رکن یمانی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
(اصلاح نویسه‌های عربی، اصلاح ارقام، اصلاح فاصلهٔ مجازی) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{کعبه عمودی}} | {{کعبه عمودی}} | ||
'''رکن | '''رکن یمانی'''، گوشه جنوبی بنای کعبه و یکی از چهار گوشه ([[ارکان کعبه]]) آن است. این رکن در سمت سرزمین [[یمن]] قرار گرفته و از این رو به رکن یمانی مشهور است. رکن یمانی در مسیر طواف، پیش از [[حجر الاسود]]، آخرین و چهارمین رکن [[بیت‌الله|کعبه]] است. این گوشه از بنای کعبه به رکن جنوبی هم شهرت دارد. | ||
==موقعیت مکانی== | ==موقعیت مکانی== | ||
رکن یمانی در | رکن یمانی در مسیر طواف، پیش از [[حجر الاسود]]، آخرین و چهارمین رکن [[بیت‌الله|کعبه]] است.<ref>معجم البلدان، ج4، ص 465، رحله ابن بطوطه، ج1، ص 374، سفرنامه فرهادمیرزا، ص 375</ref>رکن در جنوب [[بیت‌الله|کعبه]] واقع شده و از این رو به رکن جنوبی هم شهرت دارد.<ref>سفرنامه ناصرخسرو، ص 129، ترحال فی الجزیره العربیه، ص 176، موسوعه العتیبات المقدسه، ج2، ص 333</ref> | ||
وجه | وجه نامگذاری آن به یمانی (نسبتی از یمن) به سبب واقع شدن در سمت [[یمن]] و قبله اهل یمن بودن است.<ref>مراصد الاطلاع، ج2، ص 629، المقنعه، ص 96، التاریخ التقویم، ج3، ص 453</ref> طبق نقلی، چون این رکن را فردی یمنی ساخته، به رکن یمانی شهرت یافته است.<ref>صبح الاعشی، ج4، ص 258، تاریخ قم، ص 281</ref> نیز گاه به این رکن و [[رکن حجرالاسود]]، که هر دو در سمت اهل یمن واقع اند، یمانی گفته شده است.<ref>صبح الاعشی ج4، ص258</ref> | ||
فاصله رکن | فاصله رکن یمانی از [[رکن حجرالاسود]]۱۱/۵۲ متر است.<ref>معجم البلدان ج4، ص465؛ الجغرافیه، ص84؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص80</ref> | ||
==تاریخ== | ==تاریخ== | ||
[[بیت‌الله|کعبه]] در زمان ساخت از | [[بیت‌الله|کعبه]] در زمان ساخت از سوی [[حضرت ابراهیم(ع)|ابراهیم(ع)]]، دو زاویه و گوشه داشت که به عنوان [[رکن حجرالاسود]] و رکن یمانی مشهور شدند؛ برخی معتقدند که رکن یمانی بر همان پی و پایه ای مستقر است که در روزگار ابراهیم بنا شده است.<ref>مکه و مدینه، تصویری از نوسازی ص102</ref> نیز گفته شده میان رکن یمانی و رکن حجرالاسود هفتاد پیامبر مدفون است.<ref>الکافی ج4، ص214؛ شرف النبی ص370</ref> | ||
=== شکاف کعبه === | === شکاف کعبه === | ||
بنا بر | بنا بر قولی، محلی که برای [[فاطمه بنت اسد]] شکافته شد تا فرزندش [[علی(ع)]] را داخل کعبه به دنیا بیاورد، کنار رکن یمانی بوده است.<ref>آثار اسلامی مکه و مدینه، ص46</ref> | ||
==استلام رکن یمانی== | ==استلام رکن یمانی== | ||
بر اساس | بر اساس روایات، [[پیامبر(ص)]] [[حجرالاسود]] را با دست مسح می‌کرد و می‌بوسید و زمانی که به رکن یمانی می‌رسید آن را در آغوش می‌کشید. این عمل، سیره [[امام باقر (ع)]] نیز بوده است.<ref>الکافی ج4، ص408؛ الاستبصار ج2، ص217</ref> | ||
طبق | طبق روایات دیگری، پیامبر در هر [[طواف]]، رکن یمانی را استلام می‌کرد<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص117؛ دعائم الاسلام ج1، ص312</ref>سپس می‌بوسید و صورتش را بر آن می‌نهاد.<ref>اسرار عرفانی، ص 397- 398؛ شرف النبی ص386</ref> | ||
در | در برخی منابع [[شیعه]]، نقل شده که وقتی [[پیامبر(ص)|پیامبر]] به رکن یمانی می‌رسید، سرش را به سمت [[بیت‌الله|کعبه]] بلند می‌کرد و می‌فرمود: اَلْحَمْدُ للّه الذی شَرَّفَکَ وَ عَظَّمَکَ وَ الحَمْدُللّه الَّذی بَعَثَنی نَبِیاً وَ جَعَلَ عَلِیاً اِماماً، اَلَّلهُمَّ اهْدِ لَهُ خَلْقِکَ وَجَنِّبْهُ شِرارَ خَلْقِکَ.<ref>من لایحضره الفقیه، ج2، ص240؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص107؛ اثبات الهداه، ج3، ص19</ref> | ||
