بنیتمیم: تفاوت میان نسخهها
| خط ۴۹: | خط ۴۹: | ||
==وضعیت فرهنگی بنی تمیم== | ==وضعیت فرهنگی بنی تمیم== | ||
بنیتمیم افزون بر نقش سیاسی، در فرهنگ و دانش نیز برجسته بودند. بسیاری از آنان راویان احادیث [[اهل بیت|اهلبیت]] بودند؛ مانند | بنیتمیم افزون بر نقش سیاسی، در فرهنگ و دانش نیز برجسته بودند. بسیاری از آنان راویان احادیث [[اهل بیت|اهلبیت]] بودند؛ مانند غیاث بن ابراهیم، محمد بن تمیم نهشلی، ابونجران، عمرو بن مسلم، هیثم بن عروه کوفی و عبدالرحمن بن ابینجران. شاعرانشان از عصر جاهلی چون اوس بن حجر و عَدی بن زید<ref>الاغانی، ج8، ص443؛ الشعر و الشعراء، ج1، ص9.</ref> تا دوره اسلامی مانند [[جریر]]، [[فرزدق]]، [[روبَة بن عَجّاج]]، حیصبیص و [[بعیث]]<ref>وفیات الاعیان، ج1، ص321؛ انساب الاشراف، ج12، ص115.</ref> شناختهاند. در علوم مختلف نیز دانشورانی چون [[خلیفة بن خیاط]]، [[ابنحبان بستی]]، [[قاضی نعمان]]، [[عبدالکریم سمعانی]]، [[ابراهیم بن ادهم]] و خاندانهای [[بنیعصرون]] و [[قلانسی]] ظهور کردند.<ref>قبیلة تمیم عبر العصور، ص119، 135.</ref> آنان حتی گویشی ویژه داشتند و ضمیر «ش» را به جای «ک» به کار میبردند.<ref>جمهرة اللغه، ج1، ص42.</ref> | ||
==بنیتمیم و حج و حرمین== | ==بنیتمیم و حج و حرمین== | ||
نسخهٔ ۷ دسامبر ۲۰۲۵، ساعت ۱۵:۴۱
| نسب | تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان |
|---|---|
| مکان | جزیرة العرب، نجد، عراق، ایران ، بحرین و مصر |
| اشخاص مهم | اصبغ بن نباته حنظلی، حرّ بن یزید ریاحی، فرزدق، ابوالفوارس ... |
| شاخهای از | مضر/ عدنان |
| زیرشاخهها | بنیعصرون، بنومجاشع بن دارم، بنیعطارد بن عوف، آل کرب، آل ثانی ... |
| مهمترین اقدامات | شرکت در فتوحات اسلامی، شرکت در نبرد جمل، صفین و نهروان، شرکت در قیام عاشورا و قیام مختار، نقش آفرین در در دوره امویان و عباسیان |
| مناصب مهم | از پیشوایان عرب در موسم حج، داوران عرب در عکاظ، کارگزاران پیامبر(ص)، کارگزاران امام علی(ع)، متولیان کعبه ، تلبیه ویژه و آیین حمس |
| مذهب | بتپرستی، مسیحیت، زرتشت، اسلام |
بنیتمیم از قبایل مهم عربستان در دوران باستان بود. جمعیت زیاد قبیله باعث اثر گذاری فراوان آنها در تحولات سیاسی شهر مکه شد. اصالت و نسب این قبیله به نوادگاه حضرت اسماعیل (ع) میرسید.
قبل از اسلام بنی تمیم بت پرستی بوده و تولیت کعبه و مکه بر عهده این قبیله بود. بعدها از مکه بیرون رانده شده و راهی سرزمین نجد شدند.
برخی افراد این قبیله بعد از اسلام، نقش مهمی ایفا کردند. بنی تمیم شاعران، دانشوران، راویان، کارگزارن و جنگجویان بسیاری را به اسلام تقدیم کرد.
بعد ها این قبیله به سایر نقاط در شبه جزیره ، ایران ، عراق و آفریقا پراکنده شدند. در عصر حاضر اغلب آنها در همان نجد ساکن بوده و خاندان محمد بن عبدالوهاب بنیان گذار وهابیت و آل ثانی حاکم قطر از قبیله بنی تمیم هستند.
