تونس

تونس

اطلاعات عمومی
دین رسمی	اسلام
جمعیت کل	10600000 نفر
مساحت	162155 کیلومتر مربع
حکومت	جمهوری پارلمانی
واحد پول	دینار تونس (TND)
پایتخت	تونس
شهرهای مهم	تونس، قیروان،
ادیان(درصد)	اسلام (99 درصد)، سایر ادیان (1 درصد)
زبان رسمی	زبان عربی
سایت	.tn
احزاب و گروه‌ها
اقوام	بربر
مراکز شیعی
مراکز علمی	الجامعة الزیتونیه، الجامعة التونسیة
آمار حج‌گزاران	8000 نفر
متولی حج	وزیر امور دینی تونس

تونس شمالی‌ترین کشور قارهٔ آفریقاست. دین رسمی آن اسلام است و ۹۹٪ مردم آن مسلمان و بر دو مذهب مالکی و حنفی هستند. شیعیان تونس اکثرا در دو شهر قفصه و قابس، در جنوب کشور ساکن هستند.

تونس امروزی بخشی گسترده از منطقه تاریخی افریقیه می‌باشد. تونسی‌ها از قوم بربر هستند که به قیام بر ضد حاکمان معروفند.

ورود اسلام به تونس و مغرب با چالش‌های بزرگی چون وجود نیروهای رومی کارتاژ از سویی، و مقاومت بربرها از دیگر سو مواجه بود که باعث شد فتح منطقه افریقیه، از زمان تصمیم خلیفه سوم به حمله، 52 سال طول بکشد. موقعیت ویژه شهر تونس و قیروان باعث شد تا علاوه بر تبدیل شدن این دو شهر به مرکز حکومتی، اداری، نظامی و علمی شمال افریقا، به مسیری مناسب برای عبور حاجیان تونس و مراکش و الجزایر و اندلس مبدل گردد. تأسیس دارالصناعة توسط مسلمانان برای کشتی‌سازی در تونس، باعث ایجاد فرصت راه دریایی برای مسافران حج شمال افریقا شد.

معرفی اجمالی

جمهوری تونس کوچک‌ترین کشور در شمال افریقا، از شمال شرقی به دریای مدیترانه، از جنوب شرقی به لیبی، و از غرب به الجزایر محدود است. مساحت کشور تونس 162155 کیلومتر مربع و پایتخت آن شهر تونس است. زبان و خط رسمی آن عربی است و فرانسوی، زبان علمی و دانشگاهی و مطبوعاتی آن به شمار می‌رود. اصطلاح «اللغة الدارجه» به زبان عربی با لهجه تونسی اشاره دارد. کمتر از 1% جمعیت تونس در جنوب جزیره جَرَبه، مُطماطِه، دوَیرات و شَنَنی هنوز به زبان بربری سخن می‌گویند. جمعیت این کشور حدود 10 میلیون و 600 هزار نفر است و بیش از 99% آن مسلمان هستند. اسلام دین رسمی تونس است.

بیشتر مسلمانان این کشور، مالکی و‌ اندکی حنفی هستند. چند هزار اباضی نیز در این کشور زندگی می‌کنند که بیشتر در جزیره جربه در جنوب سکونت دارند. بر اساس آمار 1373ش./1994م. شمار اقلیت‌های یهودی و مسیحی تونس بیش از 11251 تن بوده است. آماری رسمی از شیعیان اثناعشری تونس در دست نیست. گفته‌اند که تعداد آنان 400 هزار نفر است که بیشتر در جنوب تونس، به ویژه شهرهای قَفصه و قابِس، ساکن هستند.

تونس خوش آب و هواترین کشور شمال افریقا است؛ زیرا آب و هوا در شمال، معتدل مدیترانه‌ای و در جنوب، صحرایی است. میدان‌های نفتی تونس در مناطق صحرایی نزدیک به مرز لیبی و الجزایر قرار دارند. تونس دو مجلس قانون‌گذاری دارد و از لحاظ تقسیمات کشوری دارای 24 فرمانداری است و شکل حکومت آن جمهوری است. رئیس جمهور با شیوه انتخابات مستقیم برگزیده می‌شود. در تونس، افزون بر الجامعة الزیتونیة که پیشینه 13 قرنی دارد، نخستین دانشگاه پس از استقلال (1956م.) الجامعة التونسیة است که به سال 1958م. در شهر تونس تاسیس شد و سپس آموزش عالی به تدریج گسترش یافت. آموزش در تونس رایگان و در دوره ابتدایی، اجباری است.

تاریخچه تونس

کشور امروزی تونس، بخشی گسترده از منطقه تاریخی «اِفریقیه» بوده که طرابلس تا طنجه را شامل می‌شده است. از تونس تا قیروان سه روز راه است. ساکنان اصلی این منطقه، بربرها بوده‌اند.

نام‌‌گذاری این کشور به تونس در روزگار اسلامی و به دست مسلمانان صورت گرفته و نام کهن‌تر آن «ترشیش» بوده است. مردم تونس به سرکشی و قیام بر ضد حاکمان معروف بوده‌اند. این کشور شاهد جنبش‌های بسیار بوده است. تاریخ تونس تا پیش از ضمیمه شدن به قلمرو دولت عثمانی، همان تاریخ افریقیه است. فینیقی‌ها از نخستین حاکمان تونس بودند.

