بنیتمیم: تفاوت میان نسخهها
| (۲ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۳۵: | خط ۳۵: | ||
== پس از اسلام == | == پس از اسلام == | ||
در سال نهم هجری ([[ | در سال نهم هجری ([[عام الوفود]]) بیشتر بنیتمیم مسلمان شدند.<ref>الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.</ref>برخی بزرگانشان کارگزار پیامبر(ص) در مناطق مختلف بودند؛ مانند [[یعلی بن امیه تمیمی]] در [[یمن]] و [[حنظلة بن ربیع تمیمی]] در نویسندگان رسول خدا.<ref>الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254؛ الطبقات، ج6، ص123.</ref> این قبیله در فتوحات اسلامی، بهویژه [[نبرد قادسیه]] و فتح اصطخر و خراسان نقش داشتند.<ref>تاریخ طبری، ج3، ص563؛ تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ فتوح البلدان، ص390-394.</ref> | ||
در دوران [[امام علی(ع)]]، برخی از کارگزاران و یاران نزدیک او از بنیتمیم بودند؛ مانند | در دوران [[امام علی(ع)]]، برخی از کارگزاران و یاران نزدیک او از بنیتمیم بودند؛ مانند معقل بن قیس ریاحی و اصبغ بن نباته حنظلی.<ref>تاریخ طبری، ج4، ص558؛ رجال الطوسی، ج1، ص69.</ref>در نبردهای [[جمل]]، [[صفین]] و [[نهروان]]، بخشی از تمیمیان در کنار امام علی(ع) و بخشی در صف مخالفان یا [[خوارج]] حضور داشتند.<ref>وقعة صفین، ص205؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.</ref>در [[قیام عاشورا]]، برخی تمیمیان در سپاه [[امام حسین(ع)]] و برخی در سپاه دشمن بودند؛ از جمله [[حرّ بن یزید ریاحی]] در شمار یاران امام و [[زرعة بن شریک]] در شمار مخالفان.<ref>تاریخ طبری، ج5، ص422، 453.</ref> | ||
در دوره [[امویان]]، تمیمیان در فتوحات خراسان و نزاعهای قبیلهای بصره نقش گسترده داشتند. حضورشان در خراسان سبب شد در دعوت [[عباسیان]] نیز مؤثر باشند؛ پنج تن از نقیبان دوازدهگانه عباسی در خراسان از بنیتمیم بودند.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص379-380.</ref> | در دوره [[امویان]]، تمیمیان در فتوحات خراسان و نزاعهای قبیلهای بصره نقش گسترده داشتند. حضورشان در خراسان سبب شد در دعوت [[عباسیان]] نیز مؤثر باشند؛ پنج تن از نقیبان دوازدهگانه عباسی در خراسان از بنیتمیم بودند.<ref>تاریخ طبری، ج7، ص379-380.</ref> | ||
| خط ۴۶: | خط ۴۶: | ||
در [[عراق]]، بنیتمیم از نخستین ساکنان [[کوفه]] و [[بصره]] بودند. بعدها شاخههای متعددی از آنان در عراق شکل گرفت و در دوره معاصر بسیاری به [[تشیع]] گرویدند.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص126.</ref> | در [[عراق]]، بنیتمیم از نخستین ساکنان [[کوفه]] و [[بصره]] بودند. بعدها شاخههای متعددی از آنان در عراق شکل گرفت و در دوره معاصر بسیاری به [[تشیع]] گرویدند.<ref>التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص126.</ref> | ||
در [[ایران]]، از سدههای نخست هجری در [[خوزستان]] و [[خراسان]] اقامت داشتند و امروز نیز از قبایل بزرگ خوزستاناند.<ref>الکامل، ج9، ص103؛ قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.</ref>امروزه بنیتمیم در ایران، عراق، شمال [[افریقا]] و بهویژه در [[نجد]] و [[جبل شمر]] [[عربستان سعودی]] حضور دارند. | در [[ایران]]، از سدههای نخست هجری در [[خوزستان]] و [[خراسان]] اقامت داشتند و امروز نیز از قبایل بزرگ خوزستاناند.<ref>الکامل، ج9، ص103؛ قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.</ref>امروزه بنیتمیم در ایران، عراق، شمال [[افریقا]] و بهویژه در [[نجد]] و [[جبل شمر]] [[عربستان سعودی]] حضور دارند. افرادی چون [[محمد بن عبدالوهاب]] بنیانگذار [[وهابیت]] و خاندان [[آل ثانی]] حاکمان [[قطر]] از بنیتمیم برخاستهاند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص122-134؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.</ref> | ||