تبار نامه بنی تمیم
تمیم بن مُرّ بن اُدّ بن طابخة بن الیاس بن مُضَر بن نزار بن معد بن عدنان، از نوادگان حضرت اسماعیل(ع) است.[۱] تمیمیان در الیاس، که جد شانزدهم رسول خدا است، با قریش همنسب هستند.[۲] نسل تمیم، از دو پسر تن از پسرانش به نام های زید مناة و عمرو ادامه یافت. از عمرو بن تمیم، خاندانهای بسیاری[۳] از جمله حَبِطات [یادداشت ۱] [۴] پدید آمد. و از زید مناة بن تمیم [۵] شاخههای فراوانی مانند بنوکعب بن سعد ، بنومُقاعِس[۶] بنیحنظله ، بنیدارم[۷] و بنییربوع پدید آمدند.[۸]
پیش از اسلام
خاستگاه بنیتمیم در جزیرة العرب بود. حدود ۱۵۰ سال پیش از ظهور اسلام، شاخههایی از این قبیله تولیت کعبه را برعهده داشتند و در مکه سکونت داشتند. اما به سبب غارت و بیحرمتی نسبت به کعبه، از مکه رانده شدند و به نجد کوچ کردند. [یادداشت ۲][۹]
شاخههایی از آنان به حیره در عراق و بحرین نیز مهاجرت کردند.[۱۰] دین رایج میان آنان بت پرستی بود، اما به سبب پراکندگی جغرافیایی، پیروانی از زرتشت و مسیحیت نیز در میانشان وجود داشت.[۱۱] در موسم حج و بازار عکاظ، تمیمیان منصب داوری داشتند و از حمایت قریش برخوردار بودند.[۱۲]
پس از اسلام
در سال نهم هجری (سنة الوفود) بیشتر بنیتمیم مسلمان شدند.[۱۳]برخی بزرگانشان کارگزار پیامبر(ص) در مناطق مختلف بودند؛ مانند یعلی بن امیه تمیمی در یمن و حنظلة بن ربیع تمیمی در نویسندگان رسول خدا.[۱۴] این قبیله در فتوحات اسلامی، بهویژه نبرد قادسیه و فتح اصطخر و خراسان نقش داشتند.[۱۵]
در دوران امام علی(ع)، برخی از کارگزاران و یاران نزدیک او از بنیتمیم بودند؛ مانند معقل بن قیس ریاحی و اصبغ بن نباته حنظلی.[۱۶]در نبردهای جمل، صفین و نهروان، بخشی از تمیمیان در کنار امام علی(ع) و بخشی در صف مخالفان یا خوارج حضور داشتند.[۱۷]در قیام عاشورا، برخی تمیمیان در سپاه امام حسین(ع) و برخی در سپاه دشمن بودند؛ از جمله حرّ بن یزید ریاحی در شمار یاران امام و زرعة بن شریک در شمار مخالفان.[۱۸]
در دوره امویان، تمیمیان در فتوحات خراسان و نزاعهای قبیلهای بصره نقش گسترده داشتند. حضورشان در خراسان سبب شد در دعوت عباسیان نیز مؤثر باشند؛ پنج تن از نقیبان دوازدهگانه عباسی در خراسان از بنیتمیم بودند.[۱۹]
دورانهای بعدی و معاصر
در قرون دوم و سوم هجری، گروههایی از بنیتمیم به مصر مهاجرت کردند و با تأسیس سلسله اغلبیان قدرت یافتند. پس از سقوط اغلبیان، برخی به اندلس کوچ کردند.[۲۰]
در عراق، بنیتمیم از نخستین ساکنان کوفه و بصره بودند. بعدها شاخههای متعددی از آنان در عراق شکل گرفت و در دوره معاصر بسیاری به تشیع گرویدند.[۲۱]
در ایران، از سدههای نخست هجری در خوزستان و خراسان اقامت داشتند و امروز نیز از قبایل بزرگ خوزستاناند.[۲۲]امروزه بنیتمیم در ایران، عراق، شمال افریقا و بهویژه در نجد و جبل شمر عربستان سعودی حضور دارند. خاندانهای مهمی چون محمد بن عبدالوهاب بنیانگذار وهابیت و آل ثانی حاکمان قطر از بنیتمیم برخاستهاند.[۲۳]
وضعیت فرهنگی بنی تمیم
