الطالب، ص142؛ النجوم الزاهره، ج10، ص144.</ref> و با ۱۸ واسطه به امام حسن(ع) نسب می‌برند.<ref>. عمدة الطالب، ص142؛ تحفة الازهار، ج1، ص422.</ref> حکومت آنان از هنگام حکمرانی مستقل ابی‌نمی از  سال ۶۶۷ق. تا اواخر نیمه نخست سده چهاردهم قمری در خاندانی از نسل او با عناوین [[آل عجلان]] و [[آل برکات]] ادامه یافت.<ref>. البدایة و النهایه، ج14، ص21؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص137.</ref> برخی منابع، [[آل ابی‌نمی]] را به دو شاخه ابونمی اول و دوم قسمت نموده و حکمرانی هر یک را جداگانه بررسی کرده‌اند.


پس از درگذشت شريف حسن به سال 1010ق. فرزندش ابو طالب، به حکومت مکه رسيد. اختلاف او با شريف ادريس بن حسن موجب شد تا حکومت مکه به تناوب و توالي ميان وي، ادريس، محسن بن حسن و احمد بن عبدالله بن حسن دست به‌ دست شود.<ref>. افادة الانام، ج3، ص350-377.</ref> از نيمه نخست سده يازدهم تا سده چهاردهم ق. سه طايفه از نوادگان ابونمي دوم بر سر مقام شريفي مکه با يکديگر رقابت داشتند. آنان شامل ذووزيد، ذووعبدالله و ذووبرکات هستند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.</ref>
دوران حکومت آل [[ابونمی اول|ابی‌نمی اول]] بر مکه، با تحولاتی مهم در جهان اسلام از جمله سقوط سلسله [[ایوبیان]] در مصر و شام و روی کار آمدن دولت ممالیک (۶۴۸ق) و برافتادن دستگاه [[بنی‌عباس|عباسی]] (۶۵۶ق) با حمله مغولان به [[بغداد]]، هم‌زمان بود که یکایک در رویدادهای حرمین اثر گذاشت.


به سال 1041ق. شريف زيد بن محسن بن حسين بن حسن حکمران مکه شد. وي که سيره‌اي نيکو داشت، به سال 1077ق. درگذشت و فرزندش شريف سعد بر جاي او نشست.<ref>. الاعلام، ج3، ص60.</ref> پس از درگذشت او، حکمراني مکه از آل زيد، به برکات سوم فرزند محمد بن ابراهيم بن ابي‌نمي (حک: 1013ـ1095ق.) رسيد. حکمراني برکات چهارم به همت محمد بن سليمان مغربي که با ذوو زيد دشمني داشت، محقق شد.<ref>. تاريخ مکه، ص452-453.</ref>
ابونمی، از برجسته‌ترین امیران مکه بود که از کودکی در حکمرانی پدرش شریک شد و سپس با عمویش ادریس حکمرانی مکه را بر عهده داشتند.<ref>. المنهل الصافی، ج2، ص287.</ref> او به‌گونه مستقل از سال ۶۶۷ تا ۷۰۱ق. حکمران مکه بود. از کاردانی، تدبیر و عقل وی در منابع یاد کرده‌اند.<ref>. الدرر الکامنه، ج5، ص162.</ref> او به سال ۷۰۱ق. به نفع فرزندانش رُمَیْثَه و حمیضه از حکمرانی کناره گرفت و در چهارم صفر همان سال درگذشت و در [[جنة المعلاة|گورستان مَعْلات]] به خاک سپرده شد. حکمرانی او با احتساب زمان شراکتش حدود ۵۰ سال به طول انجامید.<ref>. غایة المرام، ج2، ص9.</ref>


از زيرمجموعه‌ها و شاخه‌هاي آل ابي‌نمي دوم مي‌توان به آل بشير بن محمد ابي‌نمي اشاره کرد. باب ام هاني در مسجدالحرام به «باب مولانا السيد بشير بن ابي‌نمي» شناخته مي‌شد؛ زيرا خانه‌اش روبه‌روي آن در قرار داشت.<ref>. الارج المسکي، ص182.</ref> آنان در سده دهم ق. نقشي برجسته در رخدادهاي مکه داشتند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص115-116.</ref> (← آل ابي‌نمي)
رمیثه، هفت بار به‌گونه متناوب حکمرانی مکه را بر عهده داشت و به سال ۷۴۶ق. درگذشت.<ref>. المنهل الصافی، ج5، ص356.</ref> چهار تن از فرزندان او نیز به حکمرانی مکه رسیدند. نسل او به ذوی رمیثه شناخته می‌شوند.<ref>. نک: سمط النجوم، ج2، ص406-408.</ref> ثقبة بن رمیثه، به سال ۷۵۴ق. حاکم گشت و برخی فرزندان او نیز به حکمرانی مکه رسیدند. نسل او به ذوی ثقبه مشهورند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.</ref> از فرزندان مبارک بن رمیثه نیز، برخی مانند علی بن مبارک و عقیل بن مبارک، حکومت مکه را در اختیار داشتند.<ref>. سمط النجوم، ج2، ص405.</ref> مغامس بن رمیثه نیز، حکمرانی مکه را به سال ۷۶۴ق. بر عهده گرفت. نسل او از عنان، حکمران مکه، استمرار یافت که به ذوو عنان مشهورند و اکنون در شمال مکه در وادی خوار سکونت دارند.<ref>. معجم قبائل الحجاز، ص357.</ref>  


===آل غالب===  
===آل عجلان===
اينان فرزندان شريف غالب بن مساعد بن سعيد بن سعد، از نوادگان ابي‌نمي ثاني حکمران مکه، هستند. غالب، سرسلسله اين خاندان، به سال 1202ق. به حکمراني مکه رسيد. حکمراني او 26 سال همراه با امنيت استمرار داشت.<ref>. محمد بن عبدالوهاب، ص79.</ref> عبدالله، عبيدالله، حسين، يحيي، علي و عبدالمطلب فرزندان او هستند.<ref>. خلاصة الکلام، ص308، 313.</ref> عبدالمطلب سه بار حکمراني مکه را از سال 1243 تا 1299ق. عهده‌دار شد. آل غالب نقشي برجسته در رويدادهاي سياسي مکه داشتند. اشراف آل غالب از مشهورترين و نيرومندترين اشراف و داراي اوقافي در مکه، طائف و جده هستند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص162.</ref> واپسين حاکم مکه از آل غالب، شريف حسين است که انگليسي‌ها او را فريفتند و او و فرزندش علي که اندکي پس از پدر حاکم مکه شد، به سال 1925م. به دست آل سعود از حکومت مکه کنار گذاشته شدند. از فرزندان حسين، فيصل در عراق و عبدالله در اردن، حکومت را به‌ دست گرفتند. حکومت فيصل در عراق با کودتا برچيده شد؛ ولي فرزندان عبدالله تا امروز بر اردن حکم مي‌رانند.<ref>. ريشه‌هاي بحران در خاورميانه، ص137 به بعد.</ref>
{{اصلی|آل عجلان}}
آنان از نسل «عجلان بن رمیثة بن [[ابونمی اول|ابی‌نُمَیّ]]» هستند.<ref>. الدرر الکامنه، ج1، ص23؛ السلوک، مقریزی، ج3، ص411.</ref> عجلان به سال ۷۴۵ق. با حمایت حاکم [[یمن]]، پس از پدرش رمیثه، حکمران مکه شد. حکمرانی وی با جانبداری حاکمان یمن و ممالیک مصر<ref>. افادة الانام، ج3، ص199.</ref> حدود ۳۰ سال ادامه یافت.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص239.</ref> پس از او، حکومت احمد به تأیید سلطان مملوکی مصر رسید. از دیگر فرزندان عجلان، برخی به حکمرانی رسیدند که حسن بن عجلان از آن جمله است. وی حدود ۱۱ سال حکمران مکه بود.<ref>. المنهل الصافی، ج5، ص92.</ref> فرزندانش ابو القاسم، ابراهیم، علی و برکات از حاکمان مکه بودند. تبار سه تن اولی به ذوی حسن شناخته می‌شوند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.</ref>


===مذهب اشراف مکه===  
===آل برکات===
آنان زيدي بودند. گفتن «حى علي خير العمل» در اذان، در دوران حکومت برخي اشراف حسني<ref>. نک: سفرنامه ابن جبير، ص138؛ تاريخ الاسلام، ج44، ص360.</ref>، اين را تأييد مي‌کند. اميران حج شام و مصر که در دوره فاطميان بر اين مسئله اهتمام داشتند، در دوره‌هاي ديگر سخت با آن مخالف ورزيدند و به محض سلطه يافتن، از آن پيشگيري ‌کردند. سيف ‌الاسلام طغتکين، برادر صلاح الدين ايوبي، که به سال 581ق. حاکم يمن شد، پس از چيره شدن بر مکه، گفتن «حى علي خير العمل» در اذان مسجدالحرام را منع کرد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص198.</ref> اين از پرشمار بودن و نفوذ شيعيان در آن روزگار مکه حکايت مي‌کند.
{{اصلی|آل برکات}}
نسب این خاندان، به «برکات بن حسن بن عجلان» می‌رسد.<ref>. نزهة النفوس، ج3، ص344 به بعد؛ غایة المرام، ج2، ص392.</ref> برکات، حکمرانی مکه را با تفویض آن از سوی ممالیک چرکسی بر عهده گرفت.<ref>. خلاصة الکلام، ص41.</ref> آنان حکمرانی فرزندش شریف محمد، مشهور به ابی‌نمی ثانی، را نیز تأیید کردند. پس از او حکمرانی مکه در نسل وی از طریق فرزندش ابی‌نمی ادامه یافت.<ref>. نک: تاریخ مکه، ص415.</ref>


شرفاي مکه تا سده نهم و دهم ق. پيوند خود را با ائمه زيديه حفظ کردند. از آن پس آرام آرام به تسنن شافعي روي آوردند.<ref>. نک: ميقات حج، ش22، ص68، ««تاريخ تشيع در مکه، مدينه، جبل عامل و حلب».</ref> در اوايل سده دهم ق. شيعياني فراوان در مکه حضور داشتند. همين سبب شد تا ابن حجر هيثمي/هيتمي کتاب الصواعق المحرقه را در رد عقايد شيعيان، در اين شهر بنويسد. وي درمقدمه اين کتاب، به فراواني شيعيان در حرمين در نيمه دوم سده دهم ق. اشاره کرده است.<ref>. نک: اطلس شيعي، ص416 ـ 417.</ref>
===آل ابی‌نمی‌دوم===
{{اصلی|آل ابی‌نمی}}
آنان فرزندان شریف محمد ابی‌نمی‌دوم هستند.<ref>. عمدة الطالب، ص421.</ref> به آنها  ذوو نمی و آل ابی‌نمی بن برکات گفته می‌شود و ایشان را به نُمَوی می‌شناسند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص115.</ref>


==روابط اشراف حسني مکه با دولت‌هاي همسايه==
شریف محمد ابی‌نمی، با پدرش برکات به سال ۹۱۸ق. در حکمرانی شریک بود و پس از درگذشت پدر، به‌گونه مستقل به حکمرانی پرداخت.<ref>. البدر الطالع، ج2، ص140.</ref> به سال ۸۸۷ق. افزون بر مکه، حکمرانی همه [[حجاز]] از سوی جقمق مملوکی به او سپرده شد.<ref>. التحفة اللطیفه، ج1، ص277.</ref> حکومت ابی‌نمی، خواه دوران شراکت با پدر و فرزندانش و خواه حکومت مستقل وی، حدود ۴۵ سال به طول انجامید.<ref>. البدر الطالع، ج2، ص141.</ref> وی در محرم ۹۰۳ق. در مکه درگذشت. بنی‌حسن، بنی‌زید و [[بنی برکات|بنی‌برکات]] از نسل او به شمار می‌روند. پس از ابونمی دوم، فرزندش شریف حسن، حکمرانی را به دست گرفت. او سرسلسله اشراف حسنی حکومت‌گر پس از خود بود.<ref>. سفرنامه حجاز، ص183.</ref>


==روابط با اشراف حسيني مدينه==
پس از درگذشت شریف حسن در سال ۱۰۱۰ق. فرزندش ابو طالب، به حکومت مکه رسید. اختلاف او با «شریف ادریس بن حسن» موجب شد تا حکومت مکه به تناوب و توالی میان وی، ادریس، محسن بن حسن و احمد بن عبدالله بن حسن دست به دست شود.<ref>. افادة الانام، ج3، ص350-377.</ref> از نیمه نخست سده یازدهم تا سده چهاردهم قمری، سه طایفه از نوادگان ابونمی دوم بر سر مقام شریفی مکه با یکدیگر رقابت داشتند. آنان شامل ذووزید، ذووعبدالله و ذووبرکات هستند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.</ref>
اشراف حسني با يکديگر چالش‌هايي داشتند.<ref>. نک: عمدة الطالب، ص173؛ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص135.</ref> به سال 669ق. ميان ابي‌نمي و عمويش ادريس درگيري رخ داد و ادريس پيروز شد و ابي‌نمي به ينبع گريخت. او ديگر بار وارد مكه شد و ادريس را زخمي کرد و سرش را جدا نمود.<ref>. غاية المرام، ج1، ص642.</ref> روابط آنان با اشراف مدينه نيز به علل سياسي و مذهبي و دخالت‌هاي دولت‌هاي همسايه، جز در چند برهه، دوستانه نبود. البته گاه از طريق پيوند ازدواج، روابطشان به گرمي مي‌‌‌‌گراييد.<ref>. نيل المعني‌، ج1، ص493.</ref>


از آغاز شکل‌گيري دو حکمراني اشراف در مکه و مدينه، به‌ تدريج ميان اشراف حاکم مدينه که از آل مهنا بودند، با اميران علوي مکه درگيري پديد آمد و ده‌ها سال ادامه يافت. شريف مکه، ابوالفتوح، با حمله به مدينه، آن را به قلمرو حکومت خود افزود و حکومت بني‌مهنا از اشراف حسيني را به سال 390ق. از ميان برد.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص140.</ref> نيز فرزندش شکر بن ابي‌‌الفتوح مدتي مدينه را به قلمرو خود افزود.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص213.</ref>
به سال ۱۰۴۱ق. «شریف زید بن محسن بن حسین بن حسن»، حکمران مکه شد. وی که سیره‌ای نیکو داشت، به سال ۱۰۷۷ق. درگذشت و فرزندش شریف سعد بر جای او نشست.<ref>. الاعلام، ج3، ص60.</ref> پس از درگذشت او، حکمرانی مکه از آل زید، به برکات سوم فرزند محمد بن ابراهیم بن ابی‌نمی (حک: ۱۰۱۳–۱۰۹۵ق) رسید.<ref group="یادداشت">حکمرانی برکات چهارم به همت محمد بن سلیمان مغربی که با ذوو زید دشمنی داشت، محقق شد.</ref><ref>. تاریخ مکه، ص452-453.</ref>


مايه برخي از اين رويارويي‌ها، خود اشراف بودند که براي رسيدن به حکمراني از عموزادگان خود در مدينه کمک مي‌گرفتند؛ چنان‌که با گذشت مدتي از حکمراني ابي‌نمي اول، پسرعمويش غانم بن ادريس به خون‌خواهي پدرش برخاست و با کمک گرفتن از جماز بن شيحه حسيني، حکمران مدينه، ابونمي را بيرون راند و بر مکه سلطه يافت. اما ابونمي ديگر بار پس از 40 روز روي‌کار آمد.<ref>. المنهل الصافي، ج5، ص18-19؛ سمط النجوم، ج4، ص240.</ref> او بارها با حکومت مدينه به نبرد برخاست و در يکي از اين نبرد‌ها بر آن‌جا دست يافت و 23 سال بر حرمين شريفين و حجاز حکم راند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص194.</ref>  
یکی از زیرمجموعه‌ها و شاخه‌های آل ابی‌نمی‌دوم، آل بشیر بن محمد ابی‌نمی بود. [[باب‌ ام‌هانی|باب ام‌هانی]] در [[مسجدالحرام]] به «باب مولانا السید بشیر بن ابی‌نمی» شناخته می‌شد؛ زیرا خانه‌اش روبه‌روی آن در قرار داشت.<ref>. الارج المسکی، ص182.</ref> آنان در سده دهم قمری نقشی برجسته در رخدادهای مکه داشتند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص115-116.</ref>  


حکمراني اشراف حسني در مکه، طولاني‌تر از اشراف حسيني در مدينه بود. نيز اشراف حسني قدرتي بيشتر داشتند و قلمرو ايشان گسترده‌تر بود. گاه حکمراني مدينه به سبب استيلاي اشراف حسني يا تفويض آن از سوي دولت‌هاي قدرتمند همسايه، در اختيار اشراف حسني قرار مي‌گرفت؛ چنان‌که از اواخر سده يازدهم ق. حکومت مدينه از سوي دولت عثماني، به حکومت اشراف حسني مکه پيوست.<ref>. اطلس شيعي، ص422.</ref>
===آل غالب===
اینان فرزندان «شریف غالب بن مساعد بن سعید بن سعد»، از نوادگان ابی‌نمی ثانی حکمران مکه، هستند. «غالب»، سرسلسله این خاندان، به سال ۱۲۰۲ق. به حکمرانی مکه رسید. حکمرانی او ۲۶ سال همراه با امنیت استمرار داشت.<ref>. محمد بن عبدالوهاب، ص79.</ref> عبدالله، عبیدالله، حسین، یحیی، علی و عبدالمطلب فرزندان او هستند.<ref>. خلاصة الکلام، ص308، 313.</ref> عبدالمطلب، سه بار حکمرانی مکه را از سال ۱۲۴۳ تا ۱۲۹۹ق. عهده‌دار شد. آل غالب، نقشی برجسته در رویدادهای سیاسی مکه داشتند. اشراف آل غالب از مشهورترین و نیرومندترین اشراف و دارای اوقافی در مکه، [[طائف]] و [[جده]] هستند.<ref>. موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص162.</ref>  


===روابط اشراف با ديگر دولت‌هاي همسايه===
واپسین حاکم مکه از آل غالب، «شریف حسین» است که [[انگلیس|انگلیسی‌ها]] او را فریفتند و او و فرزندش علی که اندکی پس از پدر حاکم مکه شد، به سال ۱۹۲۵م. (۱۳۳۳/۱۳۳۴ق) به دست [[آل سعود]] از حکومت مکه کنار گذاشته شدند. از فرزندان حسین، فیصل در [[عراق]] و عبدالله در [[اردن]]، حکومت را به دست گرفتند. حکومت فیصل در عراق با کودتا برچیده شد؛ ولی فرزندان عبدالله تا امروز بر اردن حکم می‌رانند.<ref>. ریشه‌های بحران در خاورمیانه، ص137 به بعد.</ref>
اهميت حرمين شريفين و نگاه ويژه مسلمانان به آن‌ها به منزله دو کانون اصلي سياست‌هاي اسلامي، دولت‌هاي همسايه را برآن داشت که به آن‌ها بيشتر توجه ورزند. آنان احساس مي‌کردند که مي‌بايست شخصي از همان محيط، حکمراني را در دست داشته باشد؛ يعني همان سادات که اشراف ناميده مي‌شدند. اشراف حسني به فراخور موقعيت و وضعيت دوران خويش و قدرتمندي و نفوذ دولت‌هاي همسايه، سياست خويش را در روابط با ايشان و خطبه خواندن به نام آنان تنظيم مي‌کردند و مي‌کوشيدند به حکومت خويش مشروعيت بخشند.


===روابط اشراف با عباسيان===  
==مذهب==
تا پيش از حکمراني اشراف در حرمين، خطبه به نام عباسيان خوانده مي‌شد. با نفوذ فاطميان و در دهه‌‌‌‌‌‌‌‌‌هاي اول حکومت اشراف، عباسيان نفوذ خود در حجاز را از دست دادند. با تسلط آل‏ بويه بر بغداد، آنان‌ براي استوار ساختن موقعيت خود کوشيدند تا نامشان در خطبه مکه و موسم حج ياد شود و در اين جهت به رقابت با اخشيديان برخاستند که آن هنگام در حجاز نفوذ داشتند. دو اميرالحاج اعزام شده از سوي معزالدوله بويهي، ابوالحسن محمد بن عبدالله‏ و ابوعبدالله‏ احمد بن عمر بن يحيي، به سال 342ق. در مکه با سپاه اخشيديان که براي دفاع از موقعيت اين دولت، همراه کاروان حاجيان مصر آمده بودند، درگير شدند و با چيرگي بر آن‌ها، به نام معزالدوله خطبه خواندند.<ref>. الکامل، ج8، ص509؛ اتحاف الوري، ج2، ص398.</ref> درگيري ميان آنان در سال بعد نيز به پيروزي سپاه اعزامي آل بويه و خواندن خطبه به نام ايشان انجاميد.<ref>. تجارب الامم، ج6، ص195.</ref>
اشراف حسنی [[زیدیه|زیدی]] بودند. گفتن «حی علی خیر العمل» در [[اذان و اقامه|اذان]]، در دوران حکومت برخی اشراف حسنی،<ref>. نک: سفرنامه ابن جبیر، ص138؛ تاریخ الاسلام، ج44، ص360.</ref> این را تأیید می‌کند. [[امیر الحاج|امیران حج]] [[شام]] و [[مصر]] که در دوره [[فاطمیان]] بر این مسئله اهتمام داشتند، در دوره‌های دیگر سخت با آن مخالفت می‌کردند. سیف الاسلام طغتکین، برادر صلاح الدین ایوبی، که به سال ۵۸۱ق. حاکم [[یمن]] شد، پس از چیره شدن بر مکه، گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان [[مسجدالحرام]] را منع کرد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص198.</ref> این از پرشمار بودن و نفوذ [[شیعه|شیعیان]] در آن روزگار مکه حکایت می‌کند.


با قدرت يافتن فاطميان، آل‏ بويه به منزله حاميان دستگاه خلافت عباسي، به رقابت با فاطميان روي آوردند. ابواحمد موسوي، پدر شريف رضي، اميرالحاج اعزامي از عراق در مکه، به نام خليفه عباسي و سلطان بويهي خطبه خواند.<ref>. الکامل، ج8، ص647.</ref> به سال 367ق. و پس از استقرار عضدالدوله بويهي در بغداد، وي در نخستين گام براي نفوذ ورزيدن در مکه،کارواني به آن‌جا فرستاد که اميرالحاج آن ابواحمد موسوي بود و از او خواست به نام وي خطبه بخواند. حکمران مکه به درخواست ابواحمد پاسخ مثبت داد و به نام عضدالدوله و خليفه عباسي خطبه خواند. اما سال بعد خطبه را به نام خليفه فاطمي خواندند.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص130.</ref> در پي آن، حکمران بويهي براي استوار ساختن موقعيت خود، به اقداماتي همچون اصلاح راه عراق به مکه، تقسيم مبالغ هنگفت ميان خاندان‏هاي با نفوذ مکه و همسايگان<ref>. البداية و النهايه، ج11، ص295.</ref> و حفر چاه‌هايي در مسير حاجيان پرداخت.<ref>. شذرات الذهب، ج4، ص389.</ref> با روي ‌کار آمدن سلطان آلب ارسلان سلجوقي به سال 463ق. حکمران مکه به سود قدرت بيشتر تغيير سياست داد و خطبه را به نام عباسيان و آلب ارسلان خواند. او نيز هدايايي براي حکمران مکه فرستاد و به وي وعده داد تا در صورت حفظ وضع موجود، سالانه000/10 دينار براي وي مقرري بفرستد.<ref>. الکامل، ج10، ص161؛ البداية و النهايه، ج12، ص99؛ تاريخ ابن خلدون، ج3، ص581.</ref>
شرفای مکه تا سده نهم و دهم قمری پیوند خود را با ائمه [[زیدیه]] حفظ کردند. از آن پس، آرام آرام به تسنن [[مذهب شافعی|شافعی]] روی آوردند.<ref>. نک: میقات حج، ش22، ص68، « «تاریخ تشیع در مکه، مدینه، جبل عامل و حلب».</ref> در اوایل سده دهم قمری، شیعیانی فراوان در مکه حضور داشتند. همین سبب شد تا ابن حجر هیثمی<ref group="یادداشت">یا هیتمی.</ref> کتاب الصواعق المحرقه را در رد عقاید شیعیان، در این شهر بنویسد. وی در مقدمه این کتاب، به فراوانی شیعیان در [[حرمین]] در نیمه دوم سده دهم قمری اشاره کرده است.<ref>. نک: اطلس شیعی، ص416 ـ 417.</ref>


به سال 484ق. سلطان سلجوقي در اوج قدرت مصمم شد مکه را به قلمرو خود بيفزايد تا براي هميشه به سلطه فاطميان بر آن‌جا پايان دهد. بدين منظور، هم‌زمان سپاهي به فرماندهي امير ترشک به حجاز فرستاد. اين سپاه بر مدينه و مکه چيره گشت؛ ولي با مردم مکه به زشتي رفتار کرد. سال بعد حکمران مکه براي داد‌خواهي به بغداد آمد.<ref>. الکامل، ج10، ص204؛ تاريخ ابن خلدون، ج5، ص14.</ref> مرگ ناگهاني ملکشاه و آشفتگي اوضاع پس از او باعث شد خطبه به نام ايشان خوانده نشود. ولي در سال‌هاي بعد ديگر بار خطبه به نام فاطميان خوانده شد.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص134.</ref>
==روابط سیاسی==
===با یکدیگر===
اشراف حسنی با یکدیگر چالش‌هایی داشتند.<ref>. نک: عمدة الطالب، ص173؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص135.</ref> به سال ۶۶۹ق. میان [[ابونمی اول|ابی‌نمی]] و عمویش ادریس درگیری رخ داد و ادریس پیروز شد و ابی‌نمی به ینبع گریخت. او دیگر بار وارد [[مکه]] شد و ادریس را زخمی و سرش را جدا کرد.<ref>. غایة المرام، ج1، ص642.</ref>  


به سال 396ق. القادر عباسي در نامه‌اي از شريف ابوالفتوح خواست تا اجازه دهد مردم عراق براي زيارت خانه خدا عازم مکه شوند. ابوالفتوح با اين شرط که خطبه به نام الحاکم خليفه فاطمي خوانده شود، با اعزام حاجيان عراق موافقت کرد.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج‏4، ص130-131؛ خلاصة الکلام،
===با اشراف حسینی مدینه===
ص18.</ref> بر پايه گزارشي، شريف قتادة بن ادريس خود را از خليفه عباسي، الناصر لدين الله، براي خلافت شايسته‌تر مي‌دانست.<ref>. النجوم الزاهره، ج6، ص250؛ الاعلام، ج5، ص189.</ref> خليفه عباسي با دادن وعده‌هايي، او را به بغداد دعوت کرد. ولي قتاده ترسيد و از کوفه به حجاز بازگشت.<ref>. عمدة الطالب، ص141؛ اتحاف الوري، ج3، ص17.</ref> در پي سوء قصد نافرجام به قتاده و بدگماني وي به عباسيان، او به قتل حاجيان عراقي و بد رفتاري با آنان پرداخت. اما سپس از خليفه عذر‌خواهي کرد<ref>. الکامل، ج12، ص297؛ العقد الثمين، ج7، ص47-48.</ref> و اين حاکي از مصلحت انديشي او بود.
روابط اشراف حسنی با [[اشراف حسینی|اشراف]] [[مدینه]] نیز به علل سیاسی و مذهبی و دخالت‌های دولت‌های همسایه، جز در چند برهه، دوستانه نبود. البته گاه از طریق پیوند ازدواج، روابطشان به گرمی می‌گرایید.<ref>. نیل المعنی، ج1، ص493.</ref>


حسن بن قتاده نيز به سال 618ق. با توطئه برادرش راجح و آقباش، اميرالحاج خليفه عباسي الناصر لدين الله، روبه‌رو شد. وي
از آغاز شکل‌گیری دو حکمرانی اشراف در مکه و مدینه، به تدریج میان اشراف حاکم مدینه که از [[آل مهنا]] بودند، با امیران علوی مکه درگیری پدید آمد و ده‌ها سال ادامه یافت. شریف مکه، ابوالفتوح، با حمله به مدینه، آن را به قلمرو حکومت خود افزود و حکومت بنی‌مهنا از اشراف حسینی را در سال ۳۹۰ق. از میان برد.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص140.</ref> نیز فرزندش شکر بن ابی‌الفتوح، مدتی مدینه را به قلمرو خود افزود.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص213.</ref>
پس از آگاهي از اين اتحاد، فرمان داد تا راه‌هاي ورودي مکه را به روي حاجيان عراقي بستند و به آن‌ها حمله کردند و آقباش را کشتند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص199؛ اتحاف الوري، ج3، ص30؛ منائح الکرم، ج2، ص288.</ref>