==بنیتمیم و حج و حرمین== | ==بنیتمیم و حج و حرمین== | ||
بنیتمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانستهاند.<ref>المحبر، ص182.</ref> در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان | بنیتمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانستهاند.<ref>المحبر، ص182.</ref> در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان کعب بن سعد برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند.<ref>جمهرة النسب، ص239.</ref> | ||
امر [[اجازه]] <ref>تاریخ طبری، ج2، ص257.</ref> {{یادداشت| جلوداری حاجیان در کوچ به سوی [[عرفات]] و [[منا]] و [[رمی جمرات]]}} نخست در دست خاندان صوفه از بنیتمیم بود و سپس در دست خاندانهایی دیگر از بنیتمیم مانند | امر [[اجازه]] <ref>تاریخ طبری، ج2، ص257.</ref> {{یادداشت| جلوداری حاجیان در کوچ به سوی [[عرفات]] و [[منا]] و [[رمی جمرات]]}} نخست در دست خاندان صوفه از بنیتمیم بود و سپس در دست خاندانهایی دیگر از بنیتمیم مانند بنیعطارد بن عوف و آل کرب قرار گرفت.<ref>تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.</ref> پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.<ref>انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.</ref> | ||
===متولیان کعبه=== | ===متولیان کعبه=== | ||
نسخهٔ کنونی تا ۷ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۵:۴۶
| نسب | تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان |
|---|---|
| مکان | جزیرة العرب، نجد، عراق، ایران ، بحرین و مصر |
| اشخاص مهم | اصبغ بن نباته حنظلی، حرّ بن یزید ریاحی، فرزدق، ابوالفوارس ... |
| شاخهای از | مضر/ عدنان |
| زیرشاخهها | بنیعصرون، بنومجاشع بن دارم، بنیعطارد بن عوف، آل کرب، آل ثانی ... |
| مهمترین اقدامات | شرکت در فتوحات اسلامی، شرکت در نبرد جمل، صفین و نهروان، شرکت در قیام عاشورا و قیام مختار، نقش آفرین در در دوره امویان و عباسیان |
| مناصب مهم | از پیشوایان عرب در موسم حج، داوران عرب در عکاظ، کارگزاران پیامبر(ص)، کارگزاران امام علی(ع)، متولیان کعبه ، تلبیه ویژه و آیین حمس |
| مذهب | بتپرستی، مسیحیت، زرتشت، اسلام |
بنیتمیم از قبایل مهم عربستان در دوران باستان بود. جمعیت زیاد قبیله باعث اثر گذاری فراوان آنها در تحولات سیاسی شهر مکه شد. اصالت و نسب این قبیله به نوادگاه حضرت اسماعیل (ع) میرسید.
قبل از اسلام بنی تمیم بت پرستی بوده و تولیت کعبه و مکه بر عهده این قبیله بود. بعدها از مکه بیرون رانده شده و راهی سرزمین نجد شدند.
برخی افراد این قبیله بعد از اسلام، نقش مهمی ایفا کردند. بنی تمیم شاعران، دانشوران، راویان، کارگزارن و جنگجویان بسیاری را به اسلام تقدیم کرد.
بعد ها این قبیله به سایر نقاط در شبه جزیره ، ایران ، عراق و آفریقا پراکنده شدند. در عصر حاضر اغلب آنها در همان نجد ساکن بوده و خاندان محمد بن عبدالوهاب بنیان گذار وهابیت و آل ثانی حاکم قطر از قبیله بنی تمیم هستند.