در منابع تاریخی اسلامی، تونس به «مغرب ادنی» معروف گشته و بخشی از مغرب بزرگ به شمار رفته است. این منطقه نقش «سرزمین موعود» را برای لشکرکشی امپراتوران حوزه دریای مدیترانه داشته و به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، به ویژه دشت بودن، معمولاً دارای وحدت سیاسی نبوده و در معرض هجوم و قشون‌کشی کشورهای مجاور قرار داشته است. پیش از ورود اسلام به تونس، این منطقه حاکمیت فینیقی و رومی و واندالی را تجربه کرده است. فینیقی‌ها پایه‌‌گذار تمدن قرطاج (کارتاژ) در تونس‌ بودند. این تمدن را هجوم رومی‌ها به سال 241ق. م. برچید.

ورود اسلام

عثمان بن عفان به سال 27ق. عبدالله بن سعد بن ابی‌سرح، حاکم خویش در مصر را همراه شماری از صحابه، مامور فتح افریقیه کرد. در این لشکرکشی، پاتریارک گریگوریوس (جرجیر) حاکم رومی افریقیه کشته شد. ابن ابی‌السرح نیز در برابر گرفتن غنیمت‌های بسیار، از گماردن حاکمی مسلمان بر افریقیه منصرف گشت. معاویة بن خدیج به سال 45ق. از سوی معاویة بن ابوسفیان مامور فتح افریقیه شد. حضور عُقْبة بن نافع فهری به یورش‌های مسلمانان نظمی خاص بخشید. وی با ساختن شهر قَیروان در 160 کیلومتری شهر تونس به سال 50ق./670م. مرکز فرماندهی مسلمانان را در افریقیه بنا نهاد. حدود 52 سال (27-79ق./647-699م.) به درازا انجامید تا همه منطقه افریقیه و مغرب در شمار قلمرو اسلامی درآمد. به سال 79ق./699م. حَسّان بن نعمان افریقیه را به طور کامل فتح نمود و پس از غلبه بر کارتاژ، نفوذ رومی‌ها را در سواحل شمال افریقا برای همیشه از میان برد و شورش بربرها را فرونشاند و بسیاری از زمین‌های زراعی را میان کشاورزان تقسیم کرد و نخستین کارخانه کشتی‌سازی (دارالصناعه) را در آن جا بنیان نهاد.

حاکمان اسلامی تونس

سلسله‌هایی که در دوره اسلامی بر تونس حکومت کردند، از این قرار بودند: امویان (تا 127ق.) ، عباسیان (تا 183ق.) ، اغلبیان (تا 290ق.) ، فاطمیان (تا 341ق.) ، صَنهاجیان (تا 543ق.) ، حَفصیان (تا 981ق.) و عثمانیان (تا 1293ق.) . تونس به سال 1293ق./1881م. تحت الحمایه فرانسه شد و سرانجام با تاثیر از جنبش بیداری در جهان اسلام و مقاومت مردم مسلمان این کشور به سال 1378ق./1956م. طعم استقلال را چشید. عملکرد دین‌ستیزانه حبیب بورقیبه و زین العابدین بن علی دو رئیس جمهور تونس، جوانان تونسی را واداشت تا در 14 ژانویه 2011م./24 دی 1389ش. حکومت بن علی را ساقط کنند و حرکت‌های مردمی اسلامی معروف به «بهار عربی» را در جهان عرب آغاز کنند.

تاریخ حج‌‌گزاری تونس

ساخت شهر قیروان به دست عُقبة بن نافع در سال 51ق. نقطه عطفی در تاریخ حج‌‌گزاری مردم تونس به شمار می‌رود. این شهر تا سال‌ها مهم‌ترین پایگاه نشر اسلام در افریقیه بود. در دوران عقبة بن نافع، تعلیم اسلام به بربرهای تازه‌مسلمان آغاز شد. توجه خلیفه اموی، عمر بن عبدالعزیز، به ترویج آموزش اسلام در افریقیه موجب شد تا وی به سال 100ق. ده تن از فقیهان را به قیروان اعزام کند تا ضمن سکونت در این شهر به بالندگی فرهنگ اسلامی مردم یاری برساند.

موقعیت ویژه دینی شهرهای قیروان و تونس در نیمه نخست سده دوم ق. و دیگر شهرهای تونس مانند مهدیه در قرن‌های پسین موجب شد که این شهرها به پایگاه حکومتی، اداری، نظامی، و فقهی اسلام در افریقیه و مسیر عبور حاجیان تونسی و مراکشی و الجزایری و حتی اندلسی که از راه مصر به حجاز سفر می‌نمودند، تبدیل شوند.

تأثیر حج بر علما

بسیاری از دانشمندان مشهور علوم دینی مانند بهلول بن راشد و اسد بن فرات و امام سحنون از این سرزمین‌ها برخاستند که بخشی از زندگی علمی و معنوی ایشان در سفر حج شکل می‌گرفت. نام بسیاری از این دانشوران را که به حج رفته‌اند، می‌توان در کتاب‌های تراجم علمای تونس و افریقیه یافت؛ علمایی که به مذهب مالک بن انس (93-179ق./712-795م.) گرویدند و خود و شاگردان‌شان به سرزمین حجاز، به ویژه در ایام حج، سفر می‌کردند. کتاب الموطا مالک بن انس را باید از نخستین منابعِ مرجعِ آموزش حج‌‌گزاری در تونس و دیگر مناطق مانند الجزایر و مغرب و بخشی از مصر دانست