===روابط با فاطميان مصر===
مایه برخی از این رویارویی‌ها، خود اشراف بودند که برای رسیدن به حکمرانی از عموزادگان خود در مدینه کمک می‌گرفتند؛ چنان‌که با گذشت مدتی از حکمرانی [[ابونمی اول|ابی‌نمی اول]]، پسرعمویش غانم بن ادریس به خون‌خواهی پدرش برخاست و با کمک گرفتن از جماز بن شیحه حسینی، حکمران مدینه، ابونمی را بیرون راند و بر مکه سلطه یافت. اما ابونمی دیگر بار پس از ۴۰ روز روی‌کار آمد.<ref>. المنهل الصافی، ج5، ص18-19؛ سمط النجوم، ج4، ص240.</ref> او بارها با حکومت مدینه به نبرد برخاست و در یکی از این نبردها بر آن‌جا دست یافت و ۲۳ سال بر [[حرمین]] و [[حجاز]] حکم راند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص194.</ref>
جعفر بن محمد به منزله نخستين فرد از اشراف حسني، به سال 358ق. به نام خليفه فاطمي، المعز، خطبه خواند و خود را در حمايت فاطميان مصر قرار داد. عيسي بن جعفر و پس از او به سال 384ق. حسن فرزند ديگر جعفر، با لقب ابوالفتوح، زير نظر فاطميان بر حکومت مکه دست يافتند.<ref>. خلاصة الکلام، ص16.</ref> در برابر، فاطميان نيز در احترام نهادن به خاندان اشراف در حجاز بسيار مي‌کوشيدند و اموال و هداياي فراوان براي آنان مي‌فرستادند.<ref>. التاريخ الشامل، ج2، ص136.</ref> با وجود اين، روابط اشراف با فاطميان‌گاه به تيرگي مي‌‌‌‌گراييد. برخي قدرت‌هاي همسايه، همانند عباسيان، به اختلاف‌ ميان ايشان دامن مي‌زدند. شريف ابوالفتوح در پي اعلان حمايت آل جراح طايي، حاکمان شام، از او که زير تأثير ابوالقاسم مغربي از وزيران آل بويه در بغداد بودند<ref>. تجارب الامم، ج‏7، ص279-280؛ المنتظم، ج14، ص356-357.</ref>، از اطاعت خليفه فاطمي سر باز زد و با سفر به رمله فلسطين، مردم را به بيعت با خود به لقب الراشد بالله فراخواند.<ref>. تجارب الامم، ج7، ص280.</ref> خليفه فاطمي که مي‌ديد معادلات سياسي به سود عباسيان بغداد تغيير مي‌يابد، با جدا کردن آل جراح از متحد شريف مکه و ميدان دادن به رقباي حسيني او در مکه، سليمانيون، ابوالفتوح را زير فشار قرار داد. ابوالفتوح که در رمله از تغيير رفتار آل جراح و مسلط شدن عموزاده‌اش تاج المعالي محمد بر مکه آگاه شده بود<ref>. تجارب الامم، ج7، ص281؛ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص131.</ref>، به ناچار با پس دادن عنوان خلافت و طلب عفو از الحاکم فاطمي، بار ديگر به حکومت مکه رسيد و خود را کار‌گزار فاطميان ناميد.<ref>. المنتظم، ج14، ص357؛ تاريخ ابن خلدون، ج‏4، ص131؛ خلاصة الکلام، ص17.</ref>


از عوامل تسلط فاطميان بر حرمين و موفقيت آنان در عقب راندن عباسيان، مي‌توان به اهتمام بيشتر فاطميان در اعزام کاروان‌هاي حج و تأمين امنيت راه‌ها و ارسال جامه کعبه و تعيين مقرري و هدايا براي خادمان، همسايگان، پرده‏داران و کليدداران مکه اشاره کرد. حکمران مکه هر ماه 3000 دينار و اسب و خلعت از مصر دريافت مي‌کرد.<ref>. سفرنامه ناصر خسرو، ص105.</ref>
حکمرانی اشراف حسنی در مکه، طولانی‌تر از اشراف حسینی در مدینه بود. نیز اشراف حسنی قدرتی بیشتر داشتند و قلمرو ایشان گسترده‌تر بود. گاه حکمرانی مدینه به سبب استیلای اشراف حسنی یا تفویض آن از سوی دولت‌های قدرتمند همسایه، در اختیار اشراف حسنی قرار می‌گرفت؛ چنان‌که از اواخر سده یازدهم قمری حکومت مدینه از سوی [[دولت عثمانی]]، به حکومت اشراف حسنی مکه پیوست.<ref>. اطلس شیعی، ص422.</ref>


پيش از ابوالفتوح، در دوره عيسي بن جعفر نيز سپاهيان خليفه فاطمي، مکه را به دليل خودداري عيسي از خواندن خطبه به نام فاطميان (365ق.) محاصره کردند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص194؛ منائح الکرم، ج2، ص214.</ref>
===با عباسیان===
تا پیش از حکمرانی اشراف در حرمین، خطبه به نام [[بنی‌عباس|عباسیان]] خوانده می‌شد. با نفوذ [[فاطمیان]] و در دهه‌های نخست حکومت اشراف، عباسیان نفوذ خود در [[حجاز]] را از دست دادند. با تسلط [[آل بویه]] بر [[بغداد]]، آنان برای استوار ساختن موقعیت خود کوشیدند تا نامشان در خطبه مکه و [[ایام الحج|موسم حج]] یاد شود و در این جهت به رقابت با [[اخشیدیان]] برخاستند که آن هنگام در [[حجاز]] نفوذ داشتند. دو [[امیر الحاج|امیرالحاج]] اعزام شده<ref group="یادداشت">ابوالحسن محمد بن عبدالله و ابوعبدالله احمد بن عمر بن یحیی.</ref> از سوی معزالدوله [[آل بویه|بویهی]]، در سال ۳۴۲ق. در مکه با سپاه اخشیدیان که برای دفاع از موقعیت این دولت، همراه کاروان حاجیان مصر آمده بودند، درگیر شدند و با چیرگی بر آن‌ها، به نام معزالدوله بویهی خطبه خواندند.<ref>. الکامل، ج8، ص509؛ اتحاف الوری، ج2، ص398.</ref> درگیری میان آنان در سال بعد نیز به پیروزی سپاه اعزامی آل بویه و خواندن خطبه به نام ایشان انجامید.<ref>. تجارب الامم، ج6، ص195.</ref>


از ديگر مايه‌هاي تيرگي روابط اشراف با فاطميان، آسيب ديدن حجرالاسود به دست يک مصري به سال 413/414ق. و انتساب آن به فاطميان بود که مايه کشتار حاجيان مصري از سوي حاجيان عراقي و ديگر مخالفان فاطميان شد.<ref>. المنتظم، ج15، ص154؛ تاريخ ابن خلدون، ج4، ص131؛ تاريخ مکه، ص253.</ref> با اين همه، روابط اشراف با فاطميان تا فروپاشي دولت فاطمي، با فراز و نشيب‌هايي ادامه يافت.
با قدرت یافتن فاطمیان، آل بویه به منزله حامیان دستگاه خلافت عباسی، به رقابت با فاطمیان روی آوردند. ابواحمد موسوی، پدر شریف رضی، امیرالحاج اعزامی از [[عراق]] در مکه، به نام خلیفه عباسی و سلطان بویهی خطبه خواند.<ref>. الکامل، ج8، ص647.</ref> در سال ۳۶۷ق. و پس از استقرار عضدالدوله بویهی در [[بغداد]]، وی در نخستین گام برای نفوذ ورزیدن در مکه، کاروانی به آن‌جا فرستاد که امیرالحاج آن ابواحمد موسوی بود و از او خواست به نام وی خطبه بخواند. حکمران مکه به درخواست ابواحمد پاسخ مثبت داد و به نام عضدالدوله و خلیفه عباسی خطبه خواند. اما سال بعد خطبه را به نام خلیفه فاطمی خواندند.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص130.</ref> در پی آن، حکمران بویهی برای استوار ساختن موقعیت خود، به اقداماتی همچون اصلاح راه عراق به مکه، تقسیم مبالغ هنگفت میان خاندان‌های با نفوذ مکه و همسایگان<ref>. البدایة و النهایه، ج11، ص295.</ref> و حفر چاه‌هایی در مسیر حاجیان پرداخت.<ref>. شذرات الذهب، ج4، ص389.</ref> با روی کار آمدن سلطان آلب ارسلان سلجوقی به سال ۴۶۳ق. حکمران مکه به سود قدرت بیشتر تغییر سیاست داد و خطبه را به نام عباسیان و آلب ارسلان خواند. او نیز هدایایی برای حکمران مکه فرستاد و به وی وعده داد تا در صورت حفظ وضع موجود، سالانه ۱۰,۰۰۰ دینار برای وی مقرری بفرستد.<ref>. الکامل، ج10، ص161؛ البدایة و النهایه، ج12، ص99؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص581.</ref>


آلب ارسلان سلجوقي (حک: 455ـ465ق.) به سال 456ق. با حمايت خليفه عباسي و بذل مال ميان قبايل عربي که در مسير حاجيان عراق سکونت داشتند، پس از سال‏ها کارواني از حاجيان عراق را به مکه فرستاد. اميرالحاج اين کاروان، ابوالغنائم علوي، توانست حکمران مکه را خشنود سازد که به نام خليفه عباسي و سلطان سلجوقي، خطبه بخواند. در پاسخ به اين اقدام حکمران مکه، خليفه فاطمي ارسال آذوقه را از مصر به مکه قطع کرد. مردم مکه به حکمران فشار آوردند و او به ناچار ديگر بار به نام خليفه فاطمي خطبه خواند.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص132-133.</ref> بدين ترتيب، فاطميان با توسل به ابزار اقتصادي توانستند تا سال 462ق. با قدرت کامل بر مکه تسلط يابند. در اين سال، آلب ارسلان به موفقيت‏هايي بزرگ در شام و فلسطين دست يافت و فاطميان را در تنگنا قرار داد. زير تأثير اين رويداد، حکمران مکه به سود قدرت بيشتر تغيير سياست داد و به نام خليفه عباسي و آلب ارسلان خطبه برقرار کرد. سلطان سلجوقي با استقبال از اين اقدام، 000/30 دينار همراه خلعت و هداياي ‌گرانبها براي حکمران مکه فرستاد و به او وعده داد که در صورت حفظ وضع موجود، سالانه 000/10 دينار براي او مقرري بفرستد.<ref>. الکامل، ج17، ص350؛ البداية و النهايه، ج12، ص122.</ref> در سال بعد، ديگر بار به نام خليفه عباسي القائم بامر الله و پس از وي آلب ارسلان خطبه خوانده شد.<ref>. اتحاف الوري، ج2، ص472-473.</ref>
در سال ۴۸۴ق. سلطان سلجوقی در اوج قدرت مصمم شد مکه را به قلمرو خود بیفزاید تا برای همیشه به سلطه فاطمیان بر آن‌جا پایان دهد. بدین منظور، هم‌زمان سپاهی به فرماندهی امیر ترشک به حجاز فرستاد. این سپاه بر مدینه و مکه چیره گشت؛ ولی با مردم مکه به زشتی رفتار کرد. سال بعد حکمران مکه برای دادخواهی به بغداد آمد.<ref>. الکامل، ج10، ص204؛ تاریخ ابن خلدون، ج5، ص14.</ref> مرگ ناگهانی ملکشاه و آشفتگی اوضاع پس از او باعث شد خطبه به نام ایشان خوانده نشود؛ ولی در سال‌های بعد دیگر بار خطبه به نام فاطمیان خوانده شد.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص134.</ref>
در پي مرگ آلب‏ ارسلان، فرصتي
فراهم شد تا المستنصر فاطمي به حکمران
مکه نامه‏اي بنويسد و با ارسال هدايايي
از او بخواهد بار ديگر خطبه را به نام وي بخواند.<ref>. تاريخ الاسلام، ج31، ص29.</ref>


پس از آل بويه، رقابت سلجوقيان با فاطميان، بر سر مکه و مراسم حج از سرگرفته شد. در واپسين سال‏هاي حکومت طغرل، در مکه تحولي بزرگ رخ داد و خاندان هواشم که رقيب اصلي سليمانيان بودند، بر مکه تسلط يافتند.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص132.</ref> هواشم از فرزندان ابوهاشم محمد بن حسن بودند که به سال 454ق. به رهبري امير محمد بن جعفر بن شکر بن ابوالفتوح بر واپسين حکمران سليمانيان چيرگي يافته، سليمانيان را به يمن راندند. آن‌گاه امير محمد در نخستين قدم براي جلب نظر فاطميان، به نام خليفه المستنصر (427ـ487ق.) خطبه خواند.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص132.</ref>
به سال ۳۹۶ق. القادر عباسی در نامه‌ای از شریف ابوالفتوح خواست تا اجازه دهد مردم عراق برای زیارت [[کعبه|خانه خدا]] عازم مکه شوند. ابوالفتوح با این شرط که خطبه به نام الحاکم خلیفه فاطمی خوانده شود، با اعزام حاجیان عراق موافقت کرد.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج‏4، ص130-131؛ خلاصة الکلام،
ص18.</ref> بر پایه گزارشی، شریف قتادة بن ادریس خود را از خلیفه عباسی، الناصر لدین الله، برای خلافت شایسته‌تر می‌دانست.<ref>. النجوم الزاهره، ج6، ص250؛ الاعلام، ج5، ص189.</ref> خلیفه عباسی با دادن وعده‌هایی، او را به بغداد دعوت کرد؛ ولی قتاده ترسید و از کوفه به حجاز بازگشت.<ref>. عمدة الطالب، ص141؛ اتحاف الوری، ج3، ص17.</ref> در پی سوء قصد نافرجام به قتاده و بدگمانی وی به عباسیان، او به قتل حاجیان عراقی و بد رفتاری با آنان پرداخت. اما سپس از خلیفه عذرخواهی کرد<ref>. الکامل، ج12، ص297؛ العقد الثمین، ج7، ص47-48.</ref> و این حاکی از مصلحت‌اندیشی او بود.


در سال بعد، حکمران مکه تغيير سياست داد و نام خليفه فاطمي را از خطبه‌ انداخت. ولي المستنصر براي اعاده خطبه به علي بن محمد صليحي اجازه داد تا به مکه لشکرکشي کند و او حکمران مکه را واداشت تا ديگر بار به نام خليفه فاطمي خطبه بخواند.<ref>. تاريخ ابن خلدون، ج4، ص274.</ref>
حسن بن قتاده نیز به سال ۶۱۸ق. با توطئه برادرش راجح و آقباش، امیرالحاج خلیفه عباسی الناصر لدین الله، روبه‌رو شد. وی پس از آگاهی از این اتحاد، فرمان داد تا راه‌های ورودی مکه را به روی حاجیان عراقی بستند و به آن‌ها حمله کردند و آقباش را کشتند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص199؛ اتحاف الوری، ج3، ص30؛ منائح الکرم، ج2، ص288.</ref>


===روابط اشراف با ايوبيان (567ـ648ق.)===  
===با فاطمیان مصر===
اشراف حاکم بر مکه، شيعه زيدي و در برخي اعتقادات با فاطميان مشترک بودند و از اين روي، از سقوط فاطميان اسماعيلي به دست صلاح الدين ايوبي ناخرسند شدند. ولي براي حفظ منافع خود، به همکاري با ايوبيان و خلفاي عباسي تن دادند.<ref>. سفرنامه حجاز، ص180.</ref> صلاح الدين ايوبي پس از تسلط بر مصر و برانداختن فاطميان، نفوذ خود را به حجاز و حرمين شريفين گسترش داد و توانست با دادن امتيازاتي به اشراف حاکم بر مکه و مدينه، آنان را خشنود کند تا براي خلفاي عباسي خطبه بخوانند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص231-232؛ تاريخ مکه، ص280.</ref> موکب حج عراق که سالياني متوقف شده بود، ديگر بار به راه افتاد<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص232-233.</ref> و اين مقدمه‌اي براي نفوذ بيشتر خلافت عباسي و ايوبيان٭ در حرمين شد. البته نفوذ ايوبيان در مدينه پيش از مکه آغاز شد و سادات حسيني حاکم بر مدينه از مدت‌ها پيش با روي‌ گرداندن از فاطميان، ارتباطي گسترده با صلاح الدين ايوبي يافتند.<ref>. تاريخ امراء المدينه، ص248-252.</ref> ابن جبير درباره تشريفات خطبه جمعه و شيوه دعا براي خليفه عباسي و سلطان ايوبي از سوي اشراف در مکه، سخن گفته است.<ref>. سفرنامه ابن جبير، ص133-135؛ نک: العقد الثمين، ج7، ص53.</ref>
جعفر بن محمد به منزله نخستین فرد از اشراف حسنی، در سال ۳۵۸ق. به نام خلیفه [[فاطمیان|فاطمی]]، المعز، خطبه خواند و خود را در حمایت فاطمیان [[مصر]] قرار داد. عیسی فرزند جعفر و پس از او در سال ۳۸۴ق. حسن فرزند دیگر او، با لقب ابوالفتوح، زیر نظر فاطمیان بر حکومت مکه دست یافتند.<ref>. خلاصة الکلام، ص16.</ref> در برابر، فاطمیان نیز در احترام نهادن به خاندان اشراف در [[حجاز]] بسیار می‌کوشیدند و اموال و هدایای فراوان برای آنان می‌فرستادند.<ref>. التاریخ الشامل، ج2، ص136.</ref> با این همه، روابط اشراف با فاطمیان گاه به تیرگی می‌گرایید. برخی قدرت‌های همسایه، همانند [[بنی‌عباس|عباسیان]]، به اختلاف میان آنها دامن می‌زدند. شریف ابوالفتوح، در پی اعلان حمایت آل جراح طایی<ref group="یادداشت">حاکمان [[شام]]، که زیر تأثیر ابوالقاسم مغربی از وزیران آل بویه در بغداد بودند،</ref><ref>. تجارب الامم، ج‏7، ص279-280؛ المنتظم، ج14، ص356-357.</ref> از او، از اطاعت خلیفه فاطمی سر باز زد و با سفر به رمله [[فلسطین]]، مردم را به بیعت با خود به لقب الراشد بالله فراخواند.<ref>. تجارب الامم، ج7، ص280.</ref> خلیفه فاطمی که می‌دید معادلات سیاسی به سود عباسیان بغداد تغییر می‌یابد، با جدا کردن آل جراح از متحد شریف مکه و میدان دادن به رقبای حسینی او در مکه<ref group="یادداشت">سلیمانیون.</ref> ابوالفتوح را زیر فشار قرار داد. ابوالفتوح<ref group="یادداشت">که در رمله از تغییر رفتار آل جراح و مسلط شدن عموزاده‌اش تاج المعالی محمد بر مکه آگاه شده بود.</ref><ref>. تجارب الامم، ج7، ص281؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص131.</ref> به ناچار با پس دادن عنوان خلافت و طلب عفو از الحاکم فاطمی، بار دیگر به حکومت مکه رسید و خود را کارگزار فاطمیان نامید.<ref>. المنتظم، ج14، ص357؛ تاریخ ابن خلدون، ج‏4، ص131؛ خلاصة الکلام، ص17.</ref>


نفوذ ايوبيان و عباسيان در مکه تا چند دهه به همان دعا در منابر و خواندن خطبه به نام آنان محدود بود و اشراف مکه براي حفظ اقتدار خود، به ويژه در دوران حکمراني مُکثِر، داود بن عيسي و قتادة بن ادريس، مستقل عمل مي‌کردند و رسوم خود را با قدرت اجرا مي‌نمودند و حتي مُکْس يا مکوس (ماليات حج) را از حاجيان مصر و عراق و جاهاي ديگر دريافت مي‌کردند و ايوبيان نيز چاره‌اي جز پذيرش اين وضعيت نداشتند. البته صلاح الدين در برابر پرداخت مقدار بسياري گندم و وجه نقد به اشراف، توانست مکوس را لغو کند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص231.</ref> ابن جوزي به ماليات گرفتن اشراف از بازرگانان مكه اشاره کرده است.<ref>. المنتظم، ج16، ص180.</ref>
از عوامل تسلط فاطمیان بر حرمین و موفقیت آنان در عقب راندن عباسیان، می‌توان به اهتمام بیشتر فاطمیان در اعزام کاروان‌های [[حج]] و تأمین امنیت راه‌ها و ارسال [[پرده کعبه|جامه کعبه]] و تعیین مقرری و هدایا برای خادمان، همسایگان، [[حجابت|پرده‌داران]] و [[کلیددار|کلیدداران]] مکه اشاره کرد. حکمران مکه هر ماه ۳۰۰۰ دینار و اسب و خلعت از مصر دریافت می‌کرد.<ref>. سفرنامه ناصر خسرو، ص105.</ref>


نفوذ ايوبيان در مکه، با اقدامات طغتکين، برادر صلاح الدين، بيشتر شد. او در مسير حرکت به يمن براي جانشيني برادرش توران شاه، ميان سال‌هاي 578ـ581ق. بر مکه و مدينه چيره گشت و جمله «حى علي خير العمل» را که از هنگام فاطميان رايج شده بود<ref>. تاريخ مکه، ص274.</ref>، از اذان حذف کرد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص198.</ref> همچنين دار الضربي در مکه ساخت که به نام برادرش صلاح الدين سکه ضرب مي‌کرد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص198.</ref>
پیش از ابوالفتوح، در دوره عیسی بن جعفر نیز سپاهیان خلیفه فاطمی، مکه را به دلیل خودداری عیسی از خواندن خطبه به نام فاطمیان (۳۶۵ق) محاصره کردند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص194؛ منائح الکرم، ج2، ص214.</ref>


به سال 611ق. عيسي بن عادل ايوبي، حاکم حلب، به حج رفت<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص234.</ref> و از آن‌جا که هنگام ورود به مکه با بي‌‌حرمتي شريف قتاده روبه‌رو شد، مدتي بعد در حمله قتاده به مدينه، لشکرياني را به ياري سالم بن مهنا حسيني، حکمران مدينه، فرستاد که شکست سختي را بر قتاده تحميل کردند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص234.</ref> سپس اشراف به سبب درگيري‌هاي دروني در مکه و نيز چالش با سادات حسيني حاکم بر مدينه<ref>. تاريخ امراء المدينه، ص254.</ref> و جابه‌جايي پياپي قدرت، تضعيف شدند و از اين رو، گاه تابع ايوبيان مصر و گاهي تابع ايوبيان يمن يا شام بودند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص236-237.</ref>
از دیگر مایه‌های تیرگی روابط اشراف با فاطمیان، آسیب دیدن [[حجر الاسود|حجرالاسود]] به دست یک [[مصر|مصری]] به سال ۴۱۳/۴۱۴ق؛ و انتساب آن به فاطمیان بود که مایه کشتار حاجیان مصری از سوی حاجیان [[عراق|عراقی]] و دیگر مخالفان فاطمیان شد.<ref>. المنتظم، ج15، ص154؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص131؛ تاریخ مکه، ص253.</ref> با این همه، روابط اشراف با فاطمیان تا فروپاشی دولت فاطمی، با فراز و نشیب‌هایی ادامه یافت.


===روابط با حاكمان يمن===
آلب ارسلان سلجوقی (حک: ۴۵۵–۴۶۵ق)، در سال ۴۵۶ق. با حمایت خلیفه عباسی و بذل مال میان قبایل عربی که در مسیر حاجیان عراق سکونت داشتند، پس از سال‌ها کاروانی از حاجیان عراق را به مکه فرستاد. [[امیر الحاج|امیرالحاج]] این کاروان،<ref group="یادداشت">ابوالغنائم علوی.</ref> توانست حکمران مکه را خشنود سازد که به نام خلیفه عباسی و سلطان سلجوقی، خطبه بخواند. در پاسخ به این اقدام حکمران مکه، خلیفه فاطمی ارسال آذوقه را از مصر به مکه قطع کرد. مردم مکه به حکمران فشار آوردند و او به ناچار دیگر بار به نام خلیفه فاطمی خطبه خواند.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132-133.</ref> بدین ترتیب، فاطمیان با توسل به ابزار اقتصادی توانستند تا سال ۴۶۲ق. با قدرت کامل بر مکه تسلط یابند. در این سال، آلب ارسلان به موفقیت‌هایی بزرگ در شام و فلسطین دست یافت و فاطمیان را در تنگنا قرار داد. زیر تأثیر این رویداد، حکمران مکه به سود قدرت بیشتر تغییر سیاست داد و به نام خلیفه عباسی و آلب ارسلان خطبه برقرار کرد. سلطان سلجوقی، با استقبال از این اقدام، ۳۰,۰۰۰ دینار همراه خلعت و هدایای گرانبها برای حکمران مکه فرستاد و به او وعده داد که در صورت حفظ وضع موجود، سالانه ۳۰,۰۰۰ دینار برای او مقرری بفرستد.<ref>. الکامل، ج17، ص350؛ البدایة و النهایه، ج12، ص122.</ref> در سال بعد، دیگر بار به نام خلیفه عباسی القائم بامر الله و پس از وی آلب ارسلان خطبه خوانده شد.<ref>. اتحاف الوری، ج2، ص472-473.</ref> در پی مرگ آلب ارسلان، فرصتی فراهم شد تا المستنصر فاطمی به حکمران مکه نامه‌ای بنویسد و با ارسال هدایایی از او بخواهد بار دیگر خطبه را به نام وی بخواند.<ref>. تاریخ الاسلام، ج31، ص29.</ref>
اشراف حسني به امام زيديان يمن، عبدالله بن حمزه (م.614/619ق.) بسيار ‌گرايش داشتند؛ چنان‌که قتادة بن ادريس، حکمران مکه، از ياران او شمرده شده است.<ref>. ائمة اهل البيت الزيديه، ج1، ص16.</ref> او با فرستادن نامه‌اي به عبدالله سوگند ياد کرد که بر اطاعت او باقي بماند و بر پايه مذهب شيعه «حى علي خير العمل» را در اذان، رسمي کرد.<ref>. تاريخ الاسلام، ج44، ص360؛ النجوم الزاهره، ج6، ص250.</ref> البته در برخي دوره‌ها، روابط اشراف مکه با حاکمان يمن رو به تيرگي نهاد. مکاتبات سلطان يمن، احمد بن اسماعيل، با شريف برکات، حکمران مکه، و تهديد و توبيخ او<ref>. تاريخ مکه، ص371-372.</ref> نشان از تيرگي روابط ميان وي و حاکمان يمن دارد. شايد از اين رو بود که شريف برکات، خود را به حکمرانان مصرکه آن هنگام سلطه خود را بر درياي سرخ افزوده بودند، نزديک‌تر کرد.<ref>. تاريخ مکه، ص372.</ref>


شريف راجح بن قتاده در پي شکست از برادرش حسن و کشته شدن هم‌پيمانش آقباش، اميرالحاج عباسيان<ref>. اتحاف الوري، ج3، ص30.</ref>، به ملک مسعود، حاکم يمن، پناه برد<ref>. تاريخ مکه، ص291.</ref> و او را ضدّ برادر خود تحريک کرد. ملک مسعود نيز به سال 619/620ق. با سپاهي به مکه هجوم برد. حسن پس از اندکي مقاومت گريخت و سپاه يمن پس از اشغال مکه، خانه‌ها و اموال و حتي لباس‌هاي مردم را غارت کردند.<ref>. اتحاف الوري، ج3، ص34؛ تاريخ مکه، ص291.</ref> سپس راجح و حاكم يمن به صورت مشترك بر مكه حکومت کردند. همين تا مدت‌ها مايه رقابت ميان حاكمان يمن و مصر براي تسلط بر مكه بود.<ref>. تنضيد العقود، ج1، ص50.</ref>
پس از [[آل بویه]]، رقابت سلجوقیان با فاطمیان، بر سر مکه و مراسم حج از سرگرفته شد. در واپسین سال‌های حکومت طغرل، در مکه تحولی بزرگ رخ داد و خاندان هواشم که رقیب اصلی سلیمانیان بودند، بر مکه تسلط یافتند.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132.</ref> هواشم از فرزندان ابوهاشم محمد بن حسن بودند که به سال ۴۵۴ق. به رهبری امیر محمد بن جعفر بن شکر بن ابوالفتوح بر واپسین حکمران سلیمانیان چیرگی یافته، سلیمانیان را به یمن راندند. آن‌گاه امیر محمد در نخستین قدم برای جلب نظر فاطمیان، به نام خلیفه المستنصر (۴۲۷–۴۸۷ق) خطبه خواند.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132.</ref>


از ديگر دخالت‌هاي يمنيان در حکمراني مکه، لشکرکشي حاکم يمن، علي بن محمد صليحي، به مکه بود که حکومت را از دست فرزندان شريف ابوالطيب گرفت و به ابوهاشم محمد بن جعفر حسني سپرد.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص215.</ref> نيز در لشکرکشي حاکم ديگر يمن، شريف ابونمي و ادريس از مکه متواري شدند.<ref>. امراء مکه، ص159.</ref> ولي آنان ديگر بار بر مکه چيره گشتند. برخي اشراف همانند ابونمي گاه خطبه را به نام حکمرانان يمن مي‌خواندند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص239-240.</ref> ملک صالح، سلطان يمن، در سال 746ق. ولايت مکه را در اختيار فرزند رميثه، عجلان، قرار داد.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص250.</ref>
در سال بعد، حکمران مکه تغییر سیاست داد و نام خلیفه فاطمی را از خطبه انداخت؛ ولی المستنصر برای اعاده خطبه به علی بن محمد صلیحی اجازه داد تا به مکه لشکرکشی کند و او حکمران مکه را واداشت تا دیگر بار به نام خلیفه فاطمی خطبه بخواند.<ref>. تاریخ ابن خلدون، ج4، ص274.</ref>


===روابط با مماليک (حک: 648ـ923ق.)===  
===با ایوبیان===
از هنگامي که مماليک در ميانه سده هفتم در مصر به قدرت رسيدند و در اين سوي، دولت عباسي نيز به دست مغولان از ميان رفت، حرمين زير سيطره آنان قرار گرفت. اشراف به نام مماليک خطبه مي‌خواندند. آنان نيز در بزرگداشت خاندان شريف در حجاز، اهتمام فراوان داشتند و اموالي فراوان در حرمين پخش مي‌کردند. ملک بيبرس (حک: 658 ـ 676ق.) از حکمرانان مملوکي، عطاياي بسيار ميان
اشراف حاکم بر مکه، شیعه [[زیدیه|زیدی]] و در برخی اعتقادات با فاطمیان مشترک بودند و از این روی، از سقوط فاطمیان اسماعیلی به دست صلاح الدین ایوبی ناخرسند شدند؛ ولی برای حفظ منافع خود، به همکاری با [[ایوبیان]] (۵۶۷–۶۴۸ق) و خلفای [[بنی‌عباس|عباسی]] تن دادند.<ref>. سفرنامه حجاز، ص180.</ref> صلاح الدین ایوبی، پس از تسلط بر مصر و برانداختن فاطمیان، نفوذ خود را به حجاز و حرمین گسترش داد و توانست با دادن امتیازاتی به اشراف حاکم بر مکه و مدینه، آنان را خشنود کند تا برای خلفای عباسی خطبه بخوانند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص231-232؛ تاریخ مکه، ص280.</ref> موکب [[حج]] [[عراق]] که سالیانی متوقف شده بود، دیگر بار به راه افتاد<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص232-233.</ref> و این مقدمه‌ای برای نفوذ بیشتر خلافت عباسی و [[ایوبیان]] در حرمین شد. البته نفوذ ایوبیان در مدینه پیش از مکه آغاز شد و [[اشراف حسینی|سادات حسینی]] حاکم بر مدینه از مدت‌ها پیش با روی گرداندن از فاطمیان، ارتباطی گسترده با صلاح الدین ایوبی یافتند.<ref>. تاریخ امراء المدینه، ص248-252.</ref> ابن جبیر، درباره تشریفات خطبه جمعه و شیوه دعا برای خلیفه عباسی و سلطان ایوبی از سوی اشراف در مکه، سخن گفته است.<ref>. سفرنامه ابن جبیر، ص133-135؛ نک: العقد الثمین، ج7، ص53.</ref>
اشراف قسمت کرد.<ref>. تاريخ مکه، ص317.</ref> همو به دعوت قتاده شريف مکه، به آن شهر آمد و به سال 667ق. حج ‌گزارد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص240؛ سفرنامه حجاز، ص181.</ref>