بنیتمیم افزون بر نقش سیاسی، در فرهنگ و دانش نیز برجسته بودند. بسیاری از آنان راویان احادیث اهلبیت بودند؛ مانند غیاث بن ابراهیم، محمد بن تمیم نهشلی، ابونجران، عمرو بن مسلم، هیثم بن عروه کوفی و عبدالرحمن بن ابینجران. شاعرانشان از عصر جاهلی چون اوس بن حجر و عَدی بن زید[۲۴] تا دوره اسلامی مانند جریر، فرزدق، روبَة بن عَجّاج، حیصبیص و بعیث[۲۵] شناختهاند. در علوم مختلف نیز دانشورانی چون خلیفة بن خیاط، ابنحبان بستی، قاضی نعمان، عبدالکریم سمعانی، ابراهیم بن ادهم و خاندانهای بنیعصرون و قلانسی ظهور کردند.[۲۶] آنان حتی گویشی ویژه داشتند و ضمیر «ش» را به جای «ک» به کار میبردند.[۲۷]
بنیتمیم و حج و حرمین
بنیتمیم را از پیشوایان عرب در موسم حج دانستهاند.[۲۸] در دوران جاهلی، گروهی از فرزندان کعب بن سعد برخی مناصب حج را تا هنگام ظهور اسلام در اختیار گرفتند.[۲۹] امر اجازه [۳۰] [یادداشت ۳] نخست در دست خاندان صوفه از بنیتمیم بود و سپس در دست خاندانهایی دیگر از بنیتمیم مانند بنیعطارد بن عوف و آل کرب قرار گرفت.[۳۱] پس از او خاندان سعد بن زید مناة بن تمیم این مقام را به ارث بردند. آن گاه این مقام به خاندان صفوان بن حارث بن شحنة بن عطارد تمیمی رسید.[۳۲]
متولیان کعبه
برخی منابع اضبط بن قریع تمیمی را از متولیان کعبه برشمردهاند.[۳۳] آوردهاند که او پس از بنیجمان بن سعد تمیمی،[۳۴] تولیت خانه خدا را بر عهده گرفت و سپس این مقام به تیرهای دیگر از بنیتمیم یعنی بنیحنظلة بن دارم رسید.[۳۵] اسید بن عمرو بن تمیم نیز پس از پدرش تولیت را بر عهده داشت که زمان آن مشخص نیست.[۳۶]
تلبیه ویژه
بنیتمیم در مناسک حج، تلبیهای ویژه به صورت «لبَّیک اللهم لبَّیک، لبَّیک لبَّیک عن تمیم، قد تراها قد اخلقت ثیابها و اثواب من وراءها و اخلصت لربها دعاءها»[۳۷] داشت.[یادداشت ۴]
آیین حمس
برخی تیرههای بنیتمیم در مناسک حج به آیین حُمس پایبند بودند[۳۸] و در حج خود، تنها در لباسهای نو یا لباس مردم مکه به طواف میپرداختند و خوش نداشتند که طواف را با لباسهایی که معصیت در آنها انجام گرفته، به جا آورند. اینان اگر لباس نو نداشتند، به صورت عریان طواف میکردند و اگر کسی با لباسهای خود طواف میکرد، پس از طواف لباسها را دور میانداخت و دیگر کسی از آنها بهره نمیبرد.[۳۹]
پانویس
- ↑ النسب، ص231؛ جمهرة النسب، ص20، 189؛ جمهرة انساب العرب، ص207، 480.
- ↑ الانساب، ج1، ص13-14.
- ↑ جمهرة النسب، ص251-252.
- ↑ جمهرة انساب العرب، ص211-213؛ الاشتقاق، ص202؛ الانساب، ج4، ص50.
- ↑ انساب الاشراف، ج12، ص13؛ النسب، ص231؛ جمهرة انساب العرب، ص213.
- ↑ جمهرة النسب، ص230 به بعد.
- ↑ النسب، ص193-226.
- ↑ جمهرة النسب، ص213؛ انساب الاشراف، ج12، ص11.
- ↑ الاغانی، ج9، ص224-225.
- ↑ بلادالعرب، ص87، 132، 278، 286، 315-316؛ قبیلة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام، ج1، ص124-125؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص53؛ البحرین فی صدر الاسلام، ص156-157.
- ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص90-93؛ تاریخ یعقوبی، ج1، ص255؛ المفصل، ج8، ص119.
- ↑ المحبر، ص182؛ التنبیه و الاشراف، ص175؛ تاریخ طبری، ج4، ص497.