تبار نامه بنی تمیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]
تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان حضرت اسماعیل(ع) است.[۱] تمیمیان در الیاس، که جد شانزدهم رسول خدا است، با قریش همنسب هستند.[۲] نسل تمیم، از دو پسر تن از پسرانش به نام های زید مناة و عمرو ادامه یافت. از عمرو بن تمیم، خاندانهای بسیاری[۳] از جمله حَبِطات [یادداشت ۱] [۴] پدید آمد. و از زید مناة بن تمیم [۵] شاخههای فراوانی مانند بنوکعب بن سعد ، بنومُقاعِس[۶] بنیحنظله ، بنیدارم[۷] و بنییربوع پدید آمدند.[۸]
پیش از اسلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
خاستگاه بنیتمیم در جزیرة العرب بود. حدود ۱۵۰ سال پیش از ظهور اسلام، شاخههایی از این قبیله تولیت کعبه را برعهده داشتند و در مکه سکونت داشتند. اما به سبب غارت و بیحرمتی نسبت به کعبه، از مکه رانده شدند و به نجد کوچ کردند. [یادداشت ۲][۹]
شاخههایی از آنان به حیره در عراق و بحرین نیز مهاجرت کردند.[۱۰] دین رایج میان آنان بت پرستی بود، اما به سبب پراکندگی جغرافیایی، پیروانی از زرتشت و مسیحیت نیز در میانشان وجود داشت.[۱۱] در موسم حج و بازار عکاظ، تمیمیان منصب داوری داشتند و از حمایت قریش برخوردار بودند.[۱۲]
پس از اسلام[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در سال نهم هجری (عام الوفود) بیشتر بنیتمیم مسلمان شدند.[۱۳]برخی بزرگانشان کارگزار پیامبر(ص) در مناطق مختلف بودند؛ مانند یعلی بن امیه تمیمی در یمن و حنظلة بن ربیع تمیمی در نویسندگان رسول خدا.[۱۴] این قبیله در فتوحات اسلامی، بهویژه نبرد قادسیه و فتح اصطخر و خراسان نقش داشتند.[۱۵]
در دوران امام علی(ع)، برخی از کارگزاران و یاران نزدیک او از بنیتمیم بودند؛ مانند معقل بن قیس ریاحی و اصبغ بن نباته حنظلی.[۱۶]در نبردهای جمل، صفین و نهروان، بخشی از تمیمیان در کنار امام علی(ع) و بخشی در صف مخالفان یا خوارج حضور داشتند.[۱۷]در قیام عاشورا، برخی تمیمیان در سپاه امام حسین(ع) و برخی در سپاه دشمن بودند؛ از جمله حرّ بن یزید ریاحی در شمار یاران امام و زرعة بن شریک در شمار مخالفان.[۱۸]
در دوره امویان، تمیمیان در فتوحات خراسان و نزاعهای قبیلهای بصره نقش گسترده داشتند. حضورشان در خراسان سبب شد در دعوت عباسیان نیز مؤثر باشند؛ پنج تن از نقیبان دوازدهگانه عباسی در خراسان از بنیتمیم بودند.[۱۹]
دورانهای بعدی و معاصر[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در قرون دوم و سوم هجری، گروههایی از بنیتمیم به مصر مهاجرت کردند و با تأسیس سلسله اغلبیان قدرت یافتند. پس از سقوط اغلبیان، برخی به اندلس کوچ کردند.[۲۰]
در عراق، بنیتمیم از نخستین ساکنان کوفه و بصره بودند. بعدها شاخههای متعددی از آنان در عراق شکل گرفت و در دوره معاصر بسیاری به تشیع گرویدند.[۲۱]
در ایران، از سدههای نخست هجری در خوزستان و خراسان اقامت داشتند و امروز نیز از قبایل بزرگ خوزستاناند.[۲۲]امروزه بنیتمیم در ایران، عراق، شمال افریقا و بهویژه در نجد و جبل شمر عربستان سعودی حضور دارند. افرادی چون محمد بن عبدالوهاب بنیانگذار وهابیت و خاندان آل ثانی حاکمان قطر از بنیتمیم برخاستهاند.[۲۳]
بنیتمیم و حج و حرمین[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنیتمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانستهاند.[۲۴] در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان کعب بن سعد برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند.[۲۵] امر اجازه [۲۶] [یادداشت ۳] نخست در دست خاندان صوفه از بنیتمیم بود و سپس در دست خاندانهایی دیگر از بنیتمیم مانند بنیعطارد بن عوف و آل کرب قرار گرفت.[۲۷] پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.[۲۸]
متولیان کعبه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی منابع اضبط بن قریع تمیمی را از متولیان کعبه برشمردهاند.[۲۹] آوردهاند که او پس از بنیجمان بن سعد تمیمی،[۳۰] تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و سپس این مقام به تیرهای دیگر از بنیتمیم یعنی بنیحنظلة بن دارم رسید.[۳۱] اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن مشخص نیست.[۳۲]