از امام رضا(ع) | از امام رضا(ع) دعای دیگری در هنگام استلام رکن یمانی نقل شده است.<ref>عیون اخبار الرضا، ج2، ص19</ref> | ||
[[صحابه پیامبر|صحابه]] نیز، سنت | [[صحابه پیامبر|صحابه]] نیز، سنت نبوی در [[استلام]] رکن یمانی را رعایت می‌کردند.<ref>اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص120</ref> | ||
مستحبات | مستحبات | ||
[[استلام]] و | [[استلام]] و بوسیدن رکن یمانی، ذکر گفتن، تواضع کردن، صلوات فرستادن، توبه کردن، دعا<ref>سلوک الملوک، ص368</ref>، و خواندن آیه ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی آلاخره حسنه و قنا عذاب النار<ref>الکافی، ج4، ص407؛ المقنع، ص257</ref> نزد رکن یمانی مورد توجه روایات است.<ref>المقنعه، 403؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص106؛ اشاره السبق، ص132</ref> | ||
بر | بر این اساس، فقیهان به استحباب موکد [[استلام]] رکن یمانی، قائل اند.<ref>الاقتصاد، ص333؛ البراهین الجلیه، ص75؛ السرائر، ج1،ص572</ref> نیز بنابر روایات مسح رکن یمانی سبب آمرزش گناهان است<ref>شرف النبی، ص376</ref>و دعا در نزدیک رکن یمانی مستجاب می‌شود.<ref>شرف النبی، ص378؛ شفاء الغرام ص374؛ عدة الانابه فی اماکن الاجابه، ص44</ref> | ||
==فرشته ای در رکن یمانی== | ==فرشته ای در رکن یمانی== | ||
در | در روایات، از فرشته‌ای نزد رکن یمانی یاد شده که کار او، آمین گفتن به دعای مؤمنان است. نیز این فرشته، صلوات مؤمنان بر [[پیامبر(ص)|پیامبر]] را، به آن حضرت می‌رساند.<ref>الکافی، ج4، ص408</ref> | ||
==مضامین باطنی== | ==مضامین باطنی== | ||
گفته‌اند [[بیت‌الله|کعبه]]، | گفته‌اند [[بیت‌الله|کعبه]]، محاذی عرش الهی واقع شده و [[حجر الاسود]] و رکن یمانی در سمت راست عرش در آسمان مستقرند.<ref>مجمع البحرین، ج6، ص89</ref> این مضمون با روایت دیگری تکمیل شده که [[حجر الاسود]] بیانگر مقام پیامبر و رکن یمانی بیانگر مقام [[امامان شیعه|ائمه (ع)]]<nowiki/>است.<ref>بحارالانوار، ج7، ص340</ref> | ||
نیز نقل شده که رکن | نیز نقل شده که رکن یمانی به منزله دست راست خدا در زمین و دری از درهای بهشت است که همواره گشوده است.<ref>الفقه المنسوب الی الامام الرضا، ص219؛ علل الشرائع، ج2، ص423؛ شرف النبی، ص371</ref> | ||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
• '''آثار | • '''آثار اسلامی مکه و مدینه'''، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. | ||
• '''اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات'''، محمد بن الحسن الحر | • '''اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات'''، محمد بن الحسن الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، مقدمه سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، بیروت، الاعلمی، ۱۴۲۲ق. | ||
• '''اخبار مکة | • '''اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه'''، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق.)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق. | ||
• '''الاستبصار | • '''الاستبصار فیما اختلف من الاخبار'''، محمد بن حسن الطوسی (شیخ طوسی) (م.۴۶۰ق.)، تحقیق سید حسن موسوی الخرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش. | ||
• '''اسرار | • '''اسرار عرفانی حج'''، محمد تقی فعالی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. | ||