در حکمراني شريف ابوالغيث بر مکه که به تأييد سلطان بيبرس و پس از چيرگي ابوالغيث بر برادرانش رميثه و حميضه صورت گرفت، ناصر بن محمد قلاوون، پادشاه مصر، به سال 712ق. حج ‌گزارد<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص240؛ سفرنامه حجاز، ص181.</ref> و حکمران سيف الدين سلار، نايب السلطنه مصر، نيز به حج رفت.<ref>. التحفة اللطيفه، ج1، ص411.</ref> سفر هيئت‌هاي سياسي و مذهبي مصر، بيانگر امنيت مکه در اين دوره است.
نفوذ ایوبیان و عباسیان در مکه تا چند دهه به همان دعا در منابر و خواندن خطبه به نام آنان محدود بود و اشراف مکه برای حفظ اقتدار خود، به ویژه در دوران حکمرانی مُکثِر، داود بن عیسی و قتادة بن ادریس، مستقل عمل می‌کردند و رسوم خود را با قدرت اجرا می‌نمودند. آنها حتی مُکْس<ref group="یادداشت">مکس یا مکوس به معنای مالیات حج.</ref> را از حاجیان مصر و عراق و جاهای دیگر دریافت می‌کردند و ایوبیان نیز چاره‌ای جز پذیرش این وضعیت نداشتند. البته صلاح الدین در برابر پرداخت مقدار بسیاری گندم و وجه نقد به اشراف، توانست مکوس را لغو کند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص231.</ref> ابن جوزی، به مالیات گرفتن اشراف از بازرگانان مکه اشاره کرده است.<ref>. المنتظم، ج16، ص180.</ref>


قدرت و نفوذ مماليک در حرمين، موجب شده بود تا آنان گاه در اختلاف‌ها ميان اشراف دخالت کنند؛ چنان‌که با ميانجيگري بيبرس، اختلاف ميان ابونمي و عمويش ادريس فروکش کرد.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص320.</ref> اما گاه دخالت و زياده‌‌خواهي مصريان باعث شورش اشراف مکه در برابر آن‌ها و کشته شدن شماري از نظاميان مصري و مردم مي‌شد. شماري از اميرالحاج‌هاي مصري در ستيز اشراف بر سر حکومت بر مکه، دخالت مي‌کردند؛ چنان‌که به سال 683ق. ميان اميرالحاج مصري علم الدين باشقردي و حکمران مکه شريف ابي‌‌نمي، فتنه و ستيزي رخ داد که مصري‌ها در پي قتل فرمانده خود، متواري شدند.<ref>. اتحاف الوري، ج3، ص116؛ الدرر الفرائد، ج1، ص382؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص527-528.</ref> با آگاهي سلطان قلاوون از اين رويداد، او نخست تصميم گرفت لشکري به مکه بفرستد. اما سپس منصرف شد و به سال 688ق. حکمراني مکه را به امير مدينه، جماز بن شيحه حسيني، واگذاشت؛ هر چند حکمراني او دوام نيافت و ابي‌‌نمي وي را از آن شهر بيرون راند.<ref>. امراء مکه، ص529.</ref> به سال 689ق. نيز فتنه‌اي ميان حاجيان و مردم مکه رخ داد که با انگيزش مصريان صورت پذيرفت و مايه غارت اموال مردم و کشته شدن حدود 40 تن شد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص241.</ref>
نفوذ ایوبیان در مکه، با اقدامات طغتکین، برادر صلاح الدین، بیشتر شد. او در مسیر حرکت به یمن برای جانشینی برادرش توران شاه، میان سال‌های ۵۷۸ و ۵۸۱ق. بر مکه و مدینه چیره گشت و جمله «حی علی خیر العمل» را که از هنگام فاطمیان رایج شده بود،<ref>. تاریخ مکه، ص274.</ref> از اذان حذف کرد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص198.</ref> همچنین دار الضربی در مکه ساخت که به نام برادرش صلاح الدین سکه ضرب می‌کرد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص198.</ref>


نفوذ مماليک در حرمين، در روزگار جَقمَق چرکسي بيشتر شد و حکمران سودون که از سوي او ناظر حرمين شده بود، در بسياري از امور دخالت مي‌کرد. همراه او 50 نظامي ترك نيز فرستاده شدند تا در مكه مقيم شوند.<ref>. تاريخ مکه، ص368.</ref> وجود نيروهاي مصري از عوامل تنش‌زا بود. آنان با يورش به مکه، شريف رميثه را دستگير کردند و به پادشاه مصر، ملک ناصر، تحويل دادند و همو شريف عطية بن ابي‌‌نمي را حکمران مکه کرد.<ref>. سفرنامه حجاز، ص181.</ref>
به سال ۶۱۱ق. عیسی بن عادل ایوبی، حاکم حلب، به [[حج]] رفت<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص234.</ref> و از آن‌جا که هنگام ورود به مکه با بی‌حرمتی شریف قتاده روبه‌رو شد، مدتی بعد در حمله قتاده به مدینه، لشکریانی را به یاری سالم بن مهنا حسینی، حکمران مدینه، فرستاد که شکست سختی را بر قتاده تحمیل کردند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص234.</ref> سپس اشراف به سبب درگیری‌های درونی در مکه و نیز چالش با [[اشراف حسینی|سادات حسینی]] حاکم بر مدینه<ref>. تاریخ امراء المدینه، ص254.</ref> و جابه‌جایی پیاپی قدرت، تضعیف شدند و از این رو، گاه تابع ایوبیان مصر و گاهی تابع ایوبیان یمن یا شام بودند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص236-237.</ref>


مماليک گاه در برکناري و نصب اشراف دخالت مي‌کردند. در 845ق. سلطان جَقمَق از مماليک مصر، شريف برکات را از حکومت مکه برکنار و حکمراني برادرش علي را تنفيذ کرد. اما برکات توانست به تناوب چهار بار با تأييد مماليک به حکمراني مکه برسد.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص281.</ref> در904ق. نيز شريف برکات دوم از سوي مماليک، از حکمراني مکه برکنار و به جاي او شريف هزاع منصوب شد؛ هر چند برکات او را در حکومت بر مکه ناکام گذاشت. اما در سال‌هاي بعد حکمراني آن شهر ميان اشراف دست به دست مي‌شد.<ref>. افادة الانام، ج3، ص323-350.</ref>
===با حاکمان یمن===
اشراف حسنی به امام [[زیدیه|زیدیان]] [[یمن]]، عبدالله بن حمزه (م. ۶۱۴/۶۱۹ق) بسیار گرایش داشتند؛ چنان‌که قتادة بن ادریس، حکمران مکه، از یاران او شمرده شده است.<ref>. ائمة اهل البیت الزیدیه، ج1، ص16.</ref> او با فرستادن نامه‌ای به عبدالله سوگند یاد کرد که بر اطاعت او باقی بماند و بر پایه مذهب شیعه، «حی علی خیر العمل» را در اذان، رسمی کرد.<ref>. تاریخ الاسلام، ج44، ص360؛ النجوم الزاهره، ج6، ص250.</ref> البته در برخی دوره‌ها، روابط اشراف مکه با حاکمان یمن رو به تیرگی نهاد. مکاتبات سلطان یمن، احمد بن اسماعیل، با شریف برکات، حکمران مکه، و تهدید و توبیخ او<ref>. تاریخ مکه، ص371-372.</ref> نشان از تیرگی روابط میان وی و حاکمان یمن دارد. شاید از این رو بود که شریف برکات، خود را به حکمرانان مصر که آن هنگام سلطه خود را بر دریای سرخ افزوده بودند، نزدیک‌تر کرد.<ref>. تاریخ مکه، ص372.</ref>


اعتبار و منزلت برکات نزد حکمرانان مصر، به‌اندازه‌اي بود که چون در سال 915ق. به مصر رفت، سلطان جَقمَق در مسيري طولاني به پيشوازش آمد و او را ‌گرامي داشت.<ref>. النجوم الزاهره، ج15، ص379.</ref> به سال 918ق. سلطان مصر ديگر بار برکات را براي ديدار از مصر دعوت کرد. ولي او عذر خواست و فرزند خردسالش محمد ابو نمي دوم را همراه برخي اعيان و اشراف نزد وي فرستاد.<ref>. تاريخ مکه، ص383.</ref>
شریف راجح بن قتاده، در پی شکست از برادرش حسن و کشته شدن هم‌پیمانش آقباش، [[امیر الحاج|امیرالحاج]] عباسیان،<ref>. اتحاف الوری، ج3، ص30.</ref> به ملک مسعود، حاکم یمن، پناه برد<ref>. تاریخ مکه، ص291.</ref> و او را ضدّ برادر خود تحریک کرد. ملک مسعود نیز، در سال ۶۱۹/۶۲۰ق. با سپاهی به مکه هجوم برد. حسن پس از اندکی مقاومت گریخت و سپاه یمن پس از اشغال مکه، خانه‌ها و اموال و حتی لباس‌های مردم را غارت کردند.<ref>. اتحاف الوری، ج3، ص34؛ تاریخ مکه، ص291.</ref> سپس راجح و حاکم یمن به صورت مشترک بر مکه حکومت کردند. همین، تا مدت‌ها مایه رقابت میان حاکمان یمن و مصر برای تسلط بر مکه بود.<ref>. تنضید العقود، ج1، ص50.</ref>


از رسم‌هاي رايج در دوران مماليک
از دیگر دخالت‌های یمنیان در حکمرانی مکه، لشکرکشی حاکم یمن، علی بن محمد صلیحی، به مکه بود که حکومت را از دست فرزندان شریف ابوالطیب گرفت و به ابوهاشم محمد بن جعفر حسنی سپرد.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص215.</ref> نیز در لشکرکشی حاکم دیگر یمن، شریف ابونمی و ادریس از مکه متواری شدند.<ref>. امراء مکه، ص159.</ref> ولی آنان دیگر بار بر مکه چیره گشتند. برخی اشراف همانند ابونمی گاه خطبه را به نام حکمرانان یمن می‌خواندند.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص239-240.</ref> ملک صالح، سلطان یمن، در سال ۷۴۶ق. ولایت مکه را در اختیار فرزند رمیثه، عجلان، قرار داد.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص250.</ref>
اين بود که اشراف پاي شتر محمل مصري
را هنگام رسيدن به مکه مي‌بوسيدند.
شريف برکات از سلطان جقمق مملوکي خواست تا او را از اين کار معاف کند و وي نيز پذيرفت.<ref>. تاريخ مکه، ص368.</ref>


اشراف مکه به فرمان سلطان برسباي مملوکي وظيفه داشتند يک سوم ماليات شهر جده بر کاروان‌ها را براي خود بردارند و دو سوم ديگر را براي او بفرستند. زيني دحلان از صدور فرماني به سال840ق. گزارش داده که درباره تقسيم مساوي اين درآمدها از سوي حکمران مکه به اميران چرکسي مصر است.<ref>. خلاصة الکلام، ص42.</ref> نيز شريف حميضه با تحريک گروهي از ترک‌ها در 19 رجب 909ق. شريف احمد جازان را کشت و بر جايش نشست. اما برکات بن محمد با بسيج کردن قبايل گوناگون، سپاهي فراهم آورد و پس از نابودي سپاه حميضه، بر تخت حکمراني نشست و سلطان قانصوه الغوري امارت او را تأييد کرد.<ref>. خلاصة الکلام، ص48-49.</ref>
===با ممالیک===
از هنگامی که ممالیک (حک: ۶۴۸–۹۲۳ق) به قدرت رسیدند و در این سوی، دولت عباسی نیز به دست مغولان از میان رفت، حرمین زیر سیطره آنان قرار گرفت. اشراف به نام ممالیک خطبه می‌خواندند. آنان نیز در بزرگداشت خاندان شریف در [[حجاز]]، اهتمام فراوان داشتند و اموالی فراوان در حرمین پخش می‌کردند. ملک [[بیبرس بندقداری|بیبرس]] (حک: ۶۵۸–۶۷۶ق) از حکمرانان مملوکی، عطایای بسیار میان اشراف قسمت کرد.<ref>. تاریخ مکه، ص317.</ref> همو به دعوت قتاده شریف مکه، به آن شهر آمد و به سال ۶۶۷ق. [[حج]] گزارد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص240؛ سفرنامه حجاز، ص181.</ref>


===روابط با ايلخانان مغول===
در حکمرانی شریف ابوالغیث بر مکه،<ref group="یادداشت">که به تأیید سلطان بیبرس و پس از چیرگی ابوالغیث بر برادرانش رمیثه و حمیضه صورت گرفت.</ref> ناصر بن محمد قلاوون، پادشاه مصر، در سال ۷۱۲ق. حج به جا آورد<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص240؛ سفرنامه حجاز، ص181.</ref> و حکمران سیف الدین سلار، نایب السلطنه مصر، نیز به حج رفت.<ref>. التحفة اللطیفه، ج1، ص411.</ref> سفر هیئت‌های سیاسی و مذهبی مصر، بیانگر امنیت مکه در این دوره است.
اشراف حسني مکه بر اثر اختلاف دروني براي تسلط بر اين شهر و نيز بهره‌برداري از رقابت ميان مماليک و مغولان براي گرفتن کمک بيشتر يا حمايت از يکي از اشراف در برابر ديگري، پاي ايلخانان را به حجاز باز کردند.


اين روابط با درگيري فرزندان ابونمي بر سر حاکميت بر مکه آغاز شد. ايلخانان که خود را وارث حکومت عباسيان مي‌دانستند، به
قدرت و نفوذ ممالیک در حرمین، موجب شده بود تا آنان گاه در اختلاف‌ها میان اشراف دخالت کنند؛ چنان‌که با میانجیگری بیبرس، اختلاف میان ابونمی و عمویش ادریس فروکش کرد.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص320.</ref> اما گاه دخالت و زیاده‌خواهی مصریان باعث شورش اشراف مکه در برابر آن‌ها و کشته شدن شماری از نظامیان مصری و مردم می‌شد. شماری از [[امیر الحاج|امیرالحاج‌]]<nowiki/>های مصری در ستیز اشراف بر سر حکومت بر مکه، دخالت می‌کردند؛ چنان‌که در سال ۶۸۳ق. میان امیرالحاج مصری علم الدین باشقردی و حکمران مکه شریف ابی‌نمی، فتنه و ستیزی رخ داد که مصری‌ها در پی قتل فرمانده خود، متواری شدند.<ref>. اتحاف الوری، ج3، ص116؛ الدرر الفرائد، ج1، ص382؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص527-528.</ref> با آگاهی سلطان قلاوون از این رویداد، او نخست تصمیم گرفت لشکری به مکه بفرستد. اما سپس منصرف شد و به سال ۶۸۸ق. حکمرانی مکه را به امیر مدینه، جماز بن شیحه حسینی، واگذاشت؛ هر چند حکمرانی او دوام نیافت و ابی‌نمی وی را از آن شهر بیرون راند.<ref>. امراء مکه، ص529.</ref> به سال ۶۸۹ق. نیز فتنه‌ای میان حاجیان و مردم مکه رخ داد که با انگیزش مصریان صورت پذیرفت و مایه غارت اموال مردم و کشته شدن حدود ۴۰ تن شد.<ref>. شفاء الغرام، ج2، ص241.</ref>
ويژه پس از مسلمان شدن غازان خان
(حک: 694ـ703ق.) به حرمين عنايت ويژه ورزيدند و با مماليک مصر براي تسلط بر آن رقابت نمودند. حميضه فرزند ابونمي از اين فرصت بهره برد و براي کنار زدن برادرش رميثه، از سلطان محمد خدابنده ايلخاني (حک: 704ـ716ق.) ياري خواست. او از حميضه به گرمي استقبال کرد و سپاهي به فرماندهي ابوطالب دلقندي، از اميران مغول، براي تصرف مکه در اختيار او نهاد. اين لشکرکشي با مرگ سلطان محمد ناتمام ماند.<ref>. نک: العقد الثمين، ج4، ص239.</ref> ‌گزارشي ديگر از ورود آنان به حوالي مکه حکايت دارد که در پي کسب تکليف رميثه
از مماليک مصر، به آنان اجازه ورود داده نشد.<ref>. غاية المرام، ج2، ص62.</ref> بر پايه گزارشي ديگر، حميضه به سال 718ق. بر مکه چيره شد و با کنار نهادن خطبه‌خواني به نام مماليک، به اسم سلطان ابوسعيد پسر خدابنده و واپسين ايلخان، خطبه خواند.<ref>. غاية المرام، ج2، ص85؛ تاريخ مکه، ص329.</ref> اين اقدام دو سال به درازا کشيد و کاروان‌هاي حج ايراني با هداياي فراوان به مکه مي‌آمدند.


به سال 728ق. احمد بن رميثه که به عراق رفته بود، از جانب سلطان ابوسعيد پسر اولجايتو، صدقاتي فراوان ميان همسايگان و مردم مکه قسمت کرد و در مکه به نام ابوسعيد خطبه خواند و بر فراز قبه زمزم براي او دعا کرد.<ref>. رحلة ابن بطوطه، ج2، ص90.</ref> نيز سکه‌اي را که به اسم سلطان ابوسعيد ضرب شده بود، در آن‌جا رواج داد.<ref>. مجالس المؤمنين، ج2، ص293.</ref>
نفوذ ممالیک در حرمین، در روزگار جَقمَق چرکسی بیشتر شد و حکمران سودون که از سوی او ناظر حرمین شده بود، در بسیاری از امور دخالت می‌کرد. همراه او ۵۰ نظامی ترک نیز فرستاده شدند تا در مکه مقیم شوند.<ref>. تاریخ مکه، ص368.</ref> وجود نیروهای مصری از عوامل تنش‌زا بود. آنان با یورش به مکه، شریف رمیثه را دستگیر کردند و به پادشاه مصر، ملک ناصر، تحویل دادند و همو «شریف عطیة بن ابی‌نمی» را حکمران مکه کرد.<ref>. سفرنامه حجاز، ص181.</ref>


در زمان نفوذ ايلخانان در حرمين،کساني همانند علي شاه، وزير ابوسعيد<ref>. اتحاف الوري، ج3، ص171.</ref> و امير چوپان، خدمات و اقدامات عمراني چشمگيري در حرمين انجام دادند؛ از جمله آباد کردن چشمه عرفات و آبرساني به مکه<ref>. اتحاف الوري، ج3، ص181-185.</ref> که خشم مماليک را برانگيخت. شايد همين نفوذ سبب شد که به سال 730ق. سلطان مصر به شريف مکه فرمان دهد تا امير کاروان عراق، محمد الحجيج، را به قتل برساند؛ اما اين نقشه با توفيق همراه نشد.<ref>. اتحاف الوري، ج3، ص189.</ref>
ممالیک گاه در برکناری و نصب اشراف دخالت می‌کردند. در ۸۴۵ق. سلطان جَقمَق از ممالیک مصر، شریف برکات را از حکومت مکه برکنار و حکمرانی برادرش علی را تنفیذ کرد. اما برکات توانست به تناوب چهار بار با تأیید ممالیک به حکمرانی مکه برسد.<ref>. سمط النجوم، ج4، ص281.</ref> در سال ۹۰۴ق. نیز، شریف برکات دوم از سوی ممالیک، از حکمرانی مکه برکنار و به جای او شریف هزاع منصوب شد؛ هر چند برکات او را در حکومت بر مکه ناکام گذاشت. اما در سال‌های بعد حکمرانی آن شهر میان اشراف دست به دست می‌شد.<ref>. افادة الانام، ج3، ص323-350.</ref>


===روابط با دولت عثماني (923ـ1343ق.)===
اعتبار و منزلت برکات نزد حکمرانان مصر، به‌اندازه‌ای بود که چون در سال ۹۱۵ق. به مصر رفت، سلطان جَقمَق در مسیری طولانی به پیشوازش آمد و او را گرامی داشت.<ref>. النجوم الزاهره، ج15، ص379.</ref> در سال ۹۱۸ق. سلطان مصر، دیگر بار برکات را برای دیدار از مصر دعوت کرد؛ ولی او عذر خواست و فرزند خردسالش محمد ابونمی دوم را همراه برخی اعیان و اشراف نزد وی فرستاد.<ref>. تاریخ مکه، ص383.</ref>
سلطان محمد فاتح عثماني پيش از تسلط بر حجاز و در پي فتح قسطنطنيه، نامه‌اي براي شريف مکه همراه 2000 سکه براي اميران آن شهر و نيز 7000 سکه براي مردم مکه فرستاد. شريف مکه نيز در پاسخ، نامه و هدايايي براي او ارسال کرد.<ref>. نک: حجگزاري ايرانيان، ص90.</ref> شريف برکات بن محمد در پي شکست مماليک از سلطان سليم عثماني در 923ق. و تسلط عثمانيان بر مصر و شام، فرزند خود ابونمي دوم را با هدايايي نزد سلطان عثماني فرستاد و پيروي خود را از او اعلان کرد.<ref>. حسن الصفاء و الابتهاج، ص150.</ref> او هم حاکميت اشراف را بر مکه به رسميت شناخت و حکمراني برکات و فرزندش محمد را تأييد کرد.<ref>. دولت عثماني، ص56؛ حسن الصفاء و الابتهاج، ص150.</ref> از آن پس اشراف حسني 401 سال تابع عثماني بودند.


پس از برکات، اختلاف‌هايي ميان اشراف بر سر حکومت مکه رخ داد تا آن‌گاه که تأييد حکمراني سعد بن ابي‌‌نمي از سوي سلطان عثماني رسيد. از آن پس حکمراني مکه از آل زيد به برکات بن محمد بن ابراهيم بن ابي‌‌نمي (حک: 1013ـ1095ق.) انتقال يافت. حکمراني او به همت محمد بن سليماني مغربي محقق شد که با ذوو زيد دشمني داشت.<ref>. تاريخ مکه، ص452-453.</ref>
از رسم‌های رایج در دوران ممالیک این بود که اشراف پای شتر محمل مصری را هنگام رسیدن به مکه می‌بوسیدند. شریف برکات از سلطان جقمق مملوکی خواست تا او را از این کار معاف کند و وی نیز پذیرفت.<ref>. تاریخ مکه، ص368.</ref>


جايگاه اشراف و انتساب آنان به
اشراف مکه به فرمان سلطان برسبای مملوکی وظیفه داشتند یک سوم مالیات شهر [[جده]] بر کاروان‌ها را برای خود بردارند و دو سوم دیگر را برای او بفرستند. زینی دحلان، از صدور فرمانی در سال۸۴۰ق. گزارش داده که درباره تقسیم مساوی این درآمدها از سوی حکمران مکه به امیران چرکسی مصر است.<ref>. خلاصة الکلام، ص42.</ref> نیز شریف حمیضه، با تحریک گروهی از ترک‌ها در ۱۹ رجب ۹۰۹ق. شریف احمد جازان را کشت و بر جایش نشست. اما برکات بن محمد با بسیج کردن قبایل گوناگون، سپاهی فراهم آورد و پس از نابودی سپاه حمیضه، بر تخت حکمرانی نشست و سلطان قانصوه الغوری امارت او را تأیید کرد.<ref>. خلاصة الکلام، ص48-49.</ref>
پيامبر9، پيشينه ديرين در اداره امور حرمين شريفين، نفوذ در ميان مسلمانان، و اهتمام براي حفظ تعادل در روابط خويش با عثمانيان، سبب شد تا عثماني‌ها دست اشراف را در حکمراني مکه باز بگذارند. در اين ميان، اقدامات برخي از حکمرانان عثماني به سبب روحيات شخصي يا اقدامات و تشويق‌هاي اطرافيان را در روابط با اشراف نمي‌توان ناديده گرفت.


شرفاي مکه در اين دوران حکمراني ظاهري خود را حفظ کردند. دولت عثماني نيز در اداره مناسب حرمين با مراعات حدود و قواعد شرعي مي‌کوشيدند و به گونه‌اي رفتار مي‌کردند که نشانگر اقتدار، شکوه و عظمت ايشان در چشم مسلمانان باشد.
===با ایلخانان مغول===
اشراف حسنی مکه، بر اثر اختلاف درونی برای تسلط بر این شهر و نیز بهره‌برداری از رقابت میان ممالیک و مغولان برای گرفتن کمک بیشتر یا حمایت از یکی از اشراف در برابر دیگری، پای ایلخانان را به [[حجاز]] باز کردند.


از مظاهر نفوذ عثماني‌ها در مکه، تعيين قاضي آن شهر بود تا احکام شرعي را بر پايه مذهب حنفي و زير نظر حکمران مکه جاري سازد.<ref>. اشراف مکه، ص117.</ref> نظام حکومتي اشراف مشکلاتي مانند حکمراني اشتراکي و اختلاف‌هاي خانداني داشت که زمينه‌ساز نفوذ بيشتر عثماني در حرمين مي‌شد.
این روابط با درگیری فرزندان ابونمی بر سر حاکمیت بر مکه آغاز شد. ایلخانان که خود را وارث حکومت عباسیان می‌دانستند، به‌ویژه پس از مسلمان شدن [[غازان خان]] (حک: ۶۹۴–۷۰۳ق)، به حرمین عنایت ویژه ورزیدند و با ممالیک مصر برای تسلط بر آن رقابت کردند. حمیضه فرزند ابونمی از این فرصت بهره برد و برای کنار زدن برادرش رمیثه، از [[سلطان محمد خدابنده]] ایلخانی (حک: ۷۰۴–۷۱۶ق) یاری خواست. او از حمیضه به گرمی استقبال کرد و سپاهی به فرماندهی ابوطالب دلقندی، از امیران مغول، برای تصرف مکه در اختیار او نهاد. این لشکرکشی با مرگ سلطان محمد ناتمام ماند.<ref>. نک: العقد الثمین، ج4، ص239.</ref> گزارشی دیگر از ورود آنان به حوالی مکه حکایت دارد که در پی کسب تکلیف رمیثه از ممالیک مصر، به آنان اجازه ورود داده نشد.<ref>. غایة المرام، ج2، ص62.</ref> بر پایه گزارشی دیگر، حمیضه در سال ۷۱۸ق. بر مکه چیره شد و با کنار نهادن خطبه‌خوانی به نام ممالیک، به اسم سلطان ابوسعید پسر خدابنده و واپسین ایلخان، خطبه خواند.<ref>. غایة المرام، ج2، ص85؛ تاریخ مکه، ص329.</ref> این اقدام دو سال به درازا کشید و کاروان‌های [[حج]] [[ایران|ایرانی]] با هدایای فراوان به مکه می‌آمدند.


در آن هنگام مرسوم بود که حکمران مکه، پرده کعبه و نطاق (کمربند) پيشين آن را پس از تعويض نزد سلطان عثماني مي‌فرستاد تا پس از زيارت، درون صندوق نهاده و در دايره خرقاي سعادت نگهداري شود. همچنين ستار باب الکعبه (پرده مخصوص در) و کليد کعبه به استانبول فرستاده مي‌شد.<ref>. اشراف مکه، ص119-127.</ref> عثماني‌ها براي اميران مکه به دست فردي به نام قطفان آغا خلعت مي‌فرستادند که شريف مکه و دانشوران و سادات از آن استقبال مي‌کردند و شريف مکه با پوشيدن خلعت، وارد مکه مي‌شد و اين به منزله تأييد حکمراني وي بود.<ref>. اشراف مکه، ص88-92.</ref>
در سال ۷۲۸ق. احمد بن رمیثه که به [[عراق]] رفته بود، از جانب سلطان ابوسعید پسر [[سلطان محمد خدابنده|اولجایتو]]، صدقاتی فراوان میان همسایگان و مردم مکه قسمت کرد و در مکه به نام ابوسعید خطبه خواند و بر فراز قبه [[زمزم]] برای او دعا کرد.<ref>. رحلة ابن بطوطه، ج2، ص90.</ref> نیز سکه‌ای را که به اسم سلطان ابوسعید ضرب شده بود، در آن‌جا رواج داد.<ref>. مجالس المؤمنین، ج2، ص293.</ref>


===روابط با صفويان===
در زمان نفوذ ایلخانان در حرمین، کسانی همانند علی شاه، وزیر ابوسعید<ref>. اتحاف الوری، ج3، ص171.</ref> و امیر چوپان، خدمات و اقدامات عمرانی چشمگیری در حرمین انجام دادند؛ از جمله آباد کردن چشمه [[عرفات]] و آبرسانی به مکه<ref>. اتحاف الوری، ج3، ص181-185.</ref> که خشم ممالیک را برانگیخت. شاید همین نفوذ سبب شد که به سال ۷۳۰ق. سلطان مصر به شریف مکه فرمان دهد تا امیر کاروان عراق، محمد الحجیج، را به قتل برساند؛ اما این نقشه با توفیق همراه نشد.<ref>. اتحاف الوری، ج3، ص189.</ref>
دولت اشراف به علل مذهبي و نيز استقلال نسبي خود و همچنين به سبب بر‌گزاري حج، با دولت‌هاي ايران روابطي داشته‌اند. به رغم حضور زائران و حاجيان ايراني و نيز اقامت جمعي از دانشوران و فقيهان شيعه ايراني در حرمين، گزارش‌هاي چنداني از روابط اشراف با صفويان در دست نيست. در آن زمان حجاز زير سلطه عثماني بود و حکومت اشراف مکه از سوي عثمانيان تأييد مي‌شد.