تلبیه ویژه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بنیتمیم در مناسک حج، تلبیهای ویژه به صورت «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها»[۳۳] داشت.[یادداشت ۴]
آیین حمس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی تیرههای بنیتمیم در مناسک حج به آیین حُمس پایبند بودند[۳۴] و در حج خود، تنها در لباسهای نو یا لباس مردم مکه به طواف میپرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباسهایی که معصیت در آنها انجام گرفته، به جا آورند. اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف میکردند و اگر کسی با لباسهای خود طواف میکرد، پس از طواف لباسها را دور میانداخت و دیگر کسی از آنها بهره نمیبرد.[۳۵]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ النسب، ص231؛ جمهرة النسب، ص20، 189؛ جمهرة انساب العرب، ص207، 480.
- ↑ الانساب، ج1، ص13-14.
- ↑ جمهرة النسب، ص251-252.
- ↑ جمهرة انساب العرب، ص211-213؛ الاشتقاق، ص202؛ الانساب، ج4، ص50.
- ↑ انساب الاشراف، ج12، ص13؛ النسب، ص231؛ جمهرة انساب العرب، ص213.
- ↑ جمهرة النسب، ص230 به بعد.
- ↑ النسب، ص193-226.
- ↑ جمهرة النسب، ص213؛ انساب الاشراف، ج12، ص11.
- ↑ الاغانی، ج9، ص224-225.
- ↑ بلادالعرب، ص87، 132، 278، 286، 315-316؛ قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج1، ص124-125؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص53؛ البحرین فی صدر الاسلام، ص156-157.
- ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص90-93؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص255؛ المفصل، ج8، ص119.
- ↑ المحبر، ص182؛ التنبیه و الاشراف، ص175؛ تاریخ طبری، ج4، ص497.
- ↑ الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.
- ↑ الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254؛ الطبقات، ج6، ص123.
- ↑ تاریخ طبری، ج3، ص563؛ تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ فتوح البلدان، ص390-394.
- ↑ تاریخ طبری، ج4، ص558؛ رجال الطوسی، ج1، ص69.
- ↑ وقعة صفین، ص205؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص422، 453.
- ↑ تاریخ طبری، ج7، ص379-380.
- ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص114-118.
- ↑ التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص126.
- ↑ الکامل، ج9، ص103؛ قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.
- ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص122-134؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.
- ↑ المحبر، ص182.
- ↑ جمهرة النسب، ص239.
- ↑ تاریخ طبری، ج2، ص257.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.
- ↑ انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.
- ↑ المحبر، ص182؛ شفاء الغرام، ج، 2، ص36.
- ↑ اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.
- ↑ اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص36.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.
- ↑ قبائل بنیتمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص105-107.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص87-88.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده است از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بنیتمیم.
- الآثار الباقیه: ابوریحان بیرونی ( درگذشت 440 ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1422ق.
- الاخبار الطوال: ابنداود الدینوری (درگذشت 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابندهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
- اسباب النزول: الواحدی (درگذشت 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
- الاستیعاب: ابنعبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
- اسد الغابه: ابناثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
- الاشتقاق: ابندرید (درگذشت 321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، 1411ق.