• '''إشارة السبق | • '''إشارة السبق إلی معرفة الحق'''، علی بن حسن الحلبی، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق. | ||
• '''الاقتصاد | • '''الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد'''، محمد بن حسن الطوسی(شیخ طوسی) ، تحقیق حسن سعید، تهران، کتابخانه جامع چهلستون، ۱۴۰۰ق. | ||
• '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''، محمد باقر | • '''بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار'''، محمد باقر المجلسی ، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق. | ||
• ''' | • '''البراهین الجلیة'''، السید محمد حسن القزوینی الحائری، تحقیق : مقدمه السید محمد کاظم القزوینی، بیروت، دارالغدیر، ۱۳۹۴ق. | ||
• ''' | • '''تاریخ قم'''، حسن بن محمد قمی(م.۳۷۸ق.)، تهران، توس، ۱۳۶۱ش. | ||
• '''تاریخ | • '''ترحال فی الجزیرة العربیة (یتضمن تاریخ مناطق الحجاز المقدسة عند المسلمین)'''، جان لوئیس بورکهارت، ترجمه صبری محمد حسن، قاهره، المرکز القومی للترجمه، ۲۰۰۷م. | ||
• ''' | • '''تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید'''، محمد بن حسن الطوسی (شیخ طوسی) ، تحقیق سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش. | ||
• ''' | • '''الجغرافیه'''، ابو عبد الله محمد بن ابی بکر زهری، تحقیق محمد حاج صادق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲ش. | ||
• ''' | • '''دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام'''، نعمان بن محمد المغربی ، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق. | ||
• ''' | • '''رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)'''، محمد بن عبدالله اللواتی الطنجی، تحقیق عبدالهادی تازی، ریاض، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق. | ||
• ''' | • '''السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی'''، محمد بن احمد ابن ادریس (م.۵۹۸ق.)، قم، انتشارات الاسلامی ، ۱۴۱۰ق. | ||
• ''' | • '''سفرنامه فرهاد میرزا (هدایة السبیل و کفایة الدلیل)'''، فرهاد میرزا معتمد الدوله، تصحیح غلام رضا طباطبایی، تهران، علمی، ۱۳۶۶ش. | ||
• '''سفرنامه | • '''سفرنامه ناصرخسرو'''، ناصر خسرو، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش. | ||
• ''' | • '''شرف النبی (شرف المصطفی)'''، ابوسعید واعظ خرگوشی ، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش. | ||
• ''' | • '''شفاء الغرام باخبار البلد الحرام'''، محمد بن احمد التقی الفاسی ، تحقیق گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق. | ||
• ''' | • '''صبح الاعشی فی صناعة الانشاء'''، احمد بن علی القلقشندی ، تحقیق محمد حسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا. | ||
• ''' | • '''عدة الانابة فی اماکن الاجابة'''، عبدالله بن ابراهیم الحسنی، تحقیق عبدالله نذیر، مکه المکرمه، المکتبه المکیه، ۱۴۲۹ق. | ||
• ''' | • '''علل الشرائع و الاحکام'''، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق) ، تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق. | ||
• ''' | • '''عیون اخبار الرضا'''، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق) ، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، الاعلمی، ۱۴۰۴ق. | ||
• ''' | • '''فقه المنسوب الی الامام الرضا'''، علی بن بابویه، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق. | ||
• ''' | • '''الکافی'''، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش. | ||