شايد تنها سند معتبر درباره روابط اشراف با صفويان، نامه شاه عباس دوم براي شريف مکه زيد بن محسن (حک:1040ـ1077ق.) باشد که موضوع آن، دشواري راه حج از طريق بصره است که آن هنگام در تصرف عثماني بود. اندکي بعد، حاکم بصره به شاه ايران وعده داد که در اين زمينه اقدام کند. اين نامه در کتابخانه آيت الله مرعشي نجفي به شماره 11639 موجود است. در اين نامه با ستايش از اشراف، بر روابط متقابل، به دليل سيادت دو طرف تأکيد و يادآوري شده است: به پاس زحمات شما اشراف در حفاظت از حاجيان، از هر تن آن‌ها پنج سکه طلا جز مقرري پيشين که 30 سکه بود، به شما پرداخت مي‌شود تا رشته‌هاي محبت و الفت استوار شود. اين نامه بيانگر برخي دشواري‌هاي سفر حج در دوره صفوي است.<ref>. نک: ميقات حج، ش39، ص55، «مناسبات اصفهان و حجاز».</ref> شريف سعد بن زيد (حک: 1077ـ1113ق.) در پاسخ نامه ديگر سلطان صفويه<ref>. نک: ميقات حج، ش39، ص56، «مناسبات اصفهان و حجاز».</ref> به موضوع راه‌هاي حج و تأمين امنيت حاجيان اشاره دارد.
===با دولت عثمانی===
سلطان محمد فاتح [[دولت عثمانی|عثمانی]]، پیش از تسلط بر حجاز و در پی فتح قسطنطنیه، نامه‌ای برای شریف مکه همراه ۲۰۰۰ سکه برای امیران آن شهر و نیز ۷۰۰۰ سکه برای مردم مکه فرستاد. شریف مکه نیز در پاسخ، نامه و هدایایی برای او ارسال کرد.<ref>. نک: حجگزاری ایرانیان، ص90.</ref> شریف برکات بن محمد، در پی شکست ممالیک از سلطان سلیم عثمانی در ۹۲۳ق؛ و تسلط عثمانیان بر مصر و شام، فرزند خود ابونمی دوم را با هدایایی نزد سلطان عثمانی فرستاد و پیروی خود را از او اعلان کرد.<ref>. حسن الصفاء و الابتهاج، ص150.</ref> او هم حاکمیت اشراف را بر مکه به رسمیت شناخت و حکمرانی برکات و فرزندش محمد را تأیید کرد.<ref>. دولت عثمانی، ص56؛ حسن الصفاء و الابتهاج، ص150.</ref> از آن پس اشراف حسنی ۴۰۱ سال تابع عثمانی بودند.


يکي از عوامل اندک شدن روابط اشراف حسني با صفويان، نفوذ گسترده عثماني در حجاز و پيشگيري آنان از نفوذ دشمن خود، صفويه، در حرمين و رقابت با آن‌ها بود. در موسم 1043ق. عثماني‌ها به شريف مکه ابلاغ کردند که از ورود حاجيان ايراني به مکه پيشگيري کند. شايد علت اين اقدام، بازپس‌گيري بغداد از عثماني، به دست صفويه باشد تا از اين راه فشاري بر ايران وارد شود.<ref>. خلاصة الکلام، ص75؛ تاريخ مکه، ص444.</ref> همين بدرفتاري با حاجيان ايراني در زمان دولت‌هاي پس از صفويه نيز وجود داشت. نادر شاه افشار (حک: 1148ـ1164ق.) از آغاز حکومت خويش، در ساماندهي اين اوضاع آشفته کوشيد و بر آن بود تا نظر دولت عثماني را جلب کند؛ اما توفيق نيافت. (← افشاريان) از نامه‌‌‌نگاري متقابل نادر و شريف مکه نيز ياد شده است.<ref>. اشراف الحجاز، ص58.</ref> در دوران قاجار، گزارش‌هايي از ديدار برخي ايرانيان با شريف مكه در دست است. برخي حاجيان انگشتر فيروزه و قالي به شريف مكه هديه مي‌داده‌اند.<ref>. سفرنامه ميرزا علي خان، ص207.</ref> به سال 877ق. به نام اوزون حسن خطبه خوانده شد که با واکنش سخت قايتباي روبه‌رو شد.<ref>. حکومت ترکمن‌هاي آق قويونلو، ص156.</ref>
پس از برکات، اختلاف‌هایی میان اشراف بر سر حکومت مکه رخ داد تا آن‌گاه که تأیید حکمرانی سعد بن ابی‌نمی از سوی سلطان عثمانی رسید. از آن پس حکمرانی مکه از آل زید به برکات بن محمد بن ابراهیم بن ابی‌نمی (حک: ۱۰۱۳–۱۰۹۵ق) انتقال یافت. حکمرانی او به همت محمد بن سلیمانی مغربی محقق شد که با ذوو زید دشمنی داشت.<ref>. تاریخ مکه، ص452-453.</ref>


===روابط با آل سعود و فروپاشي حکمراني اشراف===
جایگاه اشراف و انتساب آنان به [[حضرت محمد(ص)]]، پیشینه دیرین در اداره امور حرمین، نفوذ در میان مسلمانان، و اهتمام برای حفظ تعادل در روابط خویش با عثمانیان، سبب شد تا عثمانی‌ها دست اشراف را در حکمرانی مکه باز بگذارند.
تحولات دروني عثماني همچون نهضت تجدد‌خواهي و انجاميدن آن به نهضت ترکان جوان موسوم به جمعية الشباب العثمانيين به رهبري مدحت پاشا و نيز استقلال‌طلبي اقوام گوناگون مانند اعراب، در سرزمين‌هاي زير سلطه عثماني، در وضع حرمين شريفين اثر‌گذار بود و زمينه قوت گرفتن سلفيان به رهبري محمد بن عبدالوهاب و روي کار آمدن آل سعود را در پي داشت. (← آل سعود)


ميان اشراف و آل سعود حاکم بر نجد، در دوره نخست حکومت سعوديان (1139 ‌ـ‌ 1228ق.) نبردهايي رخ داد.<ref>. تاريخ نجد، ص74.</ref> به سال 1218 و 1220ق. مکه و مدينه تصرف شد و آرامگاه‌ها و بارگاه‌هاي بسيار ويران شدند.<ref>. عنوان المجد، ج1، ص234، 243-244.</ref> شريف غالب از سوي سعود دوم برکنار و برادرش عبدالمعين براي اميري مکه برگزيده شد.<ref>. جزيرة العرب، ص220.</ref> با سقوط آل سعود به سال 1228ق. به دست ابراهيم پاشا، شريف غالب به مکه بازگشت و حجاز از سلطه آل سعود رها شد<ref>. تاريخ نجد، ص74.</ref> و ويراني‌هاي وهابيان تا اندازه‌اي بازسازي گشت.<ref>. بقيع، ص77.</ref>
شرفای مکه در این دوران حکمرانی ظاهری خود را حفظ کردند. دولت عثمانی (۹۲۳–۱۳۴۳ق) نیز در اداره مناسب حرمین با مراعات حدود و قواعد شرعی می‌کوشیدند و به گونه‌ای رفتار می‌کردند که نشانگر اقتدار، شکوه و عظمت ایشان در چشم مسلمانان باشد.


در دوره دوم حکومت آل سعود (1228ـ 1309ق.) که در پي بازگشت ابراهيم پاشا به مصر، به دست عبدالله بن محمد بن سعود آغاز شد و به دست آل رشيد خاتمه يافت، حجاز از تعرض آل سعود مصون ماند؛ زيرا آنان بيشتر در جهت خليج فارس به گسترش قلمرو خود پرداختند.<ref>. تاريخ نجد، ص74-106.</ref> در دوره سوم حکومت آل سعود که از سال 1319ق. آغاز شد<ref>. جزيرة العرب، ص238.</ref>، شريف حسين به سال 1326ق. به عنوان شريف مکه روي کار آمد<ref>. جزيرة العرب، ص150.</ref> و پس از مدتي خود را پادشاه عرب ناميد و در نهم شعبان 1334ق. استقلال پادشاهي حجاز را اعلان کرد. او به سال 1338ق. از حج نجديان جلوگيري کرد.<ref>. الاسلام و الوثنيه، ص112.</ref> اين مسائل مايه اختلاف ميان او و ملک عبدالعزيز شد. (← آل سعود) در اين ميان، انگليس نيز به اين اختلاف‌ها دامن مي‌زد؛ زيرا براي اين کشور، حجاز از ديد اقتصادي و به ويژه سياسي اهميتي بسيار داشت و نيز با نجد روابطي نزديکي برقرار کرده بود. از اين رو، براي تأمين منافع دو سويه خود، تلاش مي‌کرد.<ref>. تاريخ الحجاز، ص309.</ref> سرانجام در ذي‌قعده 1343ق. در جلسه‌اي با حضور پادشاه نجد، دانشوران وهابي و سران قبايل، صلاحيت شريف حسين براي حکومت بر حجاز رد و با حمله آل سعود به حجاز موافقت شد.<ref>. تاريخ مکه، ص723.</ref> در همين سال، ملک عبدالعزيز پس از پيروزي بر شريف حسين وارد مکه شد<ref>. جزيرة العرب، ص264.</ref> و به سال 1344ق. خود را پادشاه حجاز ناميد و از مردم بيعت گرفت.<ref>. تاريخ مکه، ص723.</ref> او به سال 1351ق. پس از ادغام دو پادشاهي نجد و حجاز، پادشاهي عربستان سعودي را تأسيس کرد و بدين ترتيب، حکومت اشراف بر مکه پس از حدود 10 سده به پايان رسيد.
از مظاهر نفوذ عثمانی‌ها در مکه، تعیین قاضی آن شهر بود تا احکام شرعی را بر پایه [[مذهب حنفی]] و زیر نظر حکمران مکه جاری سازد.<ref>. اشراف مکه، ص117.</ref> نظام حکومتی اشراف، مشکلاتی مانند حکمرانی اشتراکی و اختلاف‌های خاندانی داشت که زمینه‌ساز نفوذ بیشتر عثمانی در حرمین می‌شد.


==اوضاع علمي و فرهنگي مکه در دوران اشراف==
در آن هنگام مرسوم بود که حکمران مکه، [[پرده کعبه]] و نطاق<ref group="یادداشت">کمربند.</ref> پیشین آن را پس از تعویض نزد سلطان عثمانی می‌فرستاد تا پس از زیارت، درون صندوق نهاده و در دایره خرقای سعادت نگهداری شود. همچنین ستار [[باب الکعبه]]<ref>پرده مخصوص در.</ref> و کلید کعبه به استانبول فرستاده می‌شد.<ref>. اشراف مکه، ص119-127.</ref> عثمانی‌ها برای امیران مکه به دست فردی به نام «قطفان آغا»، خلعت می‌فرستادند که شریف مکه و دانشوران و سادات از آن استقبال می‌کردند و شریف مکه با پوشیدن خلعت، وارد مکه می‌شد و این به منزله تأیید حکمرانی وی بود.<ref>. اشراف مکه، ص88-92.</ref>
با توجه به دوره طولاني حکومت اشراف و فراز و نشيب‌هاي آن که افزون بر نبرد قدرت ميان اشراف، بيشتر متأثر از دولت‌هاي قدرتمند همسايه بود، اوضاع علمي و فرهنگي دوران ايشان يکنواخت نبوده است.


در دوران رقابت دولت‌هاي مستقل و نيمه مستقل مانند آل بويه، سلجوقيان، اخشيديان، و فاطميان براي تسلط بر حجاز، دانش در مکه با رکود روبه‌رو بوده است. رقابت ميان شرق و غرب براي سلطه بر مکه به جهت بهره‌گيري از موقعيت مذهبي آن، زمينه‌ساز ناآرامي و بي‌ثباتي در اين شهر بوده است. دانشوران شهر بر اثر ناآرامي‌هايي مانند حمله قرمطيان٭ به مکه هجرت کردند. نيز به سبب عدم مرکزيت سياسي، مکه را نمي‌توان از کانون‌هاي دانش برشمرد. البته در دوران مماليک، به ويژه دوران مماليک چرکسي (حک: 784ـ923ق.) حرمين شريفين از رشد علمي خوبي برخوردار بود. البته نمي‌توان آن را همپاي شام و قاهره دانست.
===با صفویان===
دولت اشراف به علل مذهبی و نیز استقلال نسبی خود و همچنین به سبب برگزاری [[حج]]، با دولت‌های [[ایران]] روابطی داشته‌اند. به رغم حضور زائران و حاجیان ایرانی و نیز اقامت جمعی از دانشوران و فقیهان [[شیعه]] ایرانی در حرمین، گزارش‌های چندانی از روابط اشراف با [[صفویان]] در دست نیست. در آن زمان [[حجاز]] زیر سلطه عثمانی بود و حکومت اشراف مکه از سوی عثمانیان تأیید می‌شد.


==کارنامه اشراف==
شاید تنها سند معتبر درباره روابط اشراف با صفویان، نامه شاه عباس دوم برای شریف مکه زید بن محسن (حک:۱۰۴۰–۱۰۷۷ق) باشد که موضوع آن، دشواری راه حج از طریق [[بصره]] است که آن هنگام در تصرف عثمانی بود. اندکی بعد، حاکم بصره به شاه ایران وعده داد که در این زمینه اقدام کند.<ref group="یادداشت">این نامه، در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به شماره ۱۱۶۳۹ موجود است. در این نامه با ستایش از اشراف، بر روابط متقابل، به دلیل سیادت دو طرف تأکید و یادآوری شده است: «به پاس زحمات شما اشراف در حفاظت از حاجیان، از هر تن آن‌ها پنج سکه طلا جز مقرری پیشین که ۳۰ سکه بود، به شما پرداخت می‌شود تا رشته‌های محبت و الفت استوار شود.» این نامه بیانگر برخی دشواری‌های سفر حج در دوره صفوی است.</ref><ref>. نک: میقات حج، ش39، ص55، «مناسبات اصفهان و حجاز».</ref> شریف سعد بن زید (حک: ۱۰۷۷–۱۱۱۳ق) در پاسخ نامه دیگر سلطان صفویه<ref>. نک: میقات حج، ش39، ص56، «مناسبات اصفهان و حجاز».</ref> به موضوع راه‌های حج و تأمین امنیت حاجیان اشاره دارد.
بر خلاف پندار برخي، اشراف کارنامه‌اي مناسب از خود بر جاي نهادند. بيشتر آنان خوشنام و عدالت‌خواه بودند. شريف ابوعزيز قتادة بن ادريس در آغاز با عدالت و حسن سيره رفتار مي‌کرد
و به حاجيان خدمت مي‌نمود و آنان را
‌گرامي مي‌داشت.<ref>. الکامل، ج12، ص401.</ref> وي در آباداني مکه خدماتي ارائه نمود که آثار برخي ازآن‌ها تا چندي پيش باقي بود. احداث ديواري در شمال مکه جهت نگاهباني از شهر و بازسازي مزار شهيد فخ، حسين بن علي حسني، ازآن جمله هستند.<ref>. العقد الثمين، ج7، ص61؛ اتحاف الوري، ج3، ص3-8.</ref>


در دوران حکمراني برخي از آل برکات مانند برکات اول، امنيت و آرامش و تعادل سياسي برقرار بوده است. درباره عملکرد برخي اشراف، نگرشي مثبت در ميان برخي تاريخ‌‌نگاران به چشم مي‌خورد. از برخي اشراف به عنوان اهل آرامش، عدالت، دانش، خدمت‌گزاري، کياست و سياست ياد شده است.<ref>. خلاصة الکلام ص43-170؛ نک: تاريخ مکه، ص414-535.</ref> محمد بن برکات به عدالت و دانش‌اندوزي مشهور بود و حکومتش 43 سال به درازا انجاميد.<ref>. خلاصة الکلام، ص44؛ تحصيل المرام، ج2، ص766.</ref> شريف حسن بن علي را نيز به فضيلت‌هاي اخلاقي ستوده‌اند.<ref>. تحفة الازهار، ج1، ص451؛ الاشراف، ج1، ص66-68.</ref> از خدمات او ساخت دار السعاده مکه است که آن را جايگاهي براي حکمراني خويش و جانشينان پس از خود قرار داد.<ref>. سفرنامه حجاز، ص184.</ref> احمد بن عجلان نيز همانند پدرش سياستمدار بود و به عدالت و مدارا رفتار مي‌كرد. از او با تعبير «حسن السيره» ياد کرده‌اند.<ref>. النجوم الزاهره، ج11، ص308؛ الدرر الکامنه، ج1، ص23.</ref> واکنش مردم به مرگ محمد بن برکات و برپايي عزا و تعطيلي عمومي، نشانه رضايت عمومي از رفتار او است.<ref>. بلوغ القري، ج2، ص1021.</ref> حکمراني 26 ساله شريف غالب بن مساعد نيز توأم با امنيت بود و او را بسيار ستوده‌اند.<ref>. خلاصة الکلام، ص308، 313.</ref> سيطره شريف مسعود بن سعيد (حک: 1145ـ 1165ق.) بر قبايل حجاز سبب شد از او با عنوان «سيد البلاد» ياد کنند. او در روابط با دولت‌هاي همسايه مؤثر بود.<ref>. اشراف الحجاز، ص58.</ref> از کارداني، تدبير و عقل عجلان بن رميثه نيز ياد شده است.<ref>. النجوم الزاهره، ج11، ص139.</ref>
یکی از عوامل اندک شدن روابط اشراف حسنی با صفویان، نفوذ گسترده عثمانی در حجاز و پیشگیری آنان از نفوذ دشمن خود، صفویه، در حرمین و رقابت با آن‌ها بود. در [[ایام الحج|موسم]] ۱۰۴۳ق. عثمانی‌ها به شریف مکه ابلاغ کردند که از ورود حاجیان ایرانی به مکه پیشگیری کند. شاید علت این اقدام، بازپس‌گیری بغداد از عثمانی، به دست صفویه باشد تا از این راه فشاری بر ایران وارد شود.<ref>. خلاصة الکلام، ص75؛ تاریخ مکه، ص444.</ref> همین بدرفتاری با حاجیان ایرانی در زمان دولت‌های پس از صفویه نیز وجود داشت. نادر شاه [[افشاریان|افشار]] (حک: ۱۱۴۸–۱۱۶۴ق) از آغاز حکومت خویش، در ساماندهی این اوضاع آشفته کوشید و بر آن بود تا نظر دولت عثمانی را جلب کند؛ اما توفیق نیافت. از نامه‌نگاری متقابل نادر و شریف مکه نیز یاد شده است.<ref>. اشراف الحجاز، ص58.</ref> در دوران [[قاجار]]، گزارش‌هایی از دیدار برخی ایرانیان با شریف مکه در دست است. برخی حاجیان انگشتر فیروزه و قالی به شریف مکه هدیه می‌داده‌اند.<ref>. سفرنامه میرزا علی خان، ص207.</ref> در سال ۸۷۷ق. به نام اوزون حسن خطبه خوانده شد که با واکنش سخت قایتبای روبه‌رو شد.<ref>. حکومت ترکمن‌های آق قویونلو، ص156.</ref>


از مهم‌ترين کارهاي اشراف، حفظ حرمين شريفين از هر‌گونه تجاوز بيگانه بود. در حمله پرتغالي‌ها به جده، شريف ابونمي با اعلان جهاد، سپاهيان بسياري فراهم آورد و مانع ورود پرتغالي‌ها شد که نزديک جده جاي گرفته بودند.گفته‌اند که ابونمي، خود، در صفوف نخست مدافعان جاي داشت.<ref>. خلاصة الکلام، ص53؛ تاريخ مکه، ص417.</ref>
===با آل سعود===
{{اصلی|آل سعود}}
تحولات درونی عثمانی، مانند نهضت تجددخواهی و انجامیدن آن به نهضت ترکان جوان موسوم به جمعیة الشباب العثمانیین به رهبری مدحت پاشا و نیز استقلال‌طلبی اقوام گوناگون مانند اعراب، در سرزمین‌های زیر سلطه عثمانی، در وضع حرمین اثرگذار بود و زمینه قوت گرفتن سلفیان به رهبری محمد بن عبدالوهاب و روی کار آمدن [[آل سعود]] را در پی داشت.  


تأمين امنيت حاجيان و خدمت‌رساني به آنان و ساختن رباط‌هايي براي فقيران و اختصاص دادن اوقافي براي آبرساني نواريه در راه ميان جده و مکه، از کارهاي سودمند آن‌ها است. شريف برکات از کساني است که اصلاحاتي به نفع مهاجران ساکن مکه و افراد فقير صورت داد.<ref>. تاريخ مکه، ص455-456.</ref> اشراف معمولاً از کاروان‌هاي حاجيان استقبال مي‌کردند و در بازگشت به بدرقه آن‌ها مي‌پرداختند.<ref>. تاريخ مکه، ص390.</ref> گاه که حکمران مکه امير الحاج نيز بود، وظايفي مانند ثبوت هلال ذي‌حجه بر عهده وي قرار مي‌گرفت.<ref>. وسائل الشيعه، ج10، ص133.</ref> از اشرافي که امارت حج را بر عهده داشتند، مي‌توان به شريف جماز بن حسن بن قتاده اشاره کرد که به سال 651ق. با پسر عمويش ابوسعد حسن بن علي بن قتاده، حکمران مکه، براي امارت حج به ستيز برخاست و توانست با ياري حاکم دمشق ناصر بن عزيز بن ظاهر، پسر عمويش را شکست دهد و امارت حج را بر عهده گيرد.<ref>. الدرر الفرائد، ج1، ص376؛ منائح الکرم، ج2، ص315؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص526-527.</ref>
میان اشراف و آل سعود حاکم بر نجد، در دوره نخست حکومت سعودیان (۱۱۳۹–۱۲۲۸ق) نبردهایی رخ داد.<ref>. تاریخ نجد، ص74.</ref> در سال ۱۲۱۸ و ۱۲۲۰ق. مکه و مدینه تصرف شد و آرامگاه‌ها و بارگاه‌های بسیار ویران شدند.<ref>. عنوان المجد، ج1، ص234، 243-244.</ref> شریف غالب، از سوی سعود دوم برکنار و برادرش عبدالمعین برای امیری مکه برگزیده شد.<ref>. جزیرة العرب، ص220.</ref> با سقوط آل سعود در سال ۱۲۲۸ق. به دست ابراهیم پاشا، شریف غالب به مکه بازگشت و [[حجاز]] از سلطه آل سعود رها شد<ref>. تاریخ نجد، ص74.</ref> و ویرانی‌های [[وهابیت|وهابیان]] تا اندازه‌ای بازسازی گشت.<ref>. بقیع، ص77.</ref>


گاه برخي شريف‌هاي مکه همانند يحيي بن برکات در کنار شيخ حرم و کليددار کعبه در تزيين جديد در يا قسمت‌هايي از کعبه و کندن تزيينات قبلي حضور مي‌يافتند.<ref>. منائح الکرم، ج5، ص445-446.</ref> اشراف گاه به دستگيري شيبي‌ها (پرده‌داران کعبه) مي‌پرداختند؛ چنان‌که شريف مكثر، فرمان دستگيري محمد بن اسماعيل شيبي را صادر کرد.<ref>. سفرنامه ابن جبير، ص127.</ref>
در دوره دوم حکومت آل سعود (۱۲۲۸–۱۳۰۹ق)،<ref group="یادداشت">که در پی بازگشت ابراهیم پاشا به مصر، به دست عبدالله بن محمد بن سعود آغاز شد و به دست آل رشید خاتمه یافت.</ref> حجاز از تعرض آل سعود مصون ماند؛ زیرا آنان بیشتر در جهت خلیج فارس به گسترش قلمرو خود پرداختند.<ref>. تاریخ نجد، ص74-106.</ref>


از سنت اشراف، انجام عمره رجبيه٭ بود که آن را با شکوه بر‌گزار مي‌کردند.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص268.</ref> برخي از اشراف به اعمال ناشايست و خونريزي در مکه روي آوردند. همراهي شريف برکات در 1033ق. در رويداد آلودن کعبه با عثمانيان و کشتن شيعيان به اتهام آلوده‌سازي، از آن جمله است.<ref>. صفويه در عرصه دين، ج2، ص839.</ref> اشراف گاه عرصه را بر حاجيان ايراني تنگ مي‌کردند. کشته شدن برخي دانشوران شيعه در دوران حاکميت آنان نيز در منابع آمده است.<ref>. تاريخ مکه، ص416.</ref>
==فروپاشی==
در دوره سوم حکومت [[آل سعود]] که از سال ۱۳۱۹ق. آغاز شد،<ref>. جزیرة العرب، ص238.</ref> شریف حسین در سال ۱۳۲۶ق. به عنوان شریف مکه روی کار آمد<ref>. جزیرة العرب، ص150.</ref> و پس از مدتی خود را پادشاه عرب نامید و در نهم شعبان ۱۳۳۴ق. استقلال پادشاهی [[حجاز]] را اعلان کرد. او به سال ۱۳۳۸ق. از [[حج]] نجدیان جلوگیری کرد.<ref>. الاسلام و الوثنیه، ص112.</ref> این مسائل مایه اختلاف میان او و ملک عبدالعزیز شد. در این میان، [[انگلیس]] نیز به این اختلاف‌ها دامن می‌زد؛ زیرا برای این کشور، حجاز از دید اقتصادی و به ویژه سیاسی اهمیتی بسیار داشت و نیز با نجد روابطی نزدیکی برقرار کرده بود. از این رو، برای تأمین منافع دو سویه خود، تلاش می‌کرد.<ref>. تاریخ الحجاز، ص309.</ref>


برخي از اشراف، مردگان خود را در محوطه‌اي کنار شهيد فخ٭ دفن مي‌کردند.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص116.</ref> با توجه به اهميت اشراف، تک‌‌‌نگاري‌هايي درباره آن‌ها نوشته شده است. تاريخ اشراف الحجاز از احمد بن زيني دحلان از آن جمله است.
سرانجام در ذی‌قعده ۱۳۴۳ق. در جلسه‌ای با حضور پادشاه نجد، دانشوران [[وهابیت|وهابی]] و سران قبایل، صلاحیت شریف حسین برای حکومت بر حجاز رد و با حمله آل سعود به حجاز موافقت شد.<ref>. تاریخ مکه، ص723.</ref> در همین سال، ملک عبدالعزیز پس از پیروزی بر شریف حسین وارد مکه شد<ref>. جزیرة العرب، ص264.</ref> و به سال ۱۳۴۴ق. خود را پادشاه حجاز نامید و از مردم بیعت گرفت.<ref>. تاریخ مکه، ص723.</ref> او به سال ۱۳۵۱ق. پس از ادغام دو پادشاهی نجد و حجاز، پادشاهی عربستان سعودی را تأسیس کرد و بدین ترتیب، حکومت اشراف بر مکه پس از حدود ۱۰ سده به پایان رسید.


==پانویس==
==کارنامه==
{{پانویس}}
بر خلاف پندار برخی، اشراف کارنامه‌ای مناسب از خود بر جای نهادند. بیشتر آنان خوشنام و عدالت‌خواه بودند.