- الاصابه: ابنحجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- الاصنام (تنکیس الاصنام): هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
- الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
- الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
- انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
- الانساب: عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق.
- انصار الحسین: محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، 1401ق.
- بحار الانوار: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- البحرین فی صدر الاسلام: عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، 1421ق.
- البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (درگذشت 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م.
- البدایة و النهایه: ابنکثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
- بلاد العرب: حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه.
- البیان و التبیین: الجاحظ (درگذشت 255ق.)، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
- تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تجارب الامم: ابوعلی مسکویه (درگذشت 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش.
- التنبیه و الاشراف: المسعودی (درگذشت 345ق.)، بیروت، دار صعب.
- التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره: صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه.
- جامع البیان: الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- جلاء العیون: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، قم، سرور، 1382ش.
- الجمل و النصرة لسید العتره: المفید (درگذشت 413ق.)، قم، مکتبة الداوری.
- جمهرة اللغه: ابندرید (درگذشت 321ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، 1987م.
- جمهرة النسب: ابنالکلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.
- جمهرة انساب العرب: ابنحزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- خوارج و تندیس فتنه: ولی الله عیسیزاده، قم، میراث ماندگار، 1383ش.
- راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی: آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، 1374ش.
- رجال ابنداود: ابنداود الحلی (درگذشت 707ق.)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، 1392ق.
- رجال الطوسی: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.
- رجال النجاشی: النجاشی (درگذشت 450ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، 1418ق.
- الرده: الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق.
- زهر الآداب و ثمر الالباب: ابراهیم القیروانی (درگذشت 453ق.)، بیروت، دار الجیل.
- سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
- السیرة النبویه: ابنهشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
- شرح دیوان جریر: تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1429ق.
- شرح نهج البلاغه: ابنابیالحدید (درگذشت 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
- الشعر و الشعراء: ابنقتیبه (درگذشت 276ق.)، قاهره، دار الحدیث، 1423ق.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
- صد و پنجاه صحابی ساختگی: سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا.
- الطبقات الکبری: ابنسعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- عیون الاخبار: ابنقتیبه (درگذشت م. 276ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- فتوح البلدان: البلاذری (درگذشت 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
- الفتوح: ابناعثم الکوفی (درگذشت 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.
- فتوحات شاهی: ابراهیم امینی هروی (درگذشت 10 ق.)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، 1383ش.
- الفهرست: الطوسی (درگذشت 460 ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
- قبائل بنیتیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام: واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، 1433ق.
- قبایل و عشایر عرب خوزستان: یوسف عزیزی، تهران، 1373ش.
- قبلیة تمیم عبر العصور: عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، 2000م.
- قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام: عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، 1423ق.
- الکامل فی التاریخ: ابناثیر (درگذشت 630 ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- لسان العرب: ابنمنظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- لله و للحقیقه: علی آل محسن، تهران، مشعر، 1424ق.
- اللهوف: ابنطاووس (درگذشت 664ق.)، انوار الهدی، 1417ق.
- المحبّر: ابنحبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
- المعارف: ابنقتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
- معجم الادباء: یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار الفکر، 1400ق.
- معجم قبائل العرب: عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.
- المفصل: جواد علی، دار الساقی، 1424ق.
- مقتل الحسین(ع): ابومخنف (درگذشت 157ق.)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه.
- المنتظم: ابنجوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
- المنمق: ابنحبیب (درگذشت 245ق.)، بهکوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق.
- موسوعة عشائر العراق: عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، 1425ق.
- النسب: ابنسلّام الهروی (درگذشت 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
- نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب: ابنسعیداندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی.
- نفس المهموم: عباس قمی (درگذشت 1359ق.)، نجف، مکتبة الحیدریه، 1421ق.
- وفیات الاعیان: ابنخلکان (درگذشت 681ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
- وقعة صفین: ابنمزاحم المنقری (درگذشت 212ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، 1404ق.