• ''' | • '''مجمع البحرین'''، فخرالدین بن محمد الطریحی ، تحقیق الحسینی، تهران, المرتضویة، ۱۳۶۲ش. | ||
• '''مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع'''، صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. | |||
• '''مراصد الاطلاع | |||
• '''معجم البلدان'''، | • '''معجم البلدان'''، یاقوت بن عبدالله الحموی ، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م. | ||
• '''المقنع'''، محمد بن | • '''المقنع'''، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق)، قم، مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق. | ||
• '''المقنعه'''، محمد بن محمد بن النعمان( | • '''المقنعه'''، محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۱۰ق. | ||
• '''مکه و | • '''مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی'''، عبیدالله محمد امین کردی، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ ش. | ||
• '''من لا | • '''من لا یحضره الفقیه'''، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) ، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۰۴ق. | ||
• '''موسوعة العتبات المقدسه'''، جعفر | • '''موسوعة العتبات المقدسه'''، جعفر خلیلی، بیروت، الاعلمی، ۱۴۰۷ق. | ||
نسخهٔ ۱۲ مارس ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۳۶
|
| کعبه |
| نام‌ها |
| بیت العتیق • بیت الله • بیت الحرام • بیت المحرم • بیت المعمور |
| ارکان |
| رکن عراقی • رکن شامی • رکن حجرالاسود • رکن یمانی |
| اجزا |
| باب الکعبه • باب التوبه • پلکان خارجی کعبه • ناودان کعبه • پرده کعبه • پرده درون کعبه • ستون‌های کعبه • پلکان داخلی کعبه • سقف کعبه • برقع • حزام • آویزه‌های کعبه • شاذروان • ملتزم • مستجار |
| پیشینه |
| بازسازی کعبه • تاریخ بازسازی درِ کعبه • مولد علی(ع) |
| متولیان |
| ابوخفاد اسدی • ابوطالب• عبدالله بن عبدالعزی • تمیم بن مر |
| مرتبط |
| طواف • حجر الاسود • حطیم • حجر اسماعیل • مقام ابراهیم • حجابت • بیت الضراح • خط آغاز طواف • کارگاه پرده‌بافی • شستشوی کعبه • ابرق • ازلام • استقسام • |
رکن یمانی، گوشه جنوبی بنای کعبه و یکی از چهار گوشه (ارکان کعبه) آن است. این رکن در سمت سرزمین یمن قرار گرفته و از این رو به رکن یمانی مشهور است. رکن یمانی در مسیر طواف، پیش از حجر الاسود، آخرین و چهارمین رکن کعبه است. این گوشه از بنای کعبه به رکن جنوبی هم شهرت دارد.
موقعیت مکانی
رکن یمانی در مسیر طواف، پیش از حجر الاسود، آخرین و چهارمین رکن کعبه است.[۱]رکن در جنوب کعبه واقع شده و از این رو به رکن جنوبی هم شهرت دارد.[۲]
وجه نامگذاری آن به یمانی (نسبتی از یمن) به سبب واقع شدن در سمت یمن و قبله اهل یمن بودن است.[۳] طبق نقلی، چون این رکن را فردی یمنی ساخته، به رکن یمانی شهرت یافته است.[۴] نیز گاه به این رکن و رکن حجرالاسود، که هر دو در سمت اهل یمن واقع اند، یمانی گفته شده است.[۵]
فاصله رکن یمانی از رکن حجرالاسود۱۱/۵۲ متر است.[۶]
تاریخ
کعبه در زمان ساخت از سوی ابراهیم(ع)، دو زاویه و گوشه داشت که به عنوان رکن حجرالاسود و رکن یمانی مشهور شدند؛ برخی معتقدند که رکن یمانی بر همان پی و پایه ای مستقر است که در روزگار ابراهیم بنا شده است.[۷] نیز گفته شده میان رکن یمانی و رکن حجرالاسود هفتاد پیامبر مدفون است.[۸]
شکاف کعبه
بنا بر قولی، محلی که برای فاطمه بنت اسد شکافته شد تا فرزندش علی(ع) را داخل کعبه به دنیا بیاورد، کنار رکن یمانی بوده است.[۹]
استلام رکن یمانی
بر اساس روایات، پیامبر(ص) حجرالاسود را با دست مسح می‌کرد و می‌بوسید و زمانی که به رکن یمانی می‌رسید آن را در آغوش می‌کشید. این عمل، سیره امام باقر (ع) نیز بوده است.[۱۰]