==منابع==
===در نظر دیگران===
{{منابع}}
درباره عملکرد برخی اشراف، نگرشی مثبت در میان برخی تاریخ‌نگاران به چشم می‌خورد. از برخی اشراف به عنوان اهل آرامش، عدالت، دانش، خدمت‌گزاری، کیاست و سیاست یاد شده است.<ref>. خلاصة الکلام ص43-170؛ نک: تاریخ مکه، ص414-535.</ref> محمد بن برکات به عدالت و دانش‌اندوزی مشهور بود و حکومتش ۴۳ سال به درازا انجامید.<ref>. خلاصة الکلام، ص44؛ تحصیل المرام، ج2، ص766.</ref> شریف حسن بن علی را نیز به فضیلت‌های اخلاقی ستوده‌اند.<ref>. تحفة الازهار، ج1، ص451؛ الاشراف، ج1، ص66-68.</ref> از خدمات او ساخت دار السعاده مکه است که آن را جایگاهی برای حکمرانی خویش و جانشینان پس از خود قرار داد.<ref>. سفرنامه حجاز، ص184.</ref> احمد بن عجلان نیز همانند پدرش سیاستمدار بود و به عدالت و مدارا رفتار می‌کرد. از او با تعبیر «حسن السیره» یاد کرده‌اند.<ref>. النجوم الزاهره، ج11، ص308؛ الدرر الکامنه، ج1، ص23.</ref> واکنش مردم به مرگ محمد بن برکات و برپایی عزا و تعطیلی عمومی، نشانه رضایت عمومی از رفتار او است.<ref>. بلوغ القری، ج2، ص1021.</ref> حکمرانی ۲۶ ساله شریف غالب بن مساعد نیز توأم با امنیت بود و او را بسیار ستوده‌اند.<ref>. خلاصة الکلام، ص308، 313.</ref> سیطره شریف مسعود بن سعید (حک: ۱۱۴۵–۱۱۶۵ق) بر قبایل حجاز سبب شد از او با عنوان «سید البلاد» یاد کنند. او در روابط با دولت‌های همسایه مؤثر بود.<ref>. اشراف الحجاز، ص58.</ref> از کاردانی، تدبیر و عقل عجلان بن رمیثه نیز یاد شده است.<ref>. النجوم الزاهره، ج11، ص139.</ref>
{{دانشنامه
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9067/اشراف-ح-سني
| عنوان = اشراف حسنی
| نویسنده = سيد محمود ساماني
}}
اتحاف الوري: عمر بن محمد فهد (م.885ق.)، به کوشش عبدالکريم، مکه، جامعة ‌ام القري، 1408ق؛


اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطميين الخلفاء: تقي الدين المقريزي (م.845ق.)، به کوشش الشيال، قاهره، المجلس الاعلي للشئون الاسلاميه؛
===برقراری امنیت===
در دوران حکمرانی برخی از [[آل برکات]] مانند برکات اول، امنیت و آرامش و تعادل سیاسی برقرار بوده است. از مهم‌ترین کارهای اشراف، حفظ حرمین از هرگونه تجاوز بیگانه بود. در حمله [[پرتغال|پرتغالی‌ها]] به [[جده]]، شریف [[ابونمی اول|ابونمی]] با اعلان جهاد، سپاهیان بسیاری فراهم آورد و مانع ورود پرتغالی‌ها شد که نزدیک جده جای گرفته بودند. گفته‌اند که ابونمی، خود، در صفوف نخست مدافعان جای داشت.<ref>. خلاصة الکلام، ص53؛ تاریخ مکه، ص417.</ref>


الارج المسکي في التاريخ المکي: علي عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاريه، 1416ق؛
===آبادانی===
شریف ابوعزیز قتادة بن ادریس در آبادانی [[مکه]] خدماتی ارائه نمود که آثار برخی از آن‌ها تا چندی پیش باقی بود. احداث دیواری در شمال مکه جهت نگاهبانی از شهر و بازسازی [[مزار شهید فخ]]، حسین بن علی حسنی، از آن جمله هستند.<ref>. العقد الثمین، ج7، ص61؛ اتحاف الوری، ج3، ص3-8.</ref>


الاسلام و الوثنيه: فهد القحطاني، سوريه، 1046ق؛
===خدمت به حاجیان===
شریف ابوعزیز قتادة بن ادریس در آغاز با عدالت و حسن سیره رفتار می‌کرد و به حاجیان خدمت می‌نمود و آنان را گرامی می‌داشت.<ref>. الکامل، ج12، ص401.</ref>  تأمین امنیت حاجیان و خدمت‌رسانی به آنان و ساختن [[رباط|رباط‌هایی]] برای فقیران و اختصاص دادن اوقافی برای آبرسانی نواریه در راه میان جده و مکه، از کارهای سودمند آن‌ها است. شریف برکات از کسانی است که اصلاحاتی به نفع مهاجران ساکن مکه و افراد فقیر صورت داد.<ref>. تاریخ مکه، ص455-456.</ref> اشراف معمولاً از کاروان‌های حاجیان استقبال می‌کردند و در بازگشت به [[بدرقه]] آن‌ها می‌پرداختند.<ref>. تاریخ مکه، ص390.</ref> گاه که حکمران مکه [[امیر الحاج]] نیز بود، وظایفی مانند ثبوت هلال [[ذی‌حجه]] بر عهده وی قرار می‌گرفت.<ref>. وسائل الشیعه، ج10، ص133.</ref><ref group="یادداشت">از اشرافی که امارت حج را بر عهده داشتند، می‌توان به شریف جماز بن حسن بن قتاده اشاره کرد که به سال ۶۵۱ق. با پسر عمویش ابوسعد حسن بن علی بن قتاده، حکمران مکه، برای امارت حج به ستیز برخاست و توانست با یاری حاکم دمشق ناصر بن عزیز بن ظاهر، پسر عمویش را شکست دهد و امارت حج را بر عهده گیرد.</ref><ref>. الدرر الفرائد، ج1، ص376؛ منائح الکرم، ج2، ص315؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص526-527.</ref>


اشراف الحجاز في القرن الثامن عشر: صبري فالح الحمدي، قاهره، مؤسسه مختار، 1403ق؛
گاه برخی شریف‌های مکه همانند یحیی بن برکات در کنار شیخ حرم و [[کلیددار]] [[کعبه]] در تزیین جدید در یا قسمت‌هایی از کعبه و کندن تزیینات قبلی حضور می‌یافتند.<ref>. منائح الکرم، ج5، ص445-446.</ref> اشراف گاه به دستگیری [[حجابت|شیبی‌]]<nowiki/>ها<ref group="یادداشت">[[حجابت|پرده‌داران]] کعبه.</ref> می‌پرداختند؛ چنان‌که شریف مکثر، فرمان دستگیری محمد بن اسماعیل شیبی را صادر کرد.<ref>. سفرنامه ابن جبیر، ص127.</ref>


الاشراف علي تاريخ الاشراف: عاتق بن غيث البلادي، بيروت، دار النفائس، 1423ق؛
از سنت اشراف، انجام [[عمره رجبیه]] بود که آن را با شکوه برگزار می‌کردند.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص268.</ref>


اشراف مکة المکرمه و امرائها في العهد العثماني: اسماعيل حقي جارشلي، به کوشش خليل علي مراد، بيروت، الدار العربية للموسوعات، 1424ق؛
===خونریزی===
برخی از اشراف به اعمال ناشایست و خونریزی در مکه روی آوردند. همراهی شریف برکات در ۱۰۳۳ق. در رویداد آلودن کعبه با عثمانیان و کشتن شیعیان به اتهام آلوده‌سازی، از آن جمله است.<ref>. صفویه در عرصه دین، ج2، ص839.</ref> اشراف گاه عرصه را بر حاجیان [[ايران|ایرانی]] تنگ می‌کردند. کشته شدن برخی دانشوران [[شیعه]] در دوران حاکمیت آنان نیز در منابع آمده است.<ref>. تاریخ مکه، ص416.</ref>


الاصيلي في انساب الطالبيين: ابن طقطقي (م.709ق.)، به کوشش رجايي، قم، مکتبة النجفي، 1418ق؛
برخی از اشراف، مردگان خود را در محوطه‌ای کنار [[شهید فخ]] دفن می‌کردند.<ref>. منائح الکرم، ج2، ص116.</ref>


اطلس شيعي: رسول جعفريان، انتشارات جغرافيايي نيروهاي مسلح، 1387ش؛
==کتاب‌شناسی==
با توجه به اهمیت اشراف، تک‌نگاری‌هایی درباره آن‌ها نوشته شده است. تاریخ اشراف الحجاز از احمد بن زینی دحلان از آن جمله است.


الاعلام: الزركلي (م.1396ق.)، بيروت، دار العلم للملايين، 1997م؛
==جستارهای وابسته==


افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازي (م.1365ق.)، به کوشش ابن دهيش، مکه، مکتبة الاسدي، 1430ق؛
*[[امرای مکه]].
*[[اشراف حسینی]].


امراء مکة عبر عصور الاسلام: عبدالفتاح حسين راوه، الطائف، مکتبة المعارف؛
==پانویس==
{{پانویس}}


ائمة اهل البيت الزيديه: عباس محمد زيد، مؤسسة الامام زيد بن علي الثقافيه؛
==منابع==
 
{{منابع}}
البداية و النهايه: ابن كثير (م.774ق.)، بيروت، مكتبة المعارف؛
{{دانشنامه
 
| آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/9067/اشراف-ح-سنی
البدر الطالع: محمد الشوکاني (م.1250ق.)، بيروت، دار المعرفه؛
| عنوان = اشراف حسنی
 
| نویسنده = سید محمود سامانی
بقيع: يوسف الهاجري، ترجمه: رضايي، تهران، بقيع؛
}}
 
*'''اتحاف الوری'''، عمر بن محمد فهد (م. ۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
بلوغ القري: عبدالعزيز بن فهد المکي، به کوشش صلاح الدين و ديگران، قاهره، دار القاهره، 1425ق؛
*'''اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء'''، تقی الدین المقریزی (م. ۸۴۵ق)، به کوشش الشیال، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
 
*'''الارج المسکی فی التاریخ المکی'''، علی عبدالقادر الطبری (م. ۱۰۷۰ق)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق.
تاريخ ابن خلدون: ابن خلدون (م.808ق.)، به كوشش خليل شحاده، بيروت، دار الفكر، 1408ق؛
*'''الاسلام و الوثنیه'''، فهد القحطانی، سوریه، ۱۰۴۶ق.
 
*'''اشراف الحجاز فی القرن الثامن عشر'''، صبری فالح الحمدی، قاهره، مؤسسه مختار، ۱۴۰۳ق.
تاريخ الاسلام و وفيات المشاهير: الذهبي (م.748ق.)، به كوشش عمر عبدالسلام، بيروت، دار الكتاب العربي، 1410ق؛
*'''الاشراف علی تاریخ الاشراف'''، عاتق بن غیث البلادی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۲۳ق.
 
*'''اشراف مکة المکرمه و امرائها فی العهد العثمانی'''، اسماعیل حقی جارشلی، به کوشش خلیل علی مراد، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، ۱۴۲۴ق.
تاريخ الحجاز السياسي: رحيم طالب محمد، بيروت، دار العربية للموسوعات، 1427ق؛
*'''الاصیلی فی انساب الطالبیین'''، ابن طقطقی (م. ۷۰۹ق)، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۸ق.
 
*'''اطلس شیعی'''، رسول جعفریان، انتشارات جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
التاريخ الشامل للمدينة المنوره: عبدالباسط، بدر، مدينه، 1414ق؛
*'''الاعلام'''، الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
 
*'''افادة الانام'''، عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
تاريخ امراء المدينه: عارف عبدالغني، اقليم، 1418ق؛
*'''امراء مکة عبر عصور الاسلام'''، عبدالفتاح حسین راوه، الطائف، مکتبة المعارف.
 
*'''ائمة اهل البیت الزیدیه'''، عباس محمد زید، مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیه.
تاريخ امراء مکه: عارف عبدالغني، دار البشائر، دمشق، 1413ق؛
*'''البدایة و النهایه'''، ابن کثیر (م. ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف.
 
*'''البدر الطالع'''، محمد الشوکانی (م. ۱۲۵۰ق)، بیروت، دار المعرفه.
تاريخ مکه از آغاز تا پايان دولت شرفاي مکه: احمد السباعي (م.1404ق.)، ترجمه: جعفريان، تهران، مشعر، 1385ش؛
*'''بقیع'''، یوسف الهاجری، ترجمه، رضایی، تهران، بقیع.
 
*'''بلوغ القری'''، عبدالعزیز بن فهد المکی، به کوشش صلاح الدین و دیگران، قاهره، دار القاهره، ۱۴۲۵ق.
تاريخ نجد الحديث: امين الريحاني (م.1359ق.)، رياض، منشورات الفاخريه، 1981م؛
*'''تاریخ ابن خلدون'''، ابن خلدون (م. ۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
 
*'''تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر'''، الذهبی (م. ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
تجارب الامم: ابوعلي مسكويه (م.421ق.)، به كوشش امامي، تهران، سروش، 1379ش؛
*'''تاریخ الحجاز السیاسی'''، رحیم طالب محمد، بیروت، دار العربیة للموسوعات، ۱۴۲۷ق.
 
*'''التاریخ الشامل للمدینة المنوره'''، عبدالباسط، بدر، مدینه، ۱۴۱۴ق.
تحصيل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به کوشش ابن دهيش، مکه، 1424ق؛
*'''تاریخ امراء المدینه'''، عارف عبدالغنی، اقلیم، ۱۴۱۸ق.
 
*'''تاریخ امراء مکه'''، عارف عبدالغنی، دار البشائر، دمشق، ۱۴۱۳ق.
التحف شرح الزلف: مجدالدين بن محمد المؤيدي؛
*'''تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه'''، احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق)، ترجمه، جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
 
*'''تاریخ نجد الحدیث'''، امین الریحانی (م. ۱۳۵۹ق)، ریاض، منشورات الفاخریه، ۱۹۸۱م.
تحفة الازهار: ضامن بن شدقم الحسيني (م.1090ق.)، به کوشش کامل سلمان، تهران، آيينه ميراث، 1379ش؛
*'''تجارب الامم'''، ابوعلی مسکویه (م. ۴۲۱ق)، به کوشش امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
 
*'''تحصیل المرام'''، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، ۱۴۲۴ق.
التحفة اللطيفة في تاريخ المدينه: شمس الدين السخاوي (م.902ق.)، بيروت، دار الکتب العلميه، 1414ق؛
*'''التحف شرح الزلف'''، مجدالدین بن محمد المؤیدی.
 
*'''تحفة الازهار'''، ضامن بن شدقم الحسینی (م. ۱۰۹۰ق)، به کوشش کامل سلمان، تهران، آیینه میراث، ۱۳۷۹ش.
تنضيد العقود السنيه: رضي الدين بن محمد العاملي المکي (م.1163ق.)، به کوشش رجايي، قم، معهد الدراسات لتحقيق انساب الاشراف، 1431ق؛
*'''التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینه'''، شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
 
*'''تنضید العقود السنیه'''، رضی الدین بن محمد العاملی المکی (م. ۱۱۶۳ق)، به کوشش رجایی، قم، معهد الدراسات لتحقیق انساب الاشراف، ۱۴۳۱ق.
جزيرة العرب في القرن العشرين: حافظ وهبه، مکتبة الاسلامي؛
*'''جزیرة العرب فی القرن العشرین'''، حافظ وهبه، مکتبة الاسلامی.
 
*'''الحاوی للفتاوی'''، السیوطی (م. ۹۱۱ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۴ق.
الحاوي للفتاوي: السيوطي (م.911ق.)، بيروت، دار الفکر، 1424ق؛
*'''حج‌گزاری ایرانیان'''، اسرا دوغان، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش.
 
*'''حسن الصفاء و الابتهاج'''، شیخ احمد الرشیدی (م. ۱۲۸۲ق)؛ به کوشش لیلی عبداللطیف، مصر، مکتبة الخانجی.
حج‌گزاري ايرانيان: اسرا دوغان، تهران، مشعر، 1389ش؛
*'''حکومت ترکمن‌های آق قویونلو در ایران'''، اسماعیل حسن‌زاده، تهران، سمت، ۱۳۷۹ش.
 
*'''خلاصة الاثر'''، محمد امین المحبی (م. ۱۱۱۱ق)، بیروت، دار صادر.
حسن الصفاء و الابتهاج: شيخ احمد الرشيدي (م.1282ق.)؛ به کوشش ليلي عبداللطيف، مصر، مکتبة الخانجي؛
*'''خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام'''، احمد زینی دحلان (م. ۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
 
*'''الدرر الفرائد المنظم'''، عبدالقادر انصاری (م. ۹۷۷ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
حکومت ترکمن‌هاي آق قويونلو در ايران: اسماعيل حسن‌زاده، تهران، سمت، 1379ش؛
*'''الدرر الکامنه'''، ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، به کوشش محمد عبدالمعید، هند، مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۹۲ق.
 
*'''دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال'''، اسماعیل احمدیاقی، ترجمه، جعفریان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
خلاصة الاثر: محمد امين المحبي (م.1111ق.)، بيروت، دار صادر؛
*'''رحلة ابن بطوطه'''، ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق)، الرباط، آکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق.
 
*'''ریشه‌های بحران در خاورمیانه'''، حمید احمدی، تهران، کیهان، ۱۳۶۹ش.
خلاصة الکلام في بيان امراء البلد الحرام: احمد زيني دحلان (م.1304ق.)، مصر، المطبعة الخيريه، 1305ق؛
*'''سفرنامه ابن جبیر'''، محمد بن احمد (م. ۶۱۴ق)، ترجمه، اتابکی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
 
*'''سفرنامه حجاز'''، محمد لبیب البتنونی (م. ۱۹۳۸م)، ترجمه، انصاری، مشعر، ۱۳۸۱ش.
الدرر الفرائد المنظم: عبدالقادر انصاري (م.977ق.)، به کوشش محمد حسن، بيروت، دار الکتب العلميه، 1422ق؛
*'''سفرنامه میرزا علی خان امین الدوله'''، اسلام کاظمیه، تهران، توس، ۱۳۵۴ش.
 
*'''سفرنامه ناصر خسرو'''، ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش.
الدرر الکامنه: ابن حجر العسقلاني (م.852ق.)، به کوشش محمد عبدالمعيد، هند، مجلس دائرة المعارف العثمانيه، 1392ق؛
*'''السلوک فی طبقات العلماء و الملوک'''، محمد بن یوسف الجندی (م. ۷۳۲ق)، به کوشش الاکوع الحوالی، صنعا، مکتبة الارشاد، ۱۹۹۵م.
 
*'''السلوک لمعرفة دول الملوک'''، المقریزی (م. ۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
دولت عثماني از اقتدار تا انحلال: اسماعيل احمدياقي، ترجمه: جعفريان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش؛
*'''سمط النجوم العوالی'''، عبدالملک بن حسین العصامی (م. ۱۱۱۱ق)، به کوشش عادل احمد و معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
 
*'''سیر اعلام النبلاء'''، الذهبی (م. ۷۴۸ق)، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۷ق.
رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.779ق.)، الرباط، آکاديمية المملکة المغربيه، 1417ق؛
*'''شذرات الذهب'''، عبدالحی بن العماد (م. ۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
 
*'''شفاء الغرام'''، محمد الفأسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش جمعی از بزرگان و ادبا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
ريشه‌هاي بحران در خاورميانه: حميد احمدي، تهران، کيهان، 1369ش؛
*'''صبح الاعشی'''، قلقشندی (م. ۸۲۱ش)، به کوشش محمد حسین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
*'''صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست'''، رسول جعفریان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
*'''طرفة الاصحاب فی معرفة الانساب'''، عمر بن یوسف بن رسول (م. ۶۹۴ق)، به کوشش سترستین، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۲ق.
*'''العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین'''، محمد الفأسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق.
*'''العقود اللؤلؤیه'''، شریف محمد بن علی الحسنی، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۵ق.
*'''عمدة الطالب'''، ابن عنبه (م. ۸۲۸ق)، به کوشش محمد حسن، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
*'''عنوان المجد فی تاریخ النجد'''، عثمان بن بشیر النجدی الحنبلی (م. ۱۲۸۸ق)، به کوشش محمد بن ناصر، ریاض، دار الحبیب، ۱۴۲۰ق.
*'''غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام'''، عبدالعزیز بن عمر بن فهد المکی (م. ۹۲۰ق)، به کوشش شلتوت، السعودیه، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ق.
*'''الکامل فی التاریخ'''، ابن اثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
*'''کشاف القناع'''، منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
*'''لسان العرب'''، ابن منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
*'''محمد بن عبدالوهاب'''، مسعود النووی، ریاض، ادارة الثقافة و النشر، ۱۴۰۴ق.
*'''مجالس المؤمنین'''، قاضی نورالله شوشتری (م. ۱۰۱۹ق)، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۴ش.
*'''مرآة جزیرة العرب'''، ایوب صبری (م. ۱۳۰۸ق)، به کوشش فؤاد متولی، مدینه، دار الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق.
*'''معجم قبائل الحجاز'''، عاتق بن غیث البلادی (م. ۱۳۵۲ق)، دار مکه، ۱۴۰۳ق.
*'''منائح الکرم فی اخبار مکه'''، علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق)، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.
*'''المنتظم'''، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
*'''المنهل الصافی'''، یوسف بن تغری بردی (م. ۸۷۴ق)، به کوشش محمد امین، الهیئة المصریة العامه.
*'''موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره'''، احمد زکی یمانی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
*'''میقات حج (فصلنامه)'''، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
*'''النجوم الزاهره'''، ابن تغری بردی الاتابکی (م. ۸۷۴ق)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
*'''نزهة النفوس'''، علی بن داود الصیرفی (م. ۹۰۰ق)، به کوشش حبشی، مصر، دار الکتب، ۱۹۷۳م.
*'''نهایة الارب'''، النویری (م. ۷۳۳ق)، به کوشش مفید قمحیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
*'''نیل المعنی بذیل بلوغ القری'''، ابن فهد مکی، به کوشش الهیله، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۰ق.
*'''وسائل الشیعه'''، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.
*'''وفیات الاعیان'''، ابن خلکان (م. ۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
*'''[http://leader.ir/fa www.leader.ir]'''
{{پایان}}


سفرنامه ابن جبير: محمد بن احمد (م.614ق.)، ترجمه: اتابکي، مشهد، آستان قدس رضوي، 1370ش؛
[[رده:اشراف حسنی]]
 
[[رده:حاکمان مکه]]
سفرنامه حجاز: محمد لبيب البتنوني (م.1938م.)، ترجمه: انصاري، مشعر، 1381ش؛
[[رده:اشراف مکه]]
 
[[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]]
سفرنامه ميرزا علي خان امين الدوله: اسلام کاظميه، تهران، توس، 1354ش؛
 
سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛
 
السلوک في طبقات العلماء و الملوک: محمد بن يوسف الجندي (م.732ق.)، به کوشش الاکوع الحوالي، صنعا، مکتبة الارشاد، 1995م؛
 
السلوك لمعرفة دول الملوك: المقريزي (م.845ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418ق؛
 
سمط النجوم العوالي: عبدالملک بن حسين العصامي (م.1111ق.)، به کوشش عادل احمد و معوض، بيروت، دار الکتب العلميه، 1419ق؛
 
سير اعلام النبلاء: الذهبي (م.748ق.)، قاهره، دار الحديث، 1427ق؛
 
شذرات الذهب: عبدالحي بن العماد (م.1089ق.)، به كوشش الارنؤوط، بيروت، دار ابن كثير، 1406ق؛
 
شفاء الغرام: محمد الفأسي (م.832ق.)، به کوشش جمعي از بزرگان و ادبا، بيروت، دار الکتب العلميه؛
 
صبح الاعشي: قلقشندي (م.821ش.)، به کوشش محمد حسين، بيروت، دار الکتب العلميه، 1407ق؛
 
صفويه در عرصه دين، فرهنگ و سياست: رسول جعفريان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1379ش؛
 
طرفة الاصحاب في معرفة الانساب: عمر بن يوسف بن رسول (م.694ق.)، به کوشش سترستين، بيروت، دار صادر، 1412ق؛
 
العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: محمد الفأسي (م.832ق.)، به كوشش فؤاد سير، مصر، الرساله، 1406ق؛
 
العقود اللؤلؤيه: شريف محمد بن علي الحسني، قاهره، مکتبة مدبولي، 1415ق؛
 
عمدة الطالب: ابن عنبه (م.828ق.)، به كوشش محمد حسن، نجف، المطبعة الحيدريه، 1380ق؛
 
عنوان المجد في تاريخ النجد: عثمان بن بشير النجدي الحنبلي (م.1288ق.)، به کوشش محمد بن ناصر، رياض، دار الحبيب، 1420ق؛
 
غاية المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزيز بن عمر بن فهد المکي (م.920ق.)، به کوشش شلتوت، السعوديه، جامعة ام القري، 1409ق؛
 
الكامل في التاريخ: ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار صادر، 1385ق؛
 
كشاف القناع: منصور البهوتي (م.1051ق.)، به كوشش محمد حسن، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418ق؛
 
لسان العرب: ابن منظور (م.711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق؛
 
محمد بن عبدالوهاب: مسعود النووي، رياض، ادارة الثقافة و النشر، 1404ق؛
 
مجالس المؤمنين: قاضي نورالله شوشتري (م.1019ق.)، تهران، اسلاميه، 1354ش؛
 
مرآة جزيرة العرب: ايوب صبري (م.1308ق.)، به کوشش فؤاد متولي، مدينه، دار الآفاق العربيه، 1419ق؛
 
معجم قبائل الحجاز: عاتق بن غيث البلادي (م.1352ق.)، دار مکه، 1403ق؛
 
منائح الکرم في اخبار مکه: علي بن تاج الدين السنجاري (م.1125ق.)، مکه، جامعة ام القري، 1419ق؛
 
المنتظم: ابن الجوزي (م.597ق.)، به كوشش محمد عبدالقادر و ديگران، بيروت، دار الكتب العلميه، 1412ق؛
 
المنهل الصافي: يوسف بن تغري بردي (م.874ق.)، به کوشش محمد امين، الهيئة المصرية العامه؛
 
موسوعة مكة المكرمة و المدينة المنوره: احمد زكي يماني، مؤسسة الفرقان، 1429ق؛
 
ميقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت؛
 
النجوم الزاهره: ابن تغري بردي الاتابکي (م.874ق.)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومي؛
 
نزهة النفوس: علي بن داود الصيرفي (م.900ق.)، به کوشش حبشي، مصر، دار الکتب، 1973م؛
 
نهاية الارب: النويري (م.733ق.)، به کوشش مفيد قمحيه، بيروت، دار الکتب العلميه، 1424ق؛
 
نيل المعني بذيل بلوغ القري: ابن فهد مکي، به کوشش الهيله، مؤسسة الفرقان، 1420ق؛
 
وسائل الشيعه: الحر العاملي (م.1104ق.)، قم، آل البيت:، 1412ق؛
 
وفيات الاعيان: ابن خلكان (م.681ق.)، به كوشش احسان عباس، بيروت، دار صادر.
 
www.leader.ir
{{پایان}}

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۴ اکتبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۳۸

با اشراف حسینی اشتباه نشود.

اشراف حَسنی (۳۵۸-۱۳۴۳ق)، امیران مکه از نسل امام حسن(ع) از نیمه دوم سده چهارم قمری تا تسلط آل سعود هستند. اشراف حسنی، بیشتر به صورت نیمه‌مستقل و زیر نفوذ دیگر حکومت‌ها مانند فاطمیان، ایوبیان، عباسیان و ممالیک به حکمرانی می‌پرداختند. حکومت‌ها به آبادانی مکه و خدمت به حاجیان پرداخته و گاه وجوه نقد برای شریف حاکم می‌فرستادند و در مقابل اشراف حسنی در موسم حج به نام آنها خطبه می‌خواندند.

اشراف حسنی گاه که قدرت می‌گرفتند قلمرو خود را گسترش داده و مدینه را از اشراف حسینی می‌گرفتند و گاه بر حجاز تسلط می‌یافتند. حکومت اشراف حسنی با «جعفر بن محمد» از نوادگان حسن مثنی با حمایت فاطمیان آغاز شد و در دروه «شریف حسین»، به دست آل سعود فروپاشید.

اشراف حسنی، خدماتی مانند برقراری امنیت مکه، آبادانی آن و خدمت به حاجیان داشته‌اند؛ گرچه برخی از آنها به خونریزی پرداخته‌ و گاه عرصه را بر حاجیان ایرانی تنگ می‌کردند.

واژه شریف[ویرایش | ویرایش مبدأ]

واژگان «اشراف» و «شرفا»، جمع «شریف» به معنای برتر، والانسب و بلند مرتبه است و به رئیسان و افراد با نفوذ هر قوم نیز گفته می‌شود.[۱] در اصطلاح، لقب شریف، برای منسوبان به معصومان(ع) به کار می‌رود.[۲] به نوشته برخی، شریف تنها درباره نسل امام علی(ع) از فرزندانش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) به کار می‌رود و دیگر فرزندان وی، به جای شریف، علوی نامیده می‌شوند.[۳]

تاریخچه کاربرد واژه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دوره عباسیان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پیش از کاربرد خاص «شریف» برای سادات حسنی و حسینی، در دوران عباسیان (حک: ۱۳۲–۶۵۶ق) این لقب برای آل ابی‌طالب (فرزندان امام علی(ع)) و آل عباس (فرزندان عباس بن عبدالمطلب) به کار می‌رفت.[۴][یادداشت ۱][۵]

در دوره فاطمیان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پس از روی کار آمدن فاطمیان در مصر، به سال ۳۵۸ق،[۶] آنان لقب شریف را تنها برای نسل امام حسن و امام حسین(ع) به کار بردند.[۷] ایشان با سپردن حکمرانی مکه به بزرگ اشراف حسنی، جعفر بن محمد بن حسن، و پس از او به فرزندش حسن بن جعفر[۸] نسل امام حسن(ع) را با عنوان شریف در مکه روی کار آوردند که با لقب اشراف شناخته شدند. نیز همین لقب برای حسینیان که حکمرانی مدینه را بر عهده داشتند، به کار رفت.[۹]

کاربرد خاص لقب شریف در سده چهارم قمری برای تبار حسنین(ع)، در روزگار فاطمی صورت گرفته است.[۱۰][یادداشت ۲][۱۱]

در دوره ممالیک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دوران ممالیک (حک: ۶۴۸–۹۲۳ق)، ملک اشرف مملوکی به سال ۶۹۶ق.[۱۲] این لقب را به نسل امام علی(ع) از حضرت فاطمه(س) محدود کرد.[۱۳] ملک اشرف، همچنین برای بازشناسی اشراف از دیگران و رعایت حرمت آنها، فرمان داد تا نشانی سبز رنگ بر سر داشته باشند.[۱۴] به باور قلقشندی (م. ۸۲۱ق) که در دوران ممالیک می‌زیست، اشراف، لقبی ویژه فرزندان حضرت فاطمه(س) بوده است.[۱۵]

تفاوت در کاربرد واژگان شریف و سیّد[ویرایش | ویرایش مبدأ]

برخی، لقب شریف را تنها برای سادات حسنیِ حاکم بر مکه به کار می‌بردند. از این رو، چنین پنداشته شد که شرافت، ویژه آنها است. به گزارش قاضی مکی لبنی (م. ۱۳۴۰ق)، بسیاری از مردم گمان دارند که «اشراف» خاص فرزندان امام حسن(ع) و «سیّد» ویژه فرزندان امام حسین(ع) است؛ ولی با توجه به کاربرد این عنوان برای هر دو، نمی‌توان این را قاعده دانست. نیز برخی باور دارند که در حجاز، اصطلاح «شریف» بر حسنی و «سیّد» بر حسینی برای تمییز میان آنها اطلاق می‌شود.[۱۶] ولی کسانی مانند ایوب صبری پاشا، این سخن را نپذیرفته‌اند.[۱۷]

به گفته برخی، کسانی از نسل امام حسن و امام حسین(ع) که اداره مکه و مدینه یا یکی از آن دو را عهده‌دار بودند، لقب شریف داشتند و در غیر این صورت، فقط سیّد خوانده می‌شدند.[۱۸] این در حالی است که سید رضی و برادرش مرتضی به این لقب خوانده شده‌اند، با آن که از امیران حرمین نبوده‌اند.[۱۹] هر چند لقب اشراف برای حاکمان مکه و مدینه از نسل حسنین(ع) به‌گونه خاص به کار رفته، در برخی جای‌های دیگر نیز برای سادات به کار می‌رفته است. در شماری از منابع، تفاوتی میان سید و شریف نهاده نشده و هر دو از القاب نسل حسنین(ع) دانسته شده‌اند.[۲۰] دست کم از میانه سده هشتم قمری لقب شریف در نامه‌نگاری‌های دولت‌های همجوار حجاز، مانند عثمانی، برای حاکمان حرمین به کار رفته است.[۲۱]

امروزه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

افزون بر سادات حسنی حاکم بر مغرب (مراکش) که به شرفا شهرت داشتند، به حاکمان حرمین نیز شریف گفته می‌شد. آنان از نیمه دوم سده چهارم قمری تا نیمه نخست سده چهاردهم قمری حکمرانی دو شهر مکه و مدینه و پاره‌ای از سرزمین‌های پیرامون را بر عهده داشتند. بدین ترتیب، شریف به منزله یک لقب در جهان اسلام به حسنیان و حسینیان اختصاص یافت.[۲۲]

حکومت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

برخی از سادات حسنی برای گرفتن حکومت مکه از عباسیان کوشیدند[یادداشت ۳][۲۳] و در آغاز سده سوم قمری مدتی کوتاه حکومت مکه را گرفتند؛ ولی بار دیگر حکمرانی آن شهر تا نیمه دوم سده چهارم قمری در اختیار کارگزاران عباسیان افتاد.[۲۴]

اشراف حسنی از حدود سال ۳۵۸ق. حکومت مکه را به دست گرفتند و تا سال ۱۳۴۳ق؛[یادداشت ۴] جز در برهه‌هایی کوتاه، حکمرانی مکه را به‌گونه موروثی بر عهده داشتند. شریف ابونُمی بن برکات، قانونی گذاشت تا حکمرانی مکه در خاندان او موروثی شود.[۲۵]

در آستانه حکمرانی اشراف، فاطمیان و عباسیان برای نفوذ بر حرمین رقابت داشتند. سرانجام فاطمیان که توانستند اشراف حسینی را در مدینه حاکم کنند، نفوذ خود بر بخشی از حجاز را استوار ساختند و حکمرانی اشراف حسنی بر مکه را نیز تأیید کردند.[۲۶] بدین ترتیب، سلسله‌ای از امیران اشراف در مکه پدید آمد.