- ↑ الطبقات، ج2، ص153-156؛ الاصابه، ج2، ص454؛ تاریخ خلیفه، ص45.
- ↑ الادارة فی عصر الرسول، ص100، 252-254؛ الطبقات، ج6، ص123.
- ↑ تاریخ طبری، ج3، ص563؛ تاریخ الاسلام، ج3، ص326؛ فتوح البلدان، ص390-394.
- ↑ تاریخ طبری، ج4، ص558؛ رجال الطوسی، ج1، ص69.
- ↑ وقعة صفین، ص205؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص109-112.
- ↑ تاریخ طبری، ج5، ص422، 453.
- ↑ تاریخ طبری، ج7، ص379-380.
- ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص114-118.
- ↑ التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره، ص54-55؛ قبیلة تمیم عبر العصور، ص126.
- ↑ الکامل، ج9، ص103؛ قبایل و عشایر عرب خوزستان، ص38-39.
- ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص122-134؛ موسوعة عشائر العراق، ج3، ص252.
- ↑ الاغانی، ج8، ص443؛ الشعر و الشعراء، ج1، ص9.
- ↑ وفیات الاعیان، ج1، ص321؛ انساب الاشراف، ج12، ص115.
- ↑ قبیلة تمیم عبر العصور، ص119، 135.
- ↑ جمهرة اللغه، ج1، ص42.
- ↑ المحبر، ص182.
- ↑ جمهرة النسب، ص239.
- ↑ تاریخ طبری، ج2، ص257.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص256-257؛ انساب الاشراف، ج12، ص8، 362؛ جمهرة انساب العرب، ص219.
- ↑ انساب الاشراف، ج12، ص8؛ البدایة و النهایه، ج2، ص206.
- ↑ المحبر، ص182؛ شفاء الغرام، ج، 2، ص36.
- ↑ اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.
- ↑ اخبار مکه، ج5، ص152؛ شفاء الغرام، ج2، ص36.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص36.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص255.
- ↑ قبائل بنیتمیم و دورهم فی التاریخ العربی، ص105-107.
- ↑ شفاء الغرام، ج2، ص87-88.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده است از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بنیتمیم.
- الآثار الباقیه: ابوریحان بیرونی ( درگذشت 440 ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1422ق.
- الاخبار الطوال: ابنداود الدینوری (درگذشت 282ق.)، به کوشش عبدالمنعم، قم، الرضی، 1412ق.
- اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابندهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق.
- اسباب النزول: الواحدی (درگذشت 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
- الاستیعاب: ابنعبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
- اسد الغابه: ابناثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دار الفکر، 1409ق.
- الاشتقاق: ابندرید (درگذشت 321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، 1411ق.
- الاصابه: ابنحجر العسقلانی (درگذشت 852ق.)، به کوشش علی معوض و عادل عبدالموجود، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- الاصنام (تنکیس الاصنام): هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.
- الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.
- الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
- انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، 1417ق.
- الانساب: عبدالکریم السمعانی (درگذشت 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق.
- انصار الحسین: محمد مهدی شمس الدین، دار الاسلامیه، 1401ق.
- بحار الانوار: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- البحرین فی صدر الاسلام: عبدالرحمن عبدالکریم، بیروت، دار العربیه، 1421ق.
- البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (درگذشت 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م.
- البدایة و النهایه: ابنکثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
- بلاد العرب: حسن بن عبدالله الاصفهانی، به کوشش حمد الجاسر و صالح العلی، ریاض، دار الیمامه.
- البیان و التبیین: الجاحظ (درگذشت 255ق.)، بیروت، مکتبة الهلال، 1423ق.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
- تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (درگذشت 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تجارب الامم: ابوعلی مسکویه (درگذشت 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش.
- التنبیه و الاشراف: المسعودی (درگذشت 345ق.)، بیروت، دار صعب.
- التنظیمات الاجتماعیة و الاقتصادیة فی البصره: صالح احمد علی، بیروت، دار الطلیعه.
- جامع البیان: الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- جلاء العیون: المجلسی (درگذشت 1110ق.)، قم، سرور، 1382ش.
- الجمل و النصرة لسید العتره: المفید (درگذشت 413ق.)، قم، مکتبة الداوری.
- جمهرة اللغه: ابندرید (درگذشت 321ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دار العلم للملایین، 1987م.