طبق روایات دیگری، پیامبر در هر طواف، رکن یمانی را استلام می‌کرد[۱۱]سپس می‌بوسید و صورتش را بر آن می‌نهاد.[۱۲]
در برخی منابع شیعه، نقل شده که وقتی پیامبر به رکن یمانی می‌رسید، سرش را به سمت کعبه بلند می‌کرد و می‌فرمود: اَلْحَمْدُ للّه الذی شَرَّفَکَ وَ عَظَّمَکَ وَ الحَمْدُللّه الَّذی بَعَثَنی نَبِیاً وَ جَعَلَ عَلِیاً اِماماً، اَلَّلهُمَّ اهْدِ لَهُ خَلْقِکَ وَجَنِّبْهُ شِرارَ خَلْقِکَ.[۱۳]
از امام رضا(ع) دعای دیگری در هنگام استلام رکن یمانی نقل شده است.[۱۴]
صحابه نیز، سنت نبوی در استلام رکن یمانی را رعایت می‌کردند.[۱۵]
مستحبات
استلام و بوسیدن رکن یمانی، ذکر گفتن، تواضع کردن، صلوات فرستادن، توبه کردن، دعا[۱۶]، و خواندن آیه ربنا آتنا فی الدنیا حسنه و فی آلاخره حسنه و قنا عذاب النار[۱۷] نزد رکن یمانی مورد توجه روایات است.[۱۸]
بر این اساس، فقیهان به استحباب موکد استلام رکن یمانی، قائل اند.[۱۹] نیز بنابر روایات مسح رکن یمانی سبب آمرزش گناهان است[۲۰]و دعا در نزدیک رکن یمانی مستجاب می‌شود.[۲۱]
فرشته ای در رکن یمانی
در روایات، از فرشته‌ای نزد رکن یمانی یاد شده که کار او، آمین گفتن به دعای مؤمنان است. نیز این فرشته، صلوات مؤمنان بر پیامبر را، به آن حضرت می‌رساند.[۲۲]
مضامین باطنی
گفته‌اند کعبه، محاذی عرش الهی واقع شده و حجر الاسود و رکن یمانی در سمت راست عرش در آسمان مستقرند.[۲۳] این مضمون با روایت دیگری تکمیل شده که حجر الاسود بیانگر مقام پیامبر و رکن یمانی بیانگر مقام ائمه (ع)است.[۲۴]
نیز نقل شده که رکن یمانی به منزله دست راست خدا در زمین و دری از درهای بهشت است که همواره گشوده است.[۲۵]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ معجم البلدان، ج4، ص 465، رحله ابن بطوطه، ج1، ص 374، سفرنامه فرهادمیرزا، ص 375
- ↑ سفرنامه ناصرخسرو، ص 129، ترحال فی الجزیره العربیه، ص 176، موسوعه العتیبات المقدسه، ج2، ص 333
- ↑ مراصد الاطلاع، ج2، ص 629، المقنعه، ص 96، التاریخ التقویم، ج3، ص 453
- ↑ صبح الاعشی، ج4، ص 258، تاریخ قم، ص 281
- ↑ صبح الاعشی ج4، ص258
- ↑ معجم البلدان ج4، ص465؛ الجغرافیه، ص84؛ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص80
- ↑ مکه و مدینه، تصویری از نوسازی ص102
- ↑ الکافی ج4، ص214؛ شرف النبی ص370
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص46
- ↑ الکافی ج4، ص408؛ الاستبصار ج2، ص217
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص117؛ دعائم الاسلام ج1، ص312
- ↑ اسرار عرفانی، ص 397- 398؛ شرف النبی ص386
- ↑ من لایحضره الفقیه، ج2، ص240؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص107؛ اثبات الهداه، ج3، ص19
- ↑ عیون اخبار الرضا، ج2، ص19
- ↑ اخبار مکه، الفاکهی، ج1، ص120
- ↑ سلوک الملوک، ص368
- ↑ الکافی، ج4، ص407؛ المقنع، ص257
- ↑ المقنعه، 403؛ تهذیب الاحکام، ج5، ص106؛ اشاره السبق، ص132
- ↑ الاقتصاد، ص333؛ البراهین الجلیه، ص75؛ السرائر، ج1،ص572
- ↑ شرف النبی، ص376
- ↑ شرف النبی، ص378؛ شفاء الغرام ص374؛ عدة الانابه فی اماکن الاجابه، ص44
- ↑ الکافی، ج4، ص408
- ↑ مجمع البحرین، ج6، ص89
- ↑ بحارالانوار، ج7، ص340
- ↑ الفقه المنسوب الی الامام الرضا، ص219؛ علل الشرائع، ج2، ص423؛ شرف النبی، ص371
فهرست منابع
• آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• اثبات الهداه بالنصوص و المعجزات، محمد بن الحسن الحر العاملی (م.۱۱۰۴ق.)، مقدمه سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، بیروت، الاعلمی، ۱۴۲۲ق.