حکومت اشراف حسنی در آغاز، زیر نفوذ فاطمیان مصر و سپس ایوبیان و عباسیان بود. با قدرت یافتن دولت ممالیک در مصر و شام (۶۴۸ق)، حاکمان مکه تابع آنها شدند و پس از تسلط امپراتوری عثمانی بر مصر و حجاز، حکومت امیران مکه تابع این دولت شد. این دولت‌ها با توجه به حرمت اشراف و نفوذ معنوی آنها در مکه و سرزمین‌های پیرامونی آن، حکمرانی آنها را تأیید می‌کردند و برای نفوذ بیشتر در شهر مکه به منزله یکی از پایتخت‌های معنوی جهان اسلام و کاستن از نفوذ رقیبان خود، در یاری‌رسانی به اشراف، حاجیان و ساکنان حرمین، بسیار می‌کوشیدند. انتقال قدرت از شریفی به شریفِ دیگر، بیشتر پس از توافق خود اشراف صورت می‌پذیرفت و سپس قدرت‌های مجاور آن را تأیید می‌کردند.[۲۷]

عصر حکومت اشراف بر مکه با فراز و فرودهایی همراه بود. گاه قدرتشان چندان اوج می‌گرفت که به‌گونه مستقل، حکمرانی می‌کردند.[۲۸] گاه نیز به سبب ضعف شخصیتی امیران مکه یا درگیری‌های درونی و دخالت قدرت‌های مجاور، حکومتشان کاملاً به آن‌ها وابسته بود.[یادداشت ۵]

اشراف حسنی بیشتر بر مکه حکمرانی داشتند؛ ولی گاه با تصرف برخی شهرهای پیرامونی، مانند طائف، مدینه و بعضی نواحی یمن، حکومت خود را گسترش می‌دادند؛ چنان‌که شریف قتادة بن ادریس قلمرو خود را از یمن تا مدینه گسترش داد.[۲۹]

خاندان‌های حکومت‌گر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در مدت دراز حکومت اشراف بر مکه، خاندان‌ها و شاخه‌هایی از آنان پیاپی به حکمرانی رسیدند که در برخی منابع، طبقه‌بندی شده و با هویت مستقل معرفی شده‌اند. مشهورترین نمونه‌های این خاندان‌ها چنین هستند:

آل جعفر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

آغازگر حکومت اشراف بر مکه، جعفر بن محمد بن حسن بن محمد بن موسی بن عبدالله بن موسی بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (حک:۳۵۷/۳۵۸ق) است.[۳۰] بر پایه گزارشی دیگر، وی در فاصله سال‌های ۳۵۶–۳۶۰ق. در دوران رقابت میان عباسیان و فاطمیان، حکمرانی مکه را به دست گرفت[۳۱] و از بیم عباسیان خود را به المعز لله فاطمی نزدیک کرد. المعز لله، در نامه‌ای ولایت جعفر بر مکه را تأیید کرد و بدین‌گونه حکومت اشراف در مکه آغاز شد.[۳۲] درباره نحوه به قدرت رسیدن جعفر گزارش های دیگری نیز وجود دارد.[یادداشت ۶][۳۳]

پس از جعفر، پسرش عیسی حکومت مکه را از سال ۳۶۶ تا ۳۸۴ق. در دست داشت. به دنبال او برادرش ابوالفتوح حسن بن جعفر حسنی (۳۸۴ق) حاکم شد. او با از میان بردن حکومت بنی‌مهنا حسینی در سال ۳۹۰ق. به مدت ۲۳ سال بر حجاز حکومت کرد.[۳۴] وی که به شجاعت، قدرت بدنی و عدالت‌گستری شهرت داشت، پس از ۴۳ سال حکومت در مکه[۳۵] به سال ۴۳۰ق. درگذشت و پسرش شکر بن حسن، ملقب به تاج المعالی، به حکومت رسید و به سال ۴۵۳ق. درگذشت. بدین ترتیب، حکومت آل جعفر به منزله طبقه نخست اشراف[۳۶] حدود یک سده (۳۵۸–۴۵۳ق) ادامه یافت.

چون شکر پسری نداشت، حکومت مکه به برده‌اش رسید. اشراف ضدّ او برخاستند و «شریف محمد بن ابی‌الفاتک عبدالرحمن بن جعفر سلیمانی» حکمرانی مکه را تا ۴۵۵ق. عهده‌دار شد.[۳۷] از سلیمانیان به منزله طبقه دوم اشراف و نیز موسویون به دلیل انتسابشان به موسی الجون یاد می‌شود.[۳۸]

هواشم (بنوفلیته)[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: هواشم

اینان به محمد بن جعفر بن عبدالله بن هاشم حسنی، نسب می‌برند که به سال ۴۵۴/۴۵۵ق. به حکومت مکه رسید و پس از او فرزندانش که به هواشم مشهور بودند، حکومت این شهر را در اختیار داشتند.[۳۹] واپسین حاکم از این سلسله، شریف مکثر بن عیسی بود. طاشتکین امیر حج عراق، او را از حکمرانی مکه برکنار و حاکم مدینه، قاسم بن مهنا حسینی، را حاکم مکه کرد. اما پس از چند روز در پی ناتوانی او، دیگر بار هواشم بر سر کار آمدند.[۴۰]

حکمرانی این سلسله از اشراف حسنی، که با حکومت ایوبیان در مصر و شامات هم‌زمانی داشت، از دیگر خاندان‌های اشراف کوتاه‌تر بود. از هواشم به منزله طبقه سوم اشراف یاد می‌شود.[۴۱]

آل قتاده[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: آل قتاده

آنان از نسل ابوعزیز قتادة بن ادریس هستند که نسبشان با ۱۵ واسطه به امام حسن(ع) می‌رسد.[۴۲] این سلسله از مشهورترین خاندان‌های حسنی و پایدارترین خانواده اشراف بودند که حدود هفت سده، خاندان‌های گوناگون از ایشان با نام‌های گوناگون بر مکه حکومت کردند. حکومت آنها به دست قتادة بن ادریس (حک: ۵۹۷–۶۱۷ق) و با کشتن محمد بن مکثر، واپسین حکمران مکه از هواشم، پدید آمد[۴۳] و از طریق تبار او تا سال ۱۳۴۳ق. یعنی هنگام سلطه وهابیان بر حجاز، ادامه یافت.[۴۴] از آل قتاده به منزله طبقه چهارم اشراف یاد می‌شود.[۴۵]

قلمرو آنان در دوران قتاده که فردی شجاع و بلندهمت بود، از یمن تا نجد و مدینه گسترش یافت.[۴۶] پس از وی، به علت بد رفتاری فرزندش شریف حسن، ملک مسعود حاکم یمن بر مکه مسلط شد. او سال‌ها اداره امور آن‌جا را در دست داشت تا آن‌گاه که راجح بن قتاده بر مکه چیره شد.[۴۷] از آن پس حکمرانی مکه در اختیار قدرتمندان این خاندان دست به دست می‌گشت. آل قتاده، گاه تابع ممالیک و گاه بنورسول از حکمرانان یمن بودند.[۴۸] از قتاده نسلی بسیار بر جای ماند[۴۹] و بیشتر حاکمان مکه در دوره‌های بعد، از نسل ابن ابی‌نمی و شامل شاخه‌هایی همانند نمویون، ذووحسن، ذووعنان، عنقاویه، مجایشه و رواجحه بودند.[۵۰]

آل ابی‌نُمیّ اول[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: آل ابی‌نمی

آنان از نسل «شریف ابی‌نمی بن ابی‌سعد بن حسن بن علی بن قتاده» هستند[۵۱] و با ۱۸ واسطه به امام حسن(ع) نسب می‌برند.[۵۲] حکومت آنان از هنگام حکمرانی مستقل ابی‌نمی از سال ۶۶۷ق. تا اواخر نیمه نخست سده چهاردهم قمری در خاندانی از نسل او با عناوین آل عجلان و آل برکات ادامه یافت.[۵۳] برخی منابع، آل ابی‌نمی را به دو شاخه ابونمی اول و دوم قسمت نموده و حکمرانی هر یک را جداگانه بررسی کرده‌اند.

دوران حکومت آل ابی‌نمی اول بر مکه، با تحولاتی مهم در جهان اسلام از جمله سقوط سلسله ایوبیان در مصر و شام و روی کار آمدن دولت ممالیک (۶۴۸ق) و برافتادن دستگاه عباسی (۶۵۶ق) با حمله مغولان به بغداد، هم‌زمان بود که یکایک در رویدادهای حرمین اثر گذاشت.

ابونمی، از برجسته‌ترین امیران مکه بود که از کودکی در حکمرانی پدرش شریک شد و سپس با عمویش ادریس حکمرانی مکه را بر عهده داشتند.[۵۴] او به‌گونه مستقل از سال ۶۶۷ تا ۷۰۱ق. حکمران مکه بود. از کاردانی، تدبیر و عقل وی در منابع یاد کرده‌اند.[۵۵] او به سال ۷۰۱ق. به نفع فرزندانش رُمَیْثَه و حمیضه از حکمرانی کناره گرفت و در چهارم صفر همان سال درگذشت و در گورستان مَعْلات به خاک سپرده شد. حکمرانی او با احتساب زمان شراکتش حدود ۵۰ سال به طول انجامید.[۵۶]

رمیثه، هفت بار به‌گونه متناوب حکمرانی مکه را بر عهده داشت و به سال ۷۴۶ق. درگذشت.[۵۷] چهار تن از فرزندان او نیز به حکمرانی مکه رسیدند. نسل او به ذوی رمیثه شناخته می‌شوند.[۵۸] ثقبة بن رمیثه، به سال ۷۵۴ق. حاکم گشت و برخی فرزندان او نیز به حکمرانی مکه رسیدند. نسل او به ذوی ثقبه مشهورند.[۵۹] از فرزندان مبارک بن رمیثه نیز، برخی مانند علی بن مبارک و عقیل بن مبارک، حکومت مکه را در اختیار داشتند.[۶۰] مغامس بن رمیثه نیز، حکمرانی مکه را به سال ۷۶۴ق. بر عهده گرفت. نسل او از عنان، حکمران مکه، استمرار یافت که به ذوو عنان مشهورند و اکنون در شمال مکه در وادی خوار سکونت دارند.[۶۱]

آل عجلان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: آل عجلان

آنان از نسل «عجلان بن رمیثة بن ابی‌نُمَیّ» هستند.[۶۲] عجلان به سال ۷۴۵ق. با حمایت حاکم یمن، پس از پدرش رمیثه، حکمران مکه شد. حکمرانی وی با جانبداری حاکمان یمن و ممالیک مصر[۶۳] حدود ۳۰ سال ادامه یافت.[۶۴] پس از او، حکومت احمد به تأیید سلطان مملوکی مصر رسید. از دیگر فرزندان عجلان، برخی به حکمرانی رسیدند که حسن بن عجلان از آن جمله است. وی حدود ۱۱ سال حکمران مکه بود.[۶۵] فرزندانش ابو القاسم، ابراهیم، علی و برکات از حاکمان مکه بودند. تبار سه تن اولی به ذوی حسن شناخته می‌شوند.[۶۶]

آل برکات[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: آل برکات

نسب این خاندان، به «برکات بن حسن بن عجلان» می‌رسد.[۶۷] برکات، حکمرانی مکه را با تفویض آن از سوی ممالیک چرکسی بر عهده گرفت.[۶۸] آنان حکمرانی فرزندش شریف محمد، مشهور به ابی‌نمی ثانی، را نیز تأیید کردند. پس از او حکمرانی مکه در نسل وی از طریق فرزندش ابی‌نمی ادامه یافت.[۶۹]

آل ابی‌نمی‌دوم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: آل ابی‌نمی

آنان فرزندان شریف محمد ابی‌نمی‌دوم هستند.[۷۰] به آنها ذوو نمی و آل ابی‌نمی بن برکات گفته می‌شود و ایشان را به نُمَوی می‌شناسند.[۷۱]

شریف محمد ابی‌نمی، با پدرش برکات به سال ۹۱۸ق. در حکمرانی شریک بود و پس از درگذشت پدر، به‌گونه مستقل به حکمرانی پرداخت.[۷۲] به سال ۸۸۷ق. افزون بر مکه، حکمرانی همه حجاز از سوی جقمق مملوکی به او سپرده شد.[۷۳] حکومت ابی‌نمی، خواه دوران شراکت با پدر و فرزندانش و خواه حکومت مستقل وی، حدود ۴۵ سال به طول انجامید.[۷۴] وی در محرم ۹۰۳ق. در مکه درگذشت. بنی‌حسن، بنی‌زید و بنی‌برکات از نسل او به شمار می‌روند. پس از ابونمی دوم، فرزندش شریف حسن، حکمرانی را به دست گرفت. او سرسلسله اشراف حسنی حکومت‌گر پس از خود بود.[۷۵]

پس از درگذشت شریف حسن در سال ۱۰۱۰ق. فرزندش ابو طالب، به حکومت مکه رسید. اختلاف او با «شریف ادریس بن حسن» موجب شد تا حکومت مکه به تناوب و توالی میان وی، ادریس، محسن بن حسن و احمد بن عبدالله بن حسن دست به دست شود.[۷۶] از نیمه نخست سده یازدهم تا سده چهاردهم قمری، سه طایفه از نوادگان ابونمی دوم بر سر مقام شریفی مکه با یکدیگر رقابت داشتند. آنان شامل ذووزید، ذووعبدالله و ذووبرکات هستند.[۷۷]

به سال ۱۰۴۱ق. «شریف زید بن محسن بن حسین بن حسن»، حکمران مکه شد. وی که سیره‌ای نیکو داشت، به سال ۱۰۷۷ق. درگذشت و فرزندش شریف سعد بر جای او نشست.[۷۸] پس از درگذشت او، حکمرانی مکه از آل زید، به برکات سوم فرزند محمد بن ابراهیم بن ابی‌نمی (حک: ۱۰۱۳–۱۰۹۵ق) رسید.[یادداشت ۷][۷۹]

یکی از زیرمجموعه‌ها و شاخه‌های آل ابی‌نمی‌دوم، آل بشیر بن محمد ابی‌نمی بود. باب ام‌هانی در مسجدالحرام به «باب مولانا السید بشیر بن ابی‌نمی» شناخته می‌شد؛ زیرا خانه‌اش روبه‌روی آن در قرار داشت.[۸۰] آنان در سده دهم قمری نقشی برجسته در رخدادهای مکه داشتند.[۸۱]

آل غالب[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اینان فرزندان «شریف غالب بن مساعد بن سعید بن سعد»، از نوادگان ابی‌نمی ثانی حکمران مکه، هستند. «غالب»، سرسلسله این خاندان، به سال ۱۲۰۲ق. به حکمرانی مکه رسید. حکمرانی او ۲۶ سال همراه با امنیت استمرار داشت.[۸۲] عبدالله، عبیدالله، حسین، یحیی، علی و عبدالمطلب فرزندان او هستند.[۸۳] عبدالمطلب، سه بار حکمرانی مکه را از سال ۱۲۴۳ تا ۱۲۹۹ق. عهده‌دار شد. آل غالب، نقشی برجسته در رویدادهای سیاسی مکه داشتند. اشراف آل غالب از مشهورترین و نیرومندترین اشراف و دارای اوقافی در مکه، طائف و جده هستند.[۸۴]

واپسین حاکم مکه از آل غالب، «شریف حسین» است که انگلیسی‌ها او را فریفتند و او و فرزندش علی که اندکی پس از پدر حاکم مکه شد، به سال ۱۹۲۵م. (۱۳۳۳/۱۳۳۴ق) به دست آل سعود از حکومت مکه کنار گذاشته شدند. از فرزندان حسین، فیصل در عراق و عبدالله در اردن، حکومت را به دست گرفتند. حکومت فیصل در عراق با کودتا برچیده شد؛ ولی فرزندان عبدالله تا امروز بر اردن حکم می‌رانند.[۸۵]

مذهب[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشراف حسنی زیدی بودند. گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان، در دوران حکومت برخی اشراف حسنی،[۸۶] این را تأیید می‌کند. امیران حج شام و مصر که در دوره فاطمیان بر این مسئله اهتمام داشتند، در دوره‌های دیگر سخت با آن مخالفت می‌کردند. سیف الاسلام طغتکین، برادر صلاح الدین ایوبی، که به سال ۵۸۱ق. حاکم یمن شد، پس از چیره شدن بر مکه، گفتن «حی علی خیر العمل» در اذان مسجدالحرام را منع کرد.[۸۷] این از پرشمار بودن و نفوذ شیعیان در آن روزگار مکه حکایت می‌کند.

شرفای مکه تا سده نهم و دهم قمری پیوند خود را با ائمه زیدیه حفظ کردند. از آن پس، آرام آرام به تسنن شافعی روی آوردند.[۸۸] در اوایل سده دهم قمری، شیعیانی فراوان در مکه حضور داشتند. همین سبب شد تا ابن حجر هیثمی[یادداشت ۸] کتاب الصواعق المحرقه را در رد عقاید شیعیان، در این شهر بنویسد. وی در مقدمه این کتاب، به فراوانی شیعیان در حرمین در نیمه دوم سده دهم قمری اشاره کرده است.[۸۹]

روابط سیاسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با یکدیگر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشراف حسنی با یکدیگر چالش‌هایی داشتند.[۹۰] به سال ۶۶۹ق. میان ابی‌نمی و عمویش ادریس درگیری رخ داد و ادریس پیروز شد و ابی‌نمی به ینبع گریخت. او دیگر بار وارد مکه شد و ادریس را زخمی و سرش را جدا کرد.[۹۱]

با اشراف حسینی مدینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

روابط اشراف حسنی با اشراف مدینه نیز به علل سیاسی و مذهبی و دخالت‌های دولت‌های همسایه، جز در چند برهه، دوستانه نبود. البته گاه از طریق پیوند ازدواج، روابطشان به گرمی می‌گرایید.[۹۲]

از آغاز شکل‌گیری دو حکمرانی اشراف در مکه و مدینه، به تدریج میان اشراف حاکم مدینه که از آل مهنا بودند، با امیران علوی مکه درگیری پدید آمد و ده‌ها سال ادامه یافت. شریف مکه، ابوالفتوح، با حمله به مدینه، آن را به قلمرو حکومت خود افزود و حکومت بنی‌مهنا از اشراف حسینی را در سال ۳۹۰ق. از میان برد.[۹۳] نیز فرزندش شکر بن ابی‌الفتوح، مدتی مدینه را به قلمرو خود افزود.[۹۴]

مایه برخی از این رویارویی‌ها، خود اشراف بودند که برای رسیدن به حکمرانی از عموزادگان خود در مدینه کمک می‌گرفتند؛ چنان‌که با گذشت مدتی از حکمرانی ابی‌نمی اول، پسرعمویش غانم بن ادریس به خون‌خواهی پدرش برخاست و با کمک گرفتن از جماز بن شیحه حسینی، حکمران مدینه، ابونمی را بیرون راند و بر مکه سلطه یافت. اما ابونمی دیگر بار پس از ۴۰ روز روی‌کار آمد.[۹۵] او بارها با حکومت مدینه به نبرد برخاست و در یکی از این نبردها بر آن‌جا دست یافت و ۲۳ سال بر حرمین و حجاز حکم راند.[۹۶]

حکمرانی اشراف حسنی در مکه، طولانی‌تر از اشراف حسینی در مدینه بود. نیز اشراف حسنی قدرتی بیشتر داشتند و قلمرو ایشان گسترده‌تر بود. گاه حکمرانی مدینه به سبب استیلای اشراف حسنی یا تفویض آن از سوی دولت‌های قدرتمند همسایه، در اختیار اشراف حسنی قرار می‌گرفت؛ چنان‌که از اواخر سده یازدهم قمری حکومت مدینه از سوی دولت عثمانی، به حکومت اشراف حسنی مکه پیوست.[۹۷]

با عباسیان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

تا پیش از حکمرانی اشراف در حرمین، خطبه به نام عباسیان خوانده می‌شد. با نفوذ فاطمیان و در دهه‌های نخست حکومت اشراف، عباسیان نفوذ خود در حجاز را از دست دادند. با تسلط آل بویه بر بغداد، آنان برای استوار ساختن موقعیت خود کوشیدند تا نامشان در خطبه مکه و موسم حج یاد شود و در این جهت به رقابت با اخشیدیان برخاستند که آن هنگام در حجاز نفوذ داشتند. دو امیرالحاج اعزام شده[یادداشت ۹] از سوی معزالدوله بویهی، در سال ۳۴۲ق. در مکه با سپاه اخشیدیان که برای دفاع از موقعیت این دولت، همراه کاروان حاجیان مصر آمده بودند، درگیر شدند و با چیرگی بر آن‌ها، به نام معزالدوله بویهی خطبه خواندند.[۹۸] درگیری میان آنان در سال بعد نیز به پیروزی سپاه اعزامی آل بویه و خواندن خطبه به نام ایشان انجامید.[۹۹]

با قدرت یافتن فاطمیان، آل بویه به منزله حامیان دستگاه خلافت عباسی، به رقابت با فاطمیان روی آوردند. ابواحمد موسوی، پدر شریف رضی، امیرالحاج اعزامی از عراق در مکه، به نام خلیفه عباسی و سلطان بویهی خطبه خواند.[۱۰۰] در سال ۳۶۷ق. و پس از استقرار عضدالدوله بویهی در بغداد، وی در نخستین گام برای نفوذ ورزیدن در مکه، کاروانی به آن‌جا فرستاد که امیرالحاج آن ابواحمد موسوی بود و از او خواست به نام وی خطبه بخواند. حکمران مکه به درخواست ابواحمد پاسخ مثبت داد و به نام عضدالدوله و خلیفه عباسی خطبه خواند. اما سال بعد خطبه را به نام خلیفه فاطمی خواندند.[۱۰۱] در پی آن، حکمران بویهی برای استوار ساختن موقعیت خود، به اقداماتی همچون اصلاح راه عراق به مکه، تقسیم مبالغ هنگفت میان خاندان‌های با نفوذ مکه و همسایگان[۱۰۲] و حفر چاه‌هایی در مسیر حاجیان پرداخت.[۱۰۳] با روی کار آمدن سلطان آلب ارسلان سلجوقی به سال ۴۶۳ق. حکمران مکه به سود قدرت بیشتر تغییر سیاست داد و خطبه را به نام عباسیان و آلب ارسلان خواند. او نیز هدایایی برای حکمران مکه فرستاد و به وی وعده داد تا در صورت حفظ وضع موجود، سالانه ۱۰,۰۰۰ دینار برای وی مقرری بفرستد.[۱۰۴]

در سال ۴۸۴ق. سلطان سلجوقی در اوج قدرت مصمم شد مکه را به قلمرو خود بیفزاید تا برای همیشه به سلطه فاطمیان بر آن‌جا پایان دهد. بدین منظور، هم‌زمان سپاهی به فرماندهی امیر ترشک به حجاز فرستاد. این سپاه بر مدینه و مکه چیره گشت؛ ولی با مردم مکه به زشتی رفتار کرد. سال بعد حکمران مکه برای دادخواهی به بغداد آمد.[۱۰۵] مرگ ناگهانی ملکشاه و آشفتگی اوضاع پس از او باعث شد خطبه به نام ایشان خوانده نشود؛ ولی در سال‌های بعد دیگر بار خطبه به نام فاطمیان خوانده شد.[۱۰۶]

به سال ۳۹۶ق. القادر عباسی در نامه‌ای از شریف ابوالفتوح خواست تا اجازه دهد مردم عراق برای زیارت خانه خدا عازم مکه شوند. ابوالفتوح با این شرط که خطبه به نام الحاکم خلیفه فاطمی خوانده شود، با اعزام حاجیان عراق موافقت کرد.[۱۰۷] بر پایه گزارشی، شریف قتادة بن ادریس خود را از خلیفه عباسی، الناصر لدین الله، برای خلافت شایسته‌تر می‌دانست.[۱۰۸] خلیفه عباسی با دادن وعده‌هایی، او را به بغداد دعوت کرد؛ ولی قتاده ترسید و از کوفه به حجاز بازگشت.[۱۰۹] در پی سوء قصد نافرجام به قتاده و بدگمانی وی به عباسیان، او به قتل حاجیان عراقی و بد رفتاری با آنان پرداخت. اما سپس از خلیفه عذرخواهی کرد[۱۱۰] و این حاکی از مصلحت‌اندیشی او بود.

حسن بن قتاده نیز به سال ۶۱۸ق. با توطئه برادرش راجح و آقباش، امیرالحاج خلیفه عباسی الناصر لدین الله، روبه‌رو شد. وی پس از آگاهی از این اتحاد، فرمان داد تا راه‌های ورودی مکه را به روی حاجیان عراقی بستند و به آن‌ها حمله کردند و آقباش را کشتند.[۱۱۱]

با فاطمیان مصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]

جعفر بن محمد به منزله نخستین فرد از اشراف حسنی، در سال ۳۵۸ق. به نام خلیفه فاطمی، المعز، خطبه خواند و خود را در حمایت فاطمیان مصر قرار داد. عیسی فرزند جعفر و پس از او در سال ۳۸۴ق. حسن فرزند دیگر او، با لقب ابوالفتوح، زیر نظر فاطمیان بر حکومت مکه دست یافتند.[۱۱۲] در برابر، فاطمیان نیز در احترام نهادن به خاندان اشراف در حجاز بسیار می‌کوشیدند و اموال و هدایای فراوان برای آنان می‌فرستادند.[۱۱۳] با این همه، روابط اشراف با فاطمیان گاه به تیرگی می‌گرایید. برخی قدرت‌های همسایه، همانند عباسیان، به اختلاف میان آنها دامن می‌زدند. شریف ابوالفتوح، در پی اعلان حمایت آل جراح طایی[یادداشت ۱۰][۱۱۴] از او، از اطاعت خلیفه فاطمی سر باز زد و با سفر به رمله فلسطین، مردم را به بیعت با خود به لقب الراشد بالله فراخواند.[۱۱۵] خلیفه فاطمی که می‌دید معادلات سیاسی به سود عباسیان بغداد تغییر می‌یابد، با جدا کردن آل جراح از متحد شریف مکه و میدان دادن به رقبای حسینی او در مکه[یادداشت ۱۱] ابوالفتوح را زیر فشار قرار داد. ابوالفتوح[یادداشت ۱۲][۱۱۶] به ناچار با پس دادن عنوان خلافت و طلب عفو از الحاکم فاطمی، بار دیگر به حکومت مکه رسید و خود را کارگزار فاطمیان نامید.[۱۱۷]

از عوامل تسلط فاطمیان بر حرمین و موفقیت آنان در عقب راندن عباسیان، می‌توان به اهتمام بیشتر فاطمیان در اعزام کاروان‌های حج و تأمین امنیت راه‌ها و ارسال جامه کعبه و تعیین مقرری و هدایا برای خادمان، همسایگان، پرده‌داران و کلیدداران مکه اشاره کرد. حکمران مکه هر ماه ۳۰۰۰ دینار و اسب و خلعت از مصر دریافت می‌کرد.[۱۱۸]

پیش از ابوالفتوح، در دوره عیسی بن جعفر نیز سپاهیان خلیفه فاطمی، مکه را به دلیل خودداری عیسی از خواندن خطبه به نام فاطمیان (۳۶۵ق) محاصره کردند.[۱۱۹]

از دیگر مایه‌های تیرگی روابط اشراف با فاطمیان، آسیب دیدن حجرالاسود به دست یک مصری به سال ۴۱۳/۴۱۴ق؛ و انتساب آن به فاطمیان بود که مایه کشتار حاجیان مصری از سوی حاجیان عراقی و دیگر مخالفان فاطمیان شد.[۱۲۰] با این همه، روابط اشراف با فاطمیان تا فروپاشی دولت فاطمی، با فراز و نشیب‌هایی ادامه یافت.