- جمهرة النسب: ابنالکلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش ناجی حسن، بیروت، عالم الکتب، 1407ق.
- جمهرة انساب العرب: ابنحزم (درگذشت 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- خوارج و تندیس فتنه: ولی الله عیسیزاده، قم، میراث ماندگار، 1383ش.
- راههای نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی: آذرتاش آذرنوش، تهران، توس، 1374ش.
- رجال ابنداود: ابنداود الحلی (درگذشت 707ق.)، به کوشش سید محمد صادق، نجف، المکتبة الحیدریه، 1392ق.
- رجال الطوسی: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش قیومی، قم، نشر اسلامی، 1415ق.
- رجال النجاشی: النجاشی (درگذشت 450ق.)، به کوشش شبیری زنجانی، قم، نشر اسلامی، 1418ق.
- الرده: الواقدی (درگذشت 207ق.)، به کوشش الجبوری، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1410ق.
- زهر الآداب و ثمر الالباب: ابراهیم القیروانی (درگذشت 453ق.)، بیروت، دار الجیل.
- سبل الهدی: محمد بن یوسف الصالحی (درگذشت 942ق.)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.
- السیرة النبویه: ابنهشام (درگذشت 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
- شرح دیوان جریر: تاج الدین شلق، بیروت، دار الکتاب العربی، 1429ق.
- شرح نهج البلاغه: ابنابیالحدید (درگذشت 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، دار احیاء الکتب العربیه، 1378ق.
- الشعر و الشعراء: ابنقتیبه (درگذشت 276ق.)، قاهره، دار الحدیث، 1423ق.
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
- صد و پنجاه صحابی ساختگی: سید مرتضی عسکری، ترجمه: سردارنیا.
- الطبقات الکبری: ابنسعد (درگذشت 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- عیون الاخبار: ابنقتیبه (درگذشت م. 276ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- فتوح البلدان: البلاذری (درگذشت 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م.
- الفتوح: ابناعثم الکوفی (درگذشت 314ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الاضواء، 1411ق.
- فتوحات شاهی: ابراهیم امینی هروی (درگذشت 10 ق.)، به کوشش نصیری، تهران، انجمن آثار فرهنگی، 1383ش.
- الفهرست: الطوسی (درگذشت 460 ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
- قبائل بنیتیم و دورهم فی التاریخ العربی قبل الاسلام: واثقة حازم جاسم الحیالی، بیروت، الدار العربیة للموسوعات، 1433ق.
- قبایل و عشایر عرب خوزستان: یوسف عزیزی، تهران، 1373ش.
- قبلیة تمیم عبر العصور: عبدالله محمود حسین، دمشق، دار الیمیر، 2000م.
- قبلیة تمیم فی الجاهلیة و الاسلام: عبدالقادر فیاض حرفوش، دمشق، دار البشائر، 1423ق.
- الکامل فی التاریخ: ابناثیر (درگذشت 630 ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- لسان العرب: ابنمنظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- لله و للحقیقه: علی آل محسن، تهران، مشعر، 1424ق.
- اللهوف: ابنطاووس (درگذشت 664ق.)، انوار الهدی، 1417ق.
- المحبّر: ابنحبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
- المعارف: ابنقتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
- معجم الادباء: یاقوت الحموی (درگذشت 626ق.)، بیروت، دار الفکر، 1400ق.
- معجم قبائل العرب: عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.
- المفصل: جواد علی، دار الساقی، 1424ق.
- مقتل الحسین(ع): ابومخنف (درگذشت 157ق.)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه.
- المنتظم: ابنجوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
- المنمق: ابنحبیب (درگذشت 245ق.)، بهکوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق.
- موسوعة عشائر العراق: عباس عزاوی، بیروت، دار العربیه، 1425ق.
- النسب: ابنسلّام الهروی (درگذشت 224ق.)، به کوشش مریم محمد، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
- نشوة الطرب فی تاریخ جاهلیة العرب: ابنسعیداندلسی، به کوشش عبدالرحمن، عمان، مکتبة الاقصی.
- نفس المهموم: عباس قمی (درگذشت 1359ق.)، نجف، مکتبة الحیدریه، 1421ق.
- وفیات الاعیان: ابنخلکان (درگذشت 681ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.
- وقعة صفین: ابنمزاحم المنقری (درگذشت 212ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، مکتبة النجفی، 1404ق.