• اخبار مکة فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحق الفاکهی (م.۲۷۵ق.)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
• الاستبصار فیما اختلف من الاخبار، محمد بن حسن الطوسی (شیخ طوسی) (م.۴۶۰ق.)، تحقیق سید حسن موسوی الخرسان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
• اسرار عرفانی حج، محمد تقی فعالی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• إشارة السبق إلی معرفة الحق، علی بن حسن الحلبی، تحقیق ابراهیم بهادری، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۴ق.
• الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد، محمد بن حسن الطوسی(شیخ طوسی) ، تحقیق حسن سعید، تهران، کتابخانه جامع چهلستون، ۱۴۰۰ق.
• بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار، محمد باقر المجلسی ، تصحیح محمد باقر بهبودی و سید ابراهیم میانجی و سید محمد مهدی موسوی خرسان، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
• البراهین الجلیة، السید محمد حسن القزوینی الحائری، تحقیق : مقدمه السید محمد کاظم القزوینی، بیروت، دارالغدیر، ۱۳۹۴ق.
• تاریخ قم، حسن بن محمد قمی(م.۳۷۸ق.)، تهران، توس، ۱۳۶۱ش.
• ترحال فی الجزیرة العربیة (یتضمن تاریخ مناطق الحجاز المقدسة عند المسلمین)، جان لوئیس بورکهارت، ترجمه صبری محمد حسن، قاهره، المرکز القومی للترجمه، ۲۰۰۷م.
• تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (شیخ طوسی) ، تحقیق سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• الجغرافیه، ابو عبد الله محمد بن ابی بکر زهری، تحقیق محمد حاج صادق، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۲ش.
• دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام، نعمان بن محمد المغربی ، تحقیق آصف بن علی اصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، ۱۳۸۳ق.
• رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، محمد بن عبدالله اللواتی الطنجی، تحقیق عبدالهادی تازی، ریاض، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
• السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس (م.۵۹۸ق.)، قم، انتشارات الاسلامی ، ۱۴۱۰ق.
• سفرنامه فرهاد میرزا (هدایة السبیل و کفایة الدلیل)، فرهاد میرزا معتمد الدوله، تصحیح غلام رضا طباطبایی، تهران، علمی، ۱۳۶۶ش.
• سفرنامه ناصرخسرو، ناصر خسرو، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران، زوار، ۱۳۸۱ش.
• شرف النبی (شرف المصطفی)، ابوسعید واعظ خرگوشی ، تحقیق محمد روشن، تهران، بابک، ۱۳۶۱ش.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی ، تحقیق گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
• صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، احمد بن علی القلقشندی ، تحقیق محمد حسین شمس الدین، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی تا.
• عدة الانابة فی اماکن الاجابة، عبدالله بن ابراهیم الحسنی، تحقیق عبدالله نذیر، مکه المکرمه، المکتبه المکیه، ۱۴۲۹ق.
• علل الشرائع و الاحکام، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق) ، تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم، نجف، مکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
• عیون اخبار الرضا، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق) ، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، الاعلمی، ۱۴۰۴ق.
• فقه المنسوب الی الامام الرضا، علی بن بابویه، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا۷، ۱۴۰۶ق.
• الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران، دار الکتب اسلامیه، ۱۳۶۳ش.
• مجمع البحرین، فخرالدین بن محمد الطریحی ، تحقیق الحسینی، تهران, المرتضویة، ۱۳۶۲ش.
• مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه و البقاع، صفی‌الدین عبدالمومن بن عبدالحق، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق.
• معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله الحموی ، بیروت، دار صادر، ۱۹۹۵م.
• المقنع، محمد بن علی بن بابویه(شیخ صدوق)، قم، مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
• المقنعه، محمد بن محمد بن النعمان(شیخ مفید)، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۱۰ق.
• مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، عبیدالله محمد امین کردی، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ ش.
• من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق) ، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، انتشارات الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
• موسوعة العتبات المقدسه، جعفر خلیلی، بیروت، الاعلمی، ۱۴۰۷ق.