آلب ارسلان سلجوقی (حک: ۴۵۵–۴۶۵ق)، در سال ۴۵۶ق. با حمایت خلیفه عباسی و بذل مال میان قبایل عربی که در مسیر حاجیان عراق سکونت داشتند، پس از سال‌ها کاروانی از حاجیان عراق را به مکه فرستاد. امیرالحاج این کاروان،[یادداشت ۱۳] توانست حکمران مکه را خشنود سازد که به نام خلیفه عباسی و سلطان سلجوقی، خطبه بخواند. در پاسخ به این اقدام حکمران مکه، خلیفه فاطمی ارسال آذوقه را از مصر به مکه قطع کرد. مردم مکه به حکمران فشار آوردند و او به ناچار دیگر بار به نام خلیفه فاطمی خطبه خواند.[۱۲۱] بدین ترتیب، فاطمیان با توسل به ابزار اقتصادی توانستند تا سال ۴۶۲ق. با قدرت کامل بر مکه تسلط یابند. در این سال، آلب ارسلان به موفقیت‌هایی بزرگ در شام و فلسطین دست یافت و فاطمیان را در تنگنا قرار داد. زیر تأثیر این رویداد، حکمران مکه به سود قدرت بیشتر تغییر سیاست داد و به نام خلیفه عباسی و آلب ارسلان خطبه برقرار کرد. سلطان سلجوقی، با استقبال از این اقدام، ۳۰,۰۰۰ دینار همراه خلعت و هدایای گرانبها برای حکمران مکه فرستاد و به او وعده داد که در صورت حفظ وضع موجود، سالانه ۳۰,۰۰۰ دینار برای او مقرری بفرستد.[۱۲۲] در سال بعد، دیگر بار به نام خلیفه عباسی القائم بامر الله و پس از وی آلب ارسلان خطبه خوانده شد.[۱۲۳] در پی مرگ آلب ارسلان، فرصتی فراهم شد تا المستنصر فاطمی به حکمران مکه نامه‌ای بنویسد و با ارسال هدایایی از او بخواهد بار دیگر خطبه را به نام وی بخواند.[۱۲۴]

پس از آل بویه، رقابت سلجوقیان با فاطمیان، بر سر مکه و مراسم حج از سرگرفته شد. در واپسین سال‌های حکومت طغرل، در مکه تحولی بزرگ رخ داد و خاندان هواشم که رقیب اصلی سلیمانیان بودند، بر مکه تسلط یافتند.[۱۲۵] هواشم از فرزندان ابوهاشم محمد بن حسن بودند که به سال ۴۵۴ق. به رهبری امیر محمد بن جعفر بن شکر بن ابوالفتوح بر واپسین حکمران سلیمانیان چیرگی یافته، سلیمانیان را به یمن راندند. آن‌گاه امیر محمد در نخستین قدم برای جلب نظر فاطمیان، به نام خلیفه المستنصر (۴۲۷–۴۸۷ق) خطبه خواند.[۱۲۶]

در سال بعد، حکمران مکه تغییر سیاست داد و نام خلیفه فاطمی را از خطبه انداخت؛ ولی المستنصر برای اعاده خطبه به علی بن محمد صلیحی اجازه داد تا به مکه لشکرکشی کند و او حکمران مکه را واداشت تا دیگر بار به نام خلیفه فاطمی خطبه بخواند.[۱۲۷]

با ایوبیان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشراف حاکم بر مکه، شیعه زیدی و در برخی اعتقادات با فاطمیان مشترک بودند و از این روی، از سقوط فاطمیان اسماعیلی به دست صلاح الدین ایوبی ناخرسند شدند؛ ولی برای حفظ منافع خود، به همکاری با ایوبیان (۵۶۷–۶۴۸ق) و خلفای عباسی تن دادند.[۱۲۸] صلاح الدین ایوبی، پس از تسلط بر مصر و برانداختن فاطمیان، نفوذ خود را به حجاز و حرمین گسترش داد و توانست با دادن امتیازاتی به اشراف حاکم بر مکه و مدینه، آنان را خشنود کند تا برای خلفای عباسی خطبه بخوانند.[۱۲۹] موکب حج عراق که سالیانی متوقف شده بود، دیگر بار به راه افتاد[۱۳۰] و این مقدمه‌ای برای نفوذ بیشتر خلافت عباسی و ایوبیان در حرمین شد. البته نفوذ ایوبیان در مدینه پیش از مکه آغاز شد و سادات حسینی حاکم بر مدینه از مدت‌ها پیش با روی گرداندن از فاطمیان، ارتباطی گسترده با صلاح الدین ایوبی یافتند.[۱۳۱] ابن جبیر، درباره تشریفات خطبه جمعه و شیوه دعا برای خلیفه عباسی و سلطان ایوبی از سوی اشراف در مکه، سخن گفته است.[۱۳۲]

نفوذ ایوبیان و عباسیان در مکه تا چند دهه به همان دعا در منابر و خواندن خطبه به نام آنان محدود بود و اشراف مکه برای حفظ اقتدار خود، به ویژه در دوران حکمرانی مُکثِر، داود بن عیسی و قتادة بن ادریس، مستقل عمل می‌کردند و رسوم خود را با قدرت اجرا می‌نمودند. آنها حتی مُکْس[یادداشت ۱۴] را از حاجیان مصر و عراق و جاهای دیگر دریافت می‌کردند و ایوبیان نیز چاره‌ای جز پذیرش این وضعیت نداشتند. البته صلاح الدین در برابر پرداخت مقدار بسیاری گندم و وجه نقد به اشراف، توانست مکوس را لغو کند.[۱۳۳] ابن جوزی، به مالیات گرفتن اشراف از بازرگانان مکه اشاره کرده است.[۱۳۴]

نفوذ ایوبیان در مکه، با اقدامات طغتکین، برادر صلاح الدین، بیشتر شد. او در مسیر حرکت به یمن برای جانشینی برادرش توران شاه، میان سال‌های ۵۷۸ و ۵۸۱ق. بر مکه و مدینه چیره گشت و جمله «حی علی خیر العمل» را که از هنگام فاطمیان رایج شده بود،[۱۳۵] از اذان حذف کرد.[۱۳۶] همچنین دار الضربی در مکه ساخت که به نام برادرش صلاح الدین سکه ضرب می‌کرد.[۱۳۷]

به سال ۶۱۱ق. عیسی بن عادل ایوبی، حاکم حلب، به حج رفت[۱۳۸] و از آن‌جا که هنگام ورود به مکه با بی‌حرمتی شریف قتاده روبه‌رو شد، مدتی بعد در حمله قتاده به مدینه، لشکریانی را به یاری سالم بن مهنا حسینی، حکمران مدینه، فرستاد که شکست سختی را بر قتاده تحمیل کردند.[۱۳۹] سپس اشراف به سبب درگیری‌های درونی در مکه و نیز چالش با سادات حسینی حاکم بر مدینه[۱۴۰] و جابه‌جایی پیاپی قدرت، تضعیف شدند و از این رو، گاه تابع ایوبیان مصر و گاهی تابع ایوبیان یمن یا شام بودند.[۱۴۱]

با حاکمان یمن[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشراف حسنی به امام زیدیان یمن، عبدالله بن حمزه (م. ۶۱۴/۶۱۹ق) بسیار گرایش داشتند؛ چنان‌که قتادة بن ادریس، حکمران مکه، از یاران او شمرده شده است.[۱۴۲] او با فرستادن نامه‌ای به عبدالله سوگند یاد کرد که بر اطاعت او باقی بماند و بر پایه مذهب شیعه، «حی علی خیر العمل» را در اذان، رسمی کرد.[۱۴۳] البته در برخی دوره‌ها، روابط اشراف مکه با حاکمان یمن رو به تیرگی نهاد. مکاتبات سلطان یمن، احمد بن اسماعیل، با شریف برکات، حکمران مکه، و تهدید و توبیخ او[۱۴۴] نشان از تیرگی روابط میان وی و حاکمان یمن دارد. شاید از این رو بود که شریف برکات، خود را به حکمرانان مصر که آن هنگام سلطه خود را بر دریای سرخ افزوده بودند، نزدیک‌تر کرد.[۱۴۵]

شریف راجح بن قتاده، در پی شکست از برادرش حسن و کشته شدن هم‌پیمانش آقباش، امیرالحاج عباسیان،[۱۴۶] به ملک مسعود، حاکم یمن، پناه برد[۱۴۷] و او را ضدّ برادر خود تحریک کرد. ملک مسعود نیز، در سال ۶۱۹/۶۲۰ق. با سپاهی به مکه هجوم برد. حسن پس از اندکی مقاومت گریخت و سپاه یمن پس از اشغال مکه، خانه‌ها و اموال و حتی لباس‌های مردم را غارت کردند.[۱۴۸] سپس راجح و حاکم یمن به صورت مشترک بر مکه حکومت کردند. همین، تا مدت‌ها مایه رقابت میان حاکمان یمن و مصر برای تسلط بر مکه بود.[۱۴۹]

از دیگر دخالت‌های یمنیان در حکمرانی مکه، لشکرکشی حاکم یمن، علی بن محمد صلیحی، به مکه بود که حکومت را از دست فرزندان شریف ابوالطیب گرفت و به ابوهاشم محمد بن جعفر حسنی سپرد.[۱۵۰] نیز در لشکرکشی حاکم دیگر یمن، شریف ابونمی و ادریس از مکه متواری شدند.[۱۵۱] ولی آنان دیگر بار بر مکه چیره گشتند. برخی اشراف همانند ابونمی گاه خطبه را به نام حکمرانان یمن می‌خواندند.[۱۵۲] ملک صالح، سلطان یمن، در سال ۷۴۶ق. ولایت مکه را در اختیار فرزند رمیثه، عجلان، قرار داد.[۱۵۳]

با ممالیک[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از هنگامی که ممالیک (حک: ۶۴۸–۹۲۳ق) به قدرت رسیدند و در این سوی، دولت عباسی نیز به دست مغولان از میان رفت، حرمین زیر سیطره آنان قرار گرفت. اشراف به نام ممالیک خطبه می‌خواندند. آنان نیز در بزرگداشت خاندان شریف در حجاز، اهتمام فراوان داشتند و اموالی فراوان در حرمین پخش می‌کردند. ملک بیبرس (حک: ۶۵۸–۶۷۶ق) از حکمرانان مملوکی، عطایای بسیار میان اشراف قسمت کرد.[۱۵۴] همو به دعوت قتاده شریف مکه، به آن شهر آمد و به سال ۶۶۷ق. حج گزارد.[۱۵۵]

در حکمرانی شریف ابوالغیث بر مکه،[یادداشت ۱۵] ناصر بن محمد قلاوون، پادشاه مصر، در سال ۷۱۲ق. حج به جا آورد[۱۵۶] و حکمران سیف الدین سلار، نایب السلطنه مصر، نیز به حج رفت.[۱۵۷] سفر هیئت‌های سیاسی و مذهبی مصر، بیانگر امنیت مکه در این دوره است.

قدرت و نفوذ ممالیک در حرمین، موجب شده بود تا آنان گاه در اختلاف‌ها میان اشراف دخالت کنند؛ چنان‌که با میانجیگری بیبرس، اختلاف میان ابونمی و عمویش ادریس فروکش کرد.[۱۵۸] اما گاه دخالت و زیاده‌خواهی مصریان باعث شورش اشراف مکه در برابر آن‌ها و کشته شدن شماری از نظامیان مصری و مردم می‌شد. شماری از امیرالحاج‌های مصری در ستیز اشراف بر سر حکومت بر مکه، دخالت می‌کردند؛ چنان‌که در سال ۶۸۳ق. میان امیرالحاج مصری علم الدین باشقردی و حکمران مکه شریف ابی‌نمی، فتنه و ستیزی رخ داد که مصری‌ها در پی قتل فرمانده خود، متواری شدند.[۱۵۹] با آگاهی سلطان قلاوون از این رویداد، او نخست تصمیم گرفت لشکری به مکه بفرستد. اما سپس منصرف شد و به سال ۶۸۸ق. حکمرانی مکه را به امیر مدینه، جماز بن شیحه حسینی، واگذاشت؛ هر چند حکمرانی او دوام نیافت و ابی‌نمی وی را از آن شهر بیرون راند.[۱۶۰] به سال ۶۸۹ق. نیز فتنه‌ای میان حاجیان و مردم مکه رخ داد که با انگیزش مصریان صورت پذیرفت و مایه غارت اموال مردم و کشته شدن حدود ۴۰ تن شد.[۱۶۱]

نفوذ ممالیک در حرمین، در روزگار جَقمَق چرکسی بیشتر شد و حکمران سودون که از سوی او ناظر حرمین شده بود، در بسیاری از امور دخالت می‌کرد. همراه او ۵۰ نظامی ترک نیز فرستاده شدند تا در مکه مقیم شوند.[۱۶۲] وجود نیروهای مصری از عوامل تنش‌زا بود. آنان با یورش به مکه، شریف رمیثه را دستگیر کردند و به پادشاه مصر، ملک ناصر، تحویل دادند و همو «شریف عطیة بن ابی‌نمی» را حکمران مکه کرد.[۱۶۳]

ممالیک گاه در برکناری و نصب اشراف دخالت می‌کردند. در ۸۴۵ق. سلطان جَقمَق از ممالیک مصر، شریف برکات را از حکومت مکه برکنار و حکمرانی برادرش علی را تنفیذ کرد. اما برکات توانست به تناوب چهار بار با تأیید ممالیک به حکمرانی مکه برسد.[۱۶۴] در سال ۹۰۴ق. نیز، شریف برکات دوم از سوی ممالیک، از حکمرانی مکه برکنار و به جای او شریف هزاع منصوب شد؛ هر چند برکات او را در حکومت بر مکه ناکام گذاشت. اما در سال‌های بعد حکمرانی آن شهر میان اشراف دست به دست می‌شد.[۱۶۵]

اعتبار و منزلت برکات نزد حکمرانان مصر، به‌اندازه‌ای بود که چون در سال ۹۱۵ق. به مصر رفت، سلطان جَقمَق در مسیری طولانی به پیشوازش آمد و او را گرامی داشت.[۱۶۶] در سال ۹۱۸ق. سلطان مصر، دیگر بار برکات را برای دیدار از مصر دعوت کرد؛ ولی او عذر خواست و فرزند خردسالش محمد ابونمی دوم را همراه برخی اعیان و اشراف نزد وی فرستاد.[۱۶۷]

از رسم‌های رایج در دوران ممالیک این بود که اشراف پای شتر محمل مصری را هنگام رسیدن به مکه می‌بوسیدند. شریف برکات از سلطان جقمق مملوکی خواست تا او را از این کار معاف کند و وی نیز پذیرفت.[۱۶۸]

اشراف مکه به فرمان سلطان برسبای مملوکی وظیفه داشتند یک سوم مالیات شهر جده بر کاروان‌ها را برای خود بردارند و دو سوم دیگر را برای او بفرستند. زینی دحلان، از صدور فرمانی در سال۸۴۰ق. گزارش داده که درباره تقسیم مساوی این درآمدها از سوی حکمران مکه به امیران چرکسی مصر است.[۱۶۹] نیز شریف حمیضه، با تحریک گروهی از ترک‌ها در ۱۹ رجب ۹۰۹ق. شریف احمد جازان را کشت و بر جایش نشست. اما برکات بن محمد با بسیج کردن قبایل گوناگون، سپاهی فراهم آورد و پس از نابودی سپاه حمیضه، بر تخت حکمرانی نشست و سلطان قانصوه الغوری امارت او را تأیید کرد.[۱۷۰]

با ایلخانان مغول[ویرایش | ویرایش مبدأ]

اشراف حسنی مکه، بر اثر اختلاف درونی برای تسلط بر این شهر و نیز بهره‌برداری از رقابت میان ممالیک و مغولان برای گرفتن کمک بیشتر یا حمایت از یکی از اشراف در برابر دیگری، پای ایلخانان را به حجاز باز کردند.

این روابط با درگیری فرزندان ابونمی بر سر حاکمیت بر مکه آغاز شد. ایلخانان که خود را وارث حکومت عباسیان می‌دانستند، به‌ویژه پس از مسلمان شدن غازان خان (حک: ۶۹۴–۷۰۳ق)، به حرمین عنایت ویژه ورزیدند و با ممالیک مصر برای تسلط بر آن رقابت کردند. حمیضه فرزند ابونمی از این فرصت بهره برد و برای کنار زدن برادرش رمیثه، از سلطان محمد خدابنده ایلخانی (حک: ۷۰۴–۷۱۶ق) یاری خواست. او از حمیضه به گرمی استقبال کرد و سپاهی به فرماندهی ابوطالب دلقندی، از امیران مغول، برای تصرف مکه در اختیار او نهاد. این لشکرکشی با مرگ سلطان محمد ناتمام ماند.[۱۷۱] گزارشی دیگر از ورود آنان به حوالی مکه حکایت دارد که در پی کسب تکلیف رمیثه از ممالیک مصر، به آنان اجازه ورود داده نشد.[۱۷۲] بر پایه گزارشی دیگر، حمیضه در سال ۷۱۸ق. بر مکه چیره شد و با کنار نهادن خطبه‌خوانی به نام ممالیک، به اسم سلطان ابوسعید پسر خدابنده و واپسین ایلخان، خطبه خواند.[۱۷۳] این اقدام دو سال به درازا کشید و کاروان‌های حج ایرانی با هدایای فراوان به مکه می‌آمدند.

در سال ۷۲۸ق. احمد بن رمیثه که به عراق رفته بود، از جانب سلطان ابوسعید پسر اولجایتو، صدقاتی فراوان میان همسایگان و مردم مکه قسمت کرد و در مکه به نام ابوسعید خطبه خواند و بر فراز قبه زمزم برای او دعا کرد.[۱۷۴] نیز سکه‌ای را که به اسم سلطان ابوسعید ضرب شده بود، در آن‌جا رواج داد.[۱۷۵]

در زمان نفوذ ایلخانان در حرمین، کسانی همانند علی شاه، وزیر ابوسعید[۱۷۶] و امیر چوپان، خدمات و اقدامات عمرانی چشمگیری در حرمین انجام دادند؛ از جمله آباد کردن چشمه عرفات و آبرسانی به مکه[۱۷۷] که خشم ممالیک را برانگیخت. شاید همین نفوذ سبب شد که به سال ۷۳۰ق. سلطان مصر به شریف مکه فرمان دهد تا امیر کاروان عراق، محمد الحجیج، را به قتل برساند؛ اما این نقشه با توفیق همراه نشد.[۱۷۸]

با دولت عثمانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

سلطان محمد فاتح عثمانی، پیش از تسلط بر حجاز و در پی فتح قسطنطنیه، نامه‌ای برای شریف مکه همراه ۲۰۰۰ سکه برای امیران آن شهر و نیز ۷۰۰۰ سکه برای مردم مکه فرستاد. شریف مکه نیز در پاسخ، نامه و هدایایی برای او ارسال کرد.[۱۷۹] شریف برکات بن محمد، در پی شکست ممالیک از سلطان سلیم عثمانی در ۹۲۳ق؛ و تسلط عثمانیان بر مصر و شام، فرزند خود ابونمی دوم را با هدایایی نزد سلطان عثمانی فرستاد و پیروی خود را از او اعلان کرد.[۱۸۰] او هم حاکمیت اشراف را بر مکه به رسمیت شناخت و حکمرانی برکات و فرزندش محمد را تأیید کرد.[۱۸۱] از آن پس اشراف حسنی ۴۰۱ سال تابع عثمانی بودند.

پس از برکات، اختلاف‌هایی میان اشراف بر سر حکومت مکه رخ داد تا آن‌گاه که تأیید حکمرانی سعد بن ابی‌نمی از سوی سلطان عثمانی رسید. از آن پس حکمرانی مکه از آل زید به برکات بن محمد بن ابراهیم بن ابی‌نمی (حک: ۱۰۱۳–۱۰۹۵ق) انتقال یافت. حکمرانی او به همت محمد بن سلیمانی مغربی محقق شد که با ذوو زید دشمنی داشت.[۱۸۲]

جایگاه اشراف و انتساب آنان به حضرت محمد(ص)، پیشینه دیرین در اداره امور حرمین، نفوذ در میان مسلمانان، و اهتمام برای حفظ تعادل در روابط خویش با عثمانیان، سبب شد تا عثمانی‌ها دست اشراف را در حکمرانی مکه باز بگذارند.

شرفای مکه در این دوران حکمرانی ظاهری خود را حفظ کردند. دولت عثمانی (۹۲۳–۱۳۴۳ق) نیز در اداره مناسب حرمین با مراعات حدود و قواعد شرعی می‌کوشیدند و به گونه‌ای رفتار می‌کردند که نشانگر اقتدار، شکوه و عظمت ایشان در چشم مسلمانان باشد.

از مظاهر نفوذ عثمانی‌ها در مکه، تعیین قاضی آن شهر بود تا احکام شرعی را بر پایه مذهب حنفی و زیر نظر حکمران مکه جاری سازد.[۱۸۳] نظام حکومتی اشراف، مشکلاتی مانند حکمرانی اشتراکی و اختلاف‌های خاندانی داشت که زمینه‌ساز نفوذ بیشتر عثمانی در حرمین می‌شد.

در آن هنگام مرسوم بود که حکمران مکه، پرده کعبه و نطاق[یادداشت ۱۶] پیشین آن را پس از تعویض نزد سلطان عثمانی می‌فرستاد تا پس از زیارت، درون صندوق نهاده و در دایره خرقای سعادت نگهداری شود. همچنین ستار باب الکعبه[۱۸۴] و کلید کعبه به استانبول فرستاده می‌شد.[۱۸۵] عثمانی‌ها برای امیران مکه به دست فردی به نام «قطفان آغا»، خلعت می‌فرستادند که شریف مکه و دانشوران و سادات از آن استقبال می‌کردند و شریف مکه با پوشیدن خلعت، وارد مکه می‌شد و این به منزله تأیید حکمرانی وی بود.[۱۸۶]

با صفویان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دولت اشراف به علل مذهبی و نیز استقلال نسبی خود و همچنین به سبب برگزاری حج، با دولت‌های ایران روابطی داشته‌اند. به رغم حضور زائران و حاجیان ایرانی و نیز اقامت جمعی از دانشوران و فقیهان شیعه ایرانی در حرمین، گزارش‌های چندانی از روابط اشراف با صفویان در دست نیست. در آن زمان حجاز زیر سلطه عثمانی بود و حکومت اشراف مکه از سوی عثمانیان تأیید می‌شد.

شاید تنها سند معتبر درباره روابط اشراف با صفویان، نامه شاه عباس دوم برای شریف مکه زید بن محسن (حک:۱۰۴۰–۱۰۷۷ق) باشد که موضوع آن، دشواری راه حج از طریق بصره است که آن هنگام در تصرف عثمانی بود. اندکی بعد، حاکم بصره به شاه ایران وعده داد که در این زمینه اقدام کند.[یادداشت ۱۷][۱۸۷] شریف سعد بن زید (حک: ۱۰۷۷–۱۱۱۳ق) در پاسخ نامه دیگر سلطان صفویه[۱۸۸] به موضوع راه‌های حج و تأمین امنیت حاجیان اشاره دارد.

یکی از عوامل اندک شدن روابط اشراف حسنی با صفویان، نفوذ گسترده عثمانی در حجاز و پیشگیری آنان از نفوذ دشمن خود، صفویه، در حرمین و رقابت با آن‌ها بود. در موسم ۱۰۴۳ق. عثمانی‌ها به شریف مکه ابلاغ کردند که از ورود حاجیان ایرانی به مکه پیشگیری کند. شاید علت این اقدام، بازپس‌گیری بغداد از عثمانی، به دست صفویه باشد تا از این راه فشاری بر ایران وارد شود.[۱۸۹] همین بدرفتاری با حاجیان ایرانی در زمان دولت‌های پس از صفویه نیز وجود داشت. نادر شاه افشار (حک: ۱۱۴۸–۱۱۶۴ق) از آغاز حکومت خویش، در ساماندهی این اوضاع آشفته کوشید و بر آن بود تا نظر دولت عثمانی را جلب کند؛ اما توفیق نیافت. از نامه‌نگاری متقابل نادر و شریف مکه نیز یاد شده است.[۱۹۰] در دوران قاجار، گزارش‌هایی از دیدار برخی ایرانیان با شریف مکه در دست است. برخی حاجیان انگشتر فیروزه و قالی به شریف مکه هدیه می‌داده‌اند.[۱۹۱] در سال ۸۷۷ق. به نام اوزون حسن خطبه خوانده شد که با واکنش سخت قایتبای روبه‌رو شد.[۱۹۲]

با آل سعود[ویرایش | ویرایش مبدأ]

نوشتار اصلی: آل سعود

تحولات درونی عثمانی، مانند نهضت تجددخواهی و انجامیدن آن به نهضت ترکان جوان موسوم به جمعیة الشباب العثمانیین به رهبری مدحت پاشا و نیز استقلال‌طلبی اقوام گوناگون مانند اعراب، در سرزمین‌های زیر سلطه عثمانی، در وضع حرمین اثرگذار بود و زمینه قوت گرفتن سلفیان به رهبری محمد بن عبدالوهاب و روی کار آمدن آل سعود را در پی داشت.

میان اشراف و آل سعود حاکم بر نجد، در دوره نخست حکومت سعودیان (۱۱۳۹–۱۲۲۸ق) نبردهایی رخ داد.[۱۹۳] در سال ۱۲۱۸ و ۱۲۲۰ق. مکه و مدینه تصرف شد و آرامگاه‌ها و بارگاه‌های بسیار ویران شدند.[۱۹۴] شریف غالب، از سوی سعود دوم برکنار و برادرش عبدالمعین برای امیری مکه برگزیده شد.[۱۹۵] با سقوط آل سعود در سال ۱۲۲۸ق. به دست ابراهیم پاشا، شریف غالب به مکه بازگشت و حجاز از سلطه آل سعود رها شد[۱۹۶] و ویرانی‌های وهابیان تا اندازه‌ای بازسازی گشت.[۱۹۷]

در دوره دوم حکومت آل سعود (۱۲۲۸–۱۳۰۹ق)،[یادداشت ۱۸] حجاز از تعرض آل سعود مصون ماند؛ زیرا آنان بیشتر در جهت خلیج فارس به گسترش قلمرو خود پرداختند.[۱۹۸]

فروپاشی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دوره سوم حکومت آل سعود که از سال ۱۳۱۹ق. آغاز شد،[۱۹۹] شریف حسین در سال ۱۳۲۶ق. به عنوان شریف مکه روی کار آمد[۲۰۰] و پس از مدتی خود را پادشاه عرب نامید و در نهم شعبان ۱۳۳۴ق. استقلال پادشاهی حجاز را اعلان کرد. او به سال ۱۳۳۸ق. از حج نجدیان جلوگیری کرد.[۲۰۱] این مسائل مایه اختلاف میان او و ملک عبدالعزیز شد. در این میان، انگلیس نیز به این اختلاف‌ها دامن می‌زد؛ زیرا برای این کشور، حجاز از دید اقتصادی و به ویژه سیاسی اهمیتی بسیار داشت و نیز با نجد روابطی نزدیکی برقرار کرده بود. از این رو، برای تأمین منافع دو سویه خود، تلاش می‌کرد.[۲۰۲]

سرانجام در ذی‌قعده ۱۳۴۳ق. در جلسه‌ای با حضور پادشاه نجد، دانشوران وهابی و سران قبایل، صلاحیت شریف حسین برای حکومت بر حجاز رد و با حمله آل سعود به حجاز موافقت شد.[۲۰۳] در همین سال، ملک عبدالعزیز پس از پیروزی بر شریف حسین وارد مکه شد[۲۰۴] و به سال ۱۳۴۴ق. خود را پادشاه حجاز نامید و از مردم بیعت گرفت.[۲۰۵] او به سال ۱۳۵۱ق. پس از ادغام دو پادشاهی نجد و حجاز، پادشاهی عربستان سعودی را تأسیس کرد و بدین ترتیب، حکومت اشراف بر مکه پس از حدود ۱۰ سده به پایان رسید.

کارنامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بر خلاف پندار برخی، اشراف کارنامه‌ای مناسب از خود بر جای نهادند. بیشتر آنان خوشنام و عدالت‌خواه بودند.

در نظر دیگران[ویرایش | ویرایش مبدأ]

درباره عملکرد برخی اشراف، نگرشی مثبت در میان برخی تاریخ‌نگاران به چشم می‌خورد. از برخی اشراف به عنوان اهل آرامش، عدالت، دانش، خدمت‌گزاری، کیاست و سیاست یاد شده است.[۲۰۶] محمد بن برکات به عدالت و دانش‌اندوزی مشهور بود و حکومتش ۴۳ سال به درازا انجامید.[۲۰۷] شریف حسن بن علی را نیز به فضیلت‌های اخلاقی ستوده‌اند.[۲۰۸] از خدمات او ساخت دار السعاده مکه است که آن را جایگاهی برای حکمرانی خویش و جانشینان پس از خود قرار داد.[۲۰۹] احمد بن عجلان نیز همانند پدرش سیاستمدار بود و به عدالت و مدارا رفتار می‌کرد. از او با تعبیر «حسن السیره» یاد کرده‌اند.[۲۱۰] واکنش مردم به مرگ محمد بن برکات و برپایی عزا و تعطیلی عمومی، نشانه رضایت عمومی از رفتار او است.[۲۱۱] حکمرانی ۲۶ ساله شریف غالب بن مساعد نیز توأم با امنیت بود و او را بسیار ستوده‌اند.[۲۱۲] سیطره شریف مسعود بن سعید (حک: ۱۱۴۵–۱۱۶۵ق) بر قبایل حجاز سبب شد از او با عنوان «سید البلاد» یاد کنند. او در روابط با دولت‌های همسایه مؤثر بود.[۲۱۳] از کاردانی، تدبیر و عقل عجلان بن رمیثه نیز یاد شده است.[۲۱۴]

برقراری امنیت[ویرایش | ویرایش مبدأ]

در دوران حکمرانی برخی از آل برکات مانند برکات اول، امنیت و آرامش و تعادل سیاسی برقرار بوده است. از مهم‌ترین کارهای اشراف، حفظ حرمین از هرگونه تجاوز بیگانه بود. در حمله پرتغالی‌ها به جده، شریف ابونمی با اعلان جهاد، سپاهیان بسیاری فراهم آورد و مانع ورود پرتغالی‌ها شد که نزدیک جده جای گرفته بودند. گفته‌اند که ابونمی، خود، در صفوف نخست مدافعان جای داشت.[۲۱۵]

آبادانی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شریف ابوعزیز قتادة بن ادریس در آبادانی مکه خدماتی ارائه نمود که آثار برخی از آن‌ها تا چندی پیش باقی بود. احداث دیواری در شمال مکه جهت نگاهبانی از شهر و بازسازی مزار شهید فخ، حسین بن علی حسنی، از آن جمله هستند.[۲۱۶]

خدمت به حاجیان[ویرایش | ویرایش مبدأ]

شریف ابوعزیز قتادة بن ادریس در آغاز با عدالت و حسن سیره رفتار می‌کرد و به حاجیان خدمت می‌نمود و آنان را گرامی می‌داشت.[۲۱۷] تأمین امنیت حاجیان و خدمت‌رسانی به آنان و ساختن رباط‌هایی برای فقیران و اختصاص دادن اوقافی برای آبرسانی نواریه در راه میان جده و مکه، از کارهای سودمند آن‌ها است. شریف برکات از کسانی است که اصلاحاتی به نفع مهاجران ساکن مکه و افراد فقیر صورت داد.[۲۱۸] اشراف معمولاً از کاروان‌های حاجیان استقبال می‌کردند و در بازگشت به بدرقه آن‌ها می‌پرداختند.[۲۱۹] گاه که حکمران مکه امیر الحاج نیز بود، وظایفی مانند ثبوت هلال ذی‌حجه بر عهده وی قرار می‌گرفت.[۲۲۰][یادداشت ۱۹][۲۲۱]

گاه برخی شریف‌های مکه همانند یحیی بن برکات در کنار شیخ حرم و کلیددار کعبه در تزیین جدید در یا قسمت‌هایی از کعبه و کندن تزیینات قبلی حضور می‌یافتند.[۲۲۲] اشراف گاه به دستگیری شیبی‌ها[یادداشت ۲۰] می‌پرداختند؛ چنان‌که شریف مکثر، فرمان دستگیری محمد بن اسماعیل شیبی را صادر کرد.[۲۲۳]

از سنت اشراف، انجام عمره رجبیه بود که آن را با شکوه برگزار می‌کردند.[۲۲۴]

خونریزی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

برخی از اشراف به اعمال ناشایست و خونریزی در مکه روی آوردند. همراهی شریف برکات در ۱۰۳۳ق. در رویداد آلودن کعبه با عثمانیان و کشتن شیعیان به اتهام آلوده‌سازی، از آن جمله است.[۲۲۵] اشراف گاه عرصه را بر حاجیان ایرانی تنگ می‌کردند. کشته شدن برخی دانشوران شیعه در دوران حاکمیت آنان نیز در منابع آمده است.[۲۲۶]

برخی از اشراف، مردگان خود را در محوطه‌ای کنار شهید فخ دفن می‌کردند.[۲۲۷]

کتاب‌شناسی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

با توجه به اهمیت اشراف، تک‌نگاری‌هایی درباره آن‌ها نوشته شده است. تاریخ اشراف الحجاز از احمد بن زینی دحلان از آن جمله است.

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ . لسان العرب، ج9، ص169، 171، «شرف».
  2. ↑ . اشراف مکه، ص25.
  3. ↑ . طرفة الاصحاب، ص93.
  4. ↑ . اشراف مکه، ص25؛ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.
  5. ↑ . کشاف القناع، ج4، ص288.
  6. ↑ . الکامل، ج8، ص590.
  7. ↑ . الحاوی للفتاوی، ج2، ص39.
  8. ↑ . غایة المرام، ص483.
  9. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.
  10. ↑ . تاریخ مکه، ص274.
  11. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.
  12. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.
  13. ↑ . طرفة الاصحاب، ص105-110.
  14. ↑ . اشراف مکه، ص26.
  15. ↑ . صبح الاعشی، ج6، ص17.
  16. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص589.
  17. ↑ . مرآة جزیرة العرب، ج1، ص79.
  18. ↑ . اشراف مکه، ص25.
  19. ↑ . وفیات الاعیان، ج4، ص414؛ سیر اعلام النبلاء، ج11، ص415.
  20. ↑ . التحف، ج1، ص162؛ موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص589.
  21. ↑ . اشراف مکه، ص67.
  22. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج2، ص588.
  23. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص179؛ اتحاف الوری، ج2، ص220؛ السلوک، یمنی، ج1، ص188؛ نهایة الارب، ج22، ص138؛ التحفة اللطیفه، ج1، ص186؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص128-132.
  24. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص128-132.
  25. ↑ . تاریخ مکه، ص417.
  26. ↑ . نک: خلاصة الکلام، ص16.
  27. ↑ . خلاصة الاثر، ج2، ص277.
  28. ↑ . جزیرة العرب، ص148.
  29. ↑ . الکامل، ج12، ص401.
  30. ↑ . اتعاظ الحنفاء، ج1، ص225؛ تاریخ مکه، ص245.
  31. ↑ . منائح الکرم، ج2، ص211-212؛ تاریخ مکه، ص246.
  32. ↑ . افادة الانام، ج3، ص75-76.
  33. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص139؛ منائح الکرم، ج2، ص213.
  34. ↑ . نک: شفاء الغرام، ج2، ص194؛ العقد الثمین، ج4، ص69؛ غایة المرام، ج1، ص480.
  35. ↑ . تاریخ مکه، ص251-254.
  36. ↑ . منائح الکرم، ج2، ص213؛ امراء مکه، ص128.
  37. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج‏4، ص132؛ خلاصة الکلام، ص18.
  38. ↑ . منائح الکرم، ج2، ص225؛ تاریخ مکه، ص255.
  39. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132.
  40. ↑ . تاریخ الاسلام، ج41، ص76؛ سمط النجوم، ج4، ص220- 221.
  41. ↑ . تاریخ امراء مکه، ص429؛ تاریخ مکه، ص256.
  42. ↑ . العقد الثمین، ج7، ص39؛ غایة المرام، ج1، ص550.
  43. ↑ . عمدة الطالب، ص141؛ الاشراف، ج1، ص48.
  44. ↑ . نک: العقود اللؤلؤیه، ص132.
  45. ↑ . تاریخ مکه، ص284.
  46. ↑ . العقد الثمین، ج1، ص173؛ تحصیل المرام، ج2، ص742؛ الاعلام، ج5، ص189.
  47. ↑ . نک: المنهل الصافی، ج2، ص288.
  48. ↑ . سفرنامه حجاز، ص180-181.
  49. ↑ . عمدة الطالب، ص142؛ الاصیلی، ص105.
  50. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص109 به بعد.
  51. ↑ . عمدة الطالب، ص142؛ النجوم الزاهره، ج10، ص144.
  52. ↑ . عمدة الطالب، ص142؛ تحفة الازهار، ج1، ص422.
  53. ↑ . البدایة و النهایه، ج14، ص21؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص137.
  54. ↑ . المنهل الصافی، ج2، ص287.
  55. ↑ . الدرر الکامنه، ج5، ص162.
  56. ↑ . غایة المرام، ج2، ص9.
  57. ↑ . المنهل الصافی، ج5، ص356.
  58. ↑ . نک: سمط النجوم، ج2، ص406-408.
  59. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.
  60. ↑ . سمط النجوم، ج2، ص405.
  61. ↑ . معجم قبائل الحجاز، ص357.
  62. ↑ . الدرر الکامنه، ج1، ص23؛ السلوک، مقریزی، ج3، ص411.
  63. ↑ . افادة الانام، ج3، ص199.
  64. ↑ . سمط النجوم، ج4، ص239.
  65. ↑ . المنهل الصافی، ج5، ص92.
  66. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.
  67. ↑ . نزهة النفوس، ج3، ص344 به بعد؛ غایة المرام، ج2، ص392.
  68. ↑ . خلاصة الکلام، ص41.
  69. ↑ . نک: تاریخ مکه، ص415.
  70. ↑ . عمدة الطالب، ص421.
  71. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص115.
  72. ↑ . البدر الطالع، ج2، ص140.
  73. ↑ . التحفة اللطیفه، ج1، ص277.
  74. ↑ . البدر الطالع، ج2، ص141.
  75. ↑ . سفرنامه حجاز، ص183.
  76. ↑ . افادة الانام، ج3، ص350-377.
  77. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص110.
  78. ↑ . الاعلام، ج3، ص60.
  79. ↑ . تاریخ مکه، ص452-453.
  80. ↑ . الارج المسکی، ص182.
  81. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص115-116.
  82. ↑ . محمد بن عبدالوهاب، ص79.
  83. ↑ . خلاصة الکلام، ص308، 313.
  84. ↑ . موسوعة مکة المکرمه، ج1، ص162.
  85. ↑ . ریشه‌های بحران در خاورمیانه، ص137 به بعد.
  86. ↑ . نک: سفرنامه ابن جبیر، ص138؛ تاریخ الاسلام، ج44، ص360.
  87. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص198.
  88. ↑ . نک: میقات حج، ش22، ص68، « «تاریخ تشیع در مکه، مدینه، جبل عامل و حلب».
  89. ↑ . نک: اطلس شیعی، ص416 ـ 417.
  90. ↑ . نک: عمدة الطالب، ص173؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص135.
  91. ↑ . غایة المرام، ج1، ص642.
  92. ↑ . نیل المعنی، ج1، ص493.
  93. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص140.
  94. ↑ . سمط النجوم، ج4، ص213.
  95. ↑ . المنهل الصافی، ج5، ص18-19؛ سمط النجوم، ج4، ص240.
  96. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص194.
  97. ↑ . اطلس شیعی، ص422.
  98. ↑ . الکامل، ج8، ص509؛ اتحاف الوری، ج2، ص398.
  99. ↑ . تجارب الامم، ج6، ص195.
  100. ↑ . الکامل، ج8، ص647.
  101. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص130.
  102. ↑ . البدایة و النهایه، ج11، ص295.
  103. ↑ . شذرات الذهب، ج4، ص389.
  104. ↑ . الکامل، ج10، ص161؛ البدایة و النهایه، ج12، ص99؛ تاریخ ابن خلدون، ج3، ص581.
  105. ↑ . الکامل، ج10، ص204؛ تاریخ ابن خلدون، ج5، ص14.
  106. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص134.
  107. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج‏4، ص130-131؛ خلاصة الکلام، ص18.
  108. ↑ . النجوم الزاهره، ج6، ص250؛ الاعلام، ج5، ص189.
  109. ↑ . عمدة الطالب، ص141؛ اتحاف الوری، ج3، ص17.
  110. ↑ . الکامل، ج12، ص297؛ العقد الثمین، ج7، ص47-48.
  111. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص199؛ اتحاف الوری، ج3، ص30؛ منائح الکرم، ج2، ص288.
  112. ↑ . خلاصة الکلام، ص16.
  113. ↑ . التاریخ الشامل، ج2، ص136.
  114. ↑ . تجارب الامم، ج‏7، ص279-280؛ المنتظم، ج14، ص356-357.
  115. ↑ . تجارب الامم، ج7، ص280.
  116. ↑ . تجارب الامم، ج7، ص281؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص131.
  117. ↑ . المنتظم، ج14، ص357؛ تاریخ ابن خلدون، ج‏4، ص131؛ خلاصة الکلام، ص17.
  118. ↑ . سفرنامه ناصر خسرو، ص105.
  119. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص194؛ منائح الکرم، ج2، ص214.
  120. ↑ . المنتظم، ج15، ص154؛ تاریخ ابن خلدون، ج4، ص131؛ تاریخ مکه، ص253.
  121. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132-133.
  122. ↑ . الکامل، ج17، ص350؛ البدایة و النهایه، ج12، ص122.
  123. ↑ . اتحاف الوری، ج2، ص472-473.
  124. ↑ . تاریخ الاسلام، ج31، ص29.
  125. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132.
  126. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص132.
  127. ↑ . تاریخ ابن خلدون، ج4، ص274.
  128. ↑ . سفرنامه حجاز، ص180.
  129. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص231-232؛ تاریخ مکه، ص280.
  130. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص232-233.
  131. ↑ . تاریخ امراء المدینه، ص248-252.
  132. ↑ . سفرنامه ابن جبیر، ص133-135؛ نک: العقد الثمین، ج7، ص53.
  133. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص231.
  134. ↑ . المنتظم، ج16، ص180.
  135. ↑ . تاریخ مکه، ص274.
  136. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص198.
  137. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص198.
  138. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص234.
  139. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص234.
  140. ↑ . تاریخ امراء المدینه، ص254.
  141. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص236-237.
  142. ↑ . ائمة اهل البیت الزیدیه، ج1، ص16.
  143. ↑ . تاریخ الاسلام، ج44، ص360؛ النجوم الزاهره، ج6، ص250.
  144. ↑ . تاریخ مکه، ص371-372.
  145. ↑ . تاریخ مکه، ص372.
  146. ↑ . اتحاف الوری، ج3، ص30.
  147. ↑ . تاریخ مکه، ص291.
  148. ↑ . اتحاف الوری، ج3، ص34؛ تاریخ مکه، ص291.
  149. ↑ . تنضید العقود، ج1، ص50.
  150. ↑ . سمط النجوم، ج4، ص215.
  151. ↑ . امراء مکه، ص159.
  152. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص239-240.
  153. ↑ . سمط النجوم، ج4، ص250.
  154. ↑ . تاریخ مکه، ص317.
  155. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص240؛ سفرنامه حجاز، ص181.
  156. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص240؛ سفرنامه حجاز، ص181.
  157. ↑ . التحفة اللطیفه، ج1، ص411.
  158. ↑ . منائح الکرم، ج2، ص320.
  159. ↑ . اتحاف الوری، ج3، ص116؛ الدرر الفرائد، ج1، ص382؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص527-528.
  160. ↑ . امراء مکه، ص529.
  161. ↑ . شفاء الغرام، ج2، ص241.
  162. ↑ . تاریخ مکه، ص368.
  163. ↑ . سفرنامه حجاز، ص181.
  164. ↑ . سمط النجوم، ج4، ص281.
  165. ↑ . افادة الانام، ج3، ص323-350.
  166. ↑ . النجوم الزاهره، ج15، ص379.
  167. ↑ . تاریخ مکه، ص383.
  168. ↑ . تاریخ مکه، ص368.
  169. ↑ . خلاصة الکلام، ص42.
  170. ↑ . خلاصة الکلام، ص48-49.
  171. ↑ . نک: العقد الثمین، ج4، ص239.
  172. ↑ . غایة المرام، ج2، ص62.
  173. ↑ . غایة المرام، ج2، ص85؛ تاریخ مکه، ص329.
  174. ↑ . رحلة ابن بطوطه، ج2، ص90.
  175. ↑ . مجالس المؤمنین، ج2، ص293.
  176. ↑ . اتحاف الوری، ج3، ص171.
  177. ↑ . اتحاف الوری، ج3، ص181-185.
  178. ↑ . اتحاف الوری، ج3، ص189.
  179. ↑ . نک: حجگزاری ایرانیان، ص90.
  180. ↑ . حسن الصفاء و الابتهاج، ص150.
  181. ↑ . دولت عثمانی، ص56؛ حسن الصفاء و الابتهاج، ص150.
  182. ↑ . تاریخ مکه، ص452-453.
  183. ↑ . اشراف مکه، ص117.
  184. ↑ پرده مخصوص در.
  185. ↑ . اشراف مکه، ص119-127.
  186. ↑ . اشراف مکه، ص88-92.
  187. ↑ . نک: میقات حج، ش39، ص55، «مناسبات اصفهان و حجاز».
  188. ↑ . نک: میقات حج، ش39، ص56، «مناسبات اصفهان و حجاز».
  189. ↑ . خلاصة الکلام، ص75؛ تاریخ مکه، ص444.
  190. ↑ . اشراف الحجاز، ص58.
  191. ↑ . سفرنامه میرزا علی خان، ص207.
  192. ↑ . حکومت ترکمن‌های آق قویونلو، ص156.
  193. ↑ . تاریخ نجد، ص74.
  194. ↑ . عنوان المجد، ج1، ص234، 243-244.
  195. ↑ . جزیرة العرب، ص220.
  196. ↑ . تاریخ نجد، ص74.
  197. ↑ . بقیع، ص77.
  198. ↑ . تاریخ نجد، ص74-106.
  199. ↑ . جزیرة العرب، ص238.
  200. ↑ . جزیرة العرب، ص150.
  201. ↑ . الاسلام و الوثنیه، ص112.
  202. ↑ . تاریخ الحجاز، ص309.
  203. ↑ . تاریخ مکه، ص723.
  204. ↑ . جزیرة العرب، ص264.
  205. ↑ . تاریخ مکه، ص723.
  206. ↑ . خلاصة الکلام ص43-170؛ نک: تاریخ مکه، ص414-535.
  207. ↑ . خلاصة الکلام، ص44؛ تحصیل المرام، ج2، ص766.
  208. ↑ . تحفة الازهار، ج1، ص451؛ الاشراف، ج1، ص66-68.
  209. ↑ . سفرنامه حجاز، ص184.
  210. ↑ . النجوم الزاهره، ج11، ص308؛ الدرر الکامنه، ج1، ص23.
  211. ↑ . بلوغ القری، ج2، ص1021.
  212. ↑ . خلاصة الکلام، ص308، 313.
  213. ↑ . اشراف الحجاز، ص58.
  214. ↑ . النجوم الزاهره، ج11، ص139.
  215. ↑ . خلاصة الکلام، ص53؛ تاریخ مکه، ص417.
  216. ↑ . العقد الثمین، ج7، ص61؛ اتحاف الوری، ج3، ص3-8.
  217. ↑ . الکامل، ج12، ص401.
  218. ↑ . تاریخ مکه، ص455-456.
  219. ↑ . تاریخ مکه، ص390.
  220. ↑ . وسائل الشیعه، ج10، ص133.
  221. ↑ . الدرر الفرائد، ج1، ص376؛ منائح الکرم، ج2، ص315؛ موسوعة مکة المکرمه، ج3، ص526-527.
  222. ↑ . منائح الکرم، ج5، ص445-446.
  223. ↑ . سفرنامه ابن جبیر، ص127.
  224. ↑ . منائح الکرم، ج2، ص268.
  225. ↑ . صفویه در عرصه دین، ج2، ص839.
  226. ↑ . تاریخ مکه، ص416.
  227. ↑ . منائح الکرم، ج2، ص116.
  1. ↑ مؤید آن، گزارشی است که لقب هر عباسی در بغداد و نیز هر علوی در مصر را شریف دانسته است.
  2. ↑ البته پیش از فاطمیان نیز به‌گونه محدود، لقب شریف درباره برخی سادات حسنی و حسینی به کار رفته بود؛ چنان‌که معاذ بن داود بن محمد حسنی نخستین کسی دانسته شده که به سال ۲۹۵ق. به شریف ملقب شده است.
  3. ↑ همانند حسین بن علی حسنی، شهید فخ، در دوران هادی عباسی (حک: ۱۶۹–۱۷۰ق) و شماری از سادات حسینی همانند ابراهیم بن موسی بن جعفر در هنگام مأمون عباسی (حک: ۱۹۸–۲۱۸ق) و اسماعیل بن یوسف اخیضر در دوران مستعین (حک: ۲۵۱ق) و سلیمانیان از نسل سلیمان بن داود بن حسن المثنی، از نوادگان امام حسن(ع).
  4. ↑ که آل سعود بر مکه سلطه یافتند.
  5. ↑ از مظاهر این وابستگی، استقرار پایگاه نظامی برخی دولت‌های همجوار و اعزام نیرو به مکه و نظارت بر امور مسجدالحرام از جانب فرمانده نظامی و دریافت مالیات بود.
  6. ↑ مانند گرفتن حکومت مکه از اخشیدیان توسط جعفر، پیش از فتح مصر به دست فاطمیان و مانند به قدرت رسیدن وی توسط جوهر غلام معزّ فاطمی.
  7. ↑ حکمرانی برکات چهارم به همت محمد بن سلیمان مغربی که با ذوو زید دشمنی داشت، محقق شد.
  8. ↑ یا هیتمی.
  9. ↑ ابوالحسن محمد بن عبدالله و ابوعبدالله احمد بن عمر بن یحیی.
  10. ↑ حاکمان شام، که زیر تأثیر ابوالقاسم مغربی از وزیران آل بویه در بغداد بودند،
  11. ↑ سلیمانیون.
  12. ↑ که در رمله از تغییر رفتار آل جراح و مسلط شدن عموزاده‌اش تاج المعالی محمد بر مکه آگاه شده بود.
  13. ↑ ابوالغنائم علوی.
  14. ↑ مکس یا مکوس به معنای مالیات حج.
  15. ↑ که به تأیید سلطان بیبرس و پس از چیرگی ابوالغیث بر برادرانش رمیثه و حمیضه صورت گرفت.
  16. ↑ کمربند.
  17. ↑ این نامه، در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی به شماره ۱۱۶۳۹ موجود است. در این نامه با ستایش از اشراف، بر روابط متقابل، به دلیل سیادت دو طرف تأکید و یادآوری شده است: «به پاس زحمات شما اشراف در حفاظت از حاجیان، از هر تن آن‌ها پنج سکه طلا جز مقرری پیشین که ۳۰ سکه بود، به شما پرداخت می‌شود تا رشته‌های محبت و الفت استوار شود.» این نامه بیانگر برخی دشواری‌های سفر حج در دوره صفوی است.
  18. ↑ که در پی بازگشت ابراهیم پاشا به مصر، به دست عبدالله بن محمد بن سعود آغاز شد و به دست آل رشید خاتمه یافت.
  19. ↑ از اشرافی که امارت حج را بر عهده داشتند، می‌توان به شریف جماز بن حسن بن قتاده اشاره کرد که به سال ۶۵۱ق. با پسر عمویش ابوسعد حسن بن علی بن قتاده، حکمران مکه، برای امارت حج به ستیز برخاست و توانست با یاری حاکم دمشق ناصر بن عزیز بن ظاهر، پسر عمویش را شکست دهد و امارت حج را بر عهده گیرد.
  20. ↑ پرده‌داران کعبه.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اشراف حسنی.
  • اتحاف الوری، عمر بن محمد فهد (م. ۸۸۵ق)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۰۸ق.
  • اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء، تقی الدین المقریزی (م. ۸۴۵ق)، به کوشش الشیال، قاهره، المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه.
  • الارج المسکی فی التاریخ المکی، علی عبدالقادر الطبری (م. ۱۰۷۰ق)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق.
  • الاسلام و الوثنیه، فهد القحطانی، سوریه، ۱۰۴۶ق.
  • اشراف الحجاز فی القرن الثامن عشر، صبری فالح الحمدی، قاهره، مؤسسه مختار، ۱۴۰۳ق.
  • الاشراف علی تاریخ الاشراف، عاتق بن غیث البلادی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۲۳ق.
  • اشراف مکة المکرمه و امرائها فی العهد العثمانی، اسماعیل حقی جارشلی، به کوشش خلیل علی مراد، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، ۱۴۲۴ق.
  • الاصیلی فی انساب الطالبیین، ابن طقطقی (م. ۷۰۹ق)، به کوشش رجایی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۸ق.
  • اطلس شیعی، رسول جعفریان، انتشارات جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
  • الاعلام، الزرکلی (م. ۱۳۹۶ق)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
  • افادة الانام، عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
  • امراء مکة عبر عصور الاسلام، عبدالفتاح حسین راوه، الطائف، مکتبة المعارف.
  • ائمة اهل البیت الزیدیه، عباس محمد زید، مؤسسة الامام زید بن علی الثقافیه.
  • البدایة و النهایه، ابن کثیر (م. ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف.
  • البدر الطالع، محمد الشوکانی (م. ۱۲۵۰ق)، بیروت، دار المعرفه.
  • بقیع، یوسف الهاجری، ترجمه، رضایی، تهران، بقیع.
  • بلوغ القری، عبدالعزیز بن فهد المکی، به کوشش صلاح الدین و دیگران، قاهره، دار القاهره، ۱۴۲۵ق.
  • تاریخ ابن خلدون، ابن خلدون (م. ۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق.
  • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی (م. ۷۴۸ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق.
  • تاریخ الحجاز السیاسی، رحیم طالب محمد، بیروت، دار العربیة للموسوعات، ۱۴۲۷ق.
  • التاریخ الشامل للمدینة المنوره، عبدالباسط، بدر، مدینه، ۱۴۱۴ق.
  • تاریخ امراء المدینه، عارف عبدالغنی، اقلیم، ۱۴۱۸ق.
  • تاریخ امراء مکه، عارف عبدالغنی، دار البشائر، دمشق، ۱۴۱۳ق.
  • تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه، احمد السباعی (م. ۱۴۰۴ق)، ترجمه، جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
  • تاریخ نجد الحدیث، امین الریحانی (م. ۱۳۵۹ق)، ریاض، منشورات الفاخریه، ۱۹۸۱م.
  • تجارب الامم، ابوعلی مسکویه (م. ۴۲۱ق)، به کوشش امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
  • تحصیل المرام، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، ۱۴۲۴ق.
  • التحف شرح الزلف، مجدالدین بن محمد المؤیدی.
  • تحفة الازهار، ضامن بن شدقم الحسینی (م. ۱۰۹۰ق)، به کوشش کامل سلمان، تهران، آیینه میراث، ۱۳۷۹ش.
  • التحفة اللطیفة فی تاریخ المدینه، شمس الدین السخاوی (م. ۹۰۲ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
  • تنضید العقود السنیه، رضی الدین بن محمد العاملی المکی (م. ۱۱۶۳ق)، به کوشش رجایی، قم، معهد الدراسات لتحقیق انساب الاشراف، ۱۴۳۱ق.
  • جزیرة العرب فی القرن العشرین، حافظ وهبه، مکتبة الاسلامی.
  • الحاوی للفتاوی، السیوطی (م. ۹۱۱ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۲۴ق.
  • حج‌گزاری ایرانیان، اسرا دوغان، تهران، مشعر، ۱۳۸۹ش.
  • حسن الصفاء و الابتهاج، شیخ احمد الرشیدی (م. ۱۲۸۲ق)؛ به کوشش لیلی عبداللطیف، مصر، مکتبة الخانجی.
  • حکومت ترکمن‌های آق قویونلو در ایران، اسماعیل حسن‌زاده، تهران، سمت، ۱۳۷۹ش.
  • خلاصة الاثر، محمد امین المحبی (م. ۱۱۱۱ق)، بیروت، دار صادر.
  • خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام، احمد زینی دحلان (م. ۱۳۰۴ق)، مصر، المطبعة الخیریه، ۱۳۰۵ق.
  • الدرر الفرائد المنظم، عبدالقادر انصاری (م. ۹۷۷ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۲ق.
  • الدرر الکامنه، ابن حجر العسقلانی (م. ۸۵۲ق)، به کوشش محمد عبدالمعید، هند، مجلس دائرة المعارف العثمانیه، ۱۳۹۲ق.
  • دولت عثمانی از اقتدار تا انحلال، اسماعیل احمدیاقی، ترجمه، جعفریان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
  • رحلة ابن بطوطه، ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق)، الرباط، آکادیمیة المملکة المغربیه، ۱۴۱۷ق.
  • ریشه‌های بحران در خاورمیانه، حمید احمدی، تهران، کیهان، ۱۳۶۹ش.
  • سفرنامه ابن جبیر، محمد بن احمد (م. ۶۱۴ق)، ترجمه، اتابکی، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
  • سفرنامه حجاز، محمد لبیب البتنونی (م. ۱۹۳۸م)، ترجمه، انصاری، مشعر، ۱۳۸۱ش.
  • سفرنامه میرزا علی خان امین الدوله، اسلام کاظمیه، تهران، توس، ۱۳۵۴ش.
  • سفرنامه ناصر خسرو، ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش.
  • السلوک فی طبقات العلماء و الملوک، محمد بن یوسف الجندی (م. ۷۳۲ق)، به کوشش الاکوع الحوالی، صنعا، مکتبة الارشاد، ۱۹۹۵م.
  • السلوک لمعرفة دول الملوک، المقریزی (م. ۸۴۵ق)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
  • سمط النجوم العوالی، عبدالملک بن حسین العصامی (م. ۱۱۱۱ق)، به کوشش عادل احمد و معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۹ق.
  • سیر اعلام النبلاء، الذهبی (م. ۷۴۸ق)، قاهره، دار الحدیث، ۱۴۲۷ق.
  • شذرات الذهب، عبدالحی بن العماد (م. ۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
  • شفاء الغرام، محمد الفأسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش جمعی از بزرگان و ادبا، بیروت، دار الکتب العلمیه.
  • صبح الاعشی، قلقشندی (م. ۸۲۱ش)، به کوشش محمد حسین، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
  • صفویه در عرصه دین، فرهنگ و سیاست، رسول جعفریان، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، ۱۳۷۹ش.
  • طرفة الاصحاب فی معرفة الانساب، عمر بن یوسف بن رسول (م. ۶۹۴ق)، به کوشش سترستین، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۲ق.
  • العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، محمد الفأسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق.
  • العقود اللؤلؤیه، شریف محمد بن علی الحسنی، قاهره، مکتبة مدبولی، ۱۴۱۵ق.
  • عمدة الطالب، ابن عنبه (م. ۸۲۸ق)، به کوشش محمد حسن، نجف، المطبعة الحیدریه، ۱۳۸۰ق.
  • عنوان المجد فی تاریخ النجد، عثمان بن بشیر النجدی الحنبلی (م. ۱۲۸۸ق)، به کوشش محمد بن ناصر، ریاض، دار الحبیب، ۱۴۲۰ق.
  • غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام، عبدالعزیز بن عمر بن فهد المکی (م. ۹۲۰ق)، به کوشش شلتوت، السعودیه، جامعة ام القری، ۱۴۰۹ق.
  • الکامل فی التاریخ، ابن اثیر (م. ۶۳۰ق)، بیروت، دار صادر، ۱۳۸۵ق.
  • کشاف القناع، منصور البهوتی (م. ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
  • لسان العرب، ابن منظور (م. ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
  • محمد بن عبدالوهاب، مسعود النووی، ریاض، ادارة الثقافة و النشر، ۱۴۰۴ق.
  • مجالس المؤمنین، قاضی نورالله شوشتری (م. ۱۰۱۹ق)، تهران، اسلامیه، ۱۳۵۴ش.
  • مرآة جزیرة العرب، ایوب صبری (م. ۱۳۰۸ق)، به کوشش فؤاد متولی، مدینه، دار الآفاق العربیه، ۱۴۱۹ق.
  • معجم قبائل الحجاز، عاتق بن غیث البلادی (م. ۱۳۵۲ق)، دار مکه، ۱۴۰۳ق.
  • منائح الکرم فی اخبار مکه، علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق)، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.
  • المنتظم، ابن الجوزی (م. ۵۹۷ق)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
  • المنهل الصافی، یوسف بن تغری بردی (م. ۸۷۴ق)، به کوشش محمد امین، الهیئة المصریة العامه.
  • موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره، احمد زکی یمانی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۹ق.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • النجوم الزاهره، ابن تغری بردی الاتابکی (م. ۸۷۴ق)، مصر، وزارة الثقافة و الارشاد القومی.
  • نزهة النفوس، علی بن داود الصیرفی (م. ۹۰۰ق)، به کوشش حبشی، مصر، دار الکتب، ۱۹۷۳م.
  • نهایة الارب، النویری (م. ۷۳۳ق)، به کوشش مفید قمحیه، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
  • نیل المعنی بذیل بلوغ القری، ابن فهد مکی، به کوشش الهیله، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۰ق.
  • وسائل الشیعه، الحر العاملی (م. ۱۱۰۴ق)، قم، آل البیت، ۱۴۱۲ق.
  • وفیات الاعیان، ابن خلکان (م. ۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
  • www.leader.ir
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=اشراف_حسنی&oldid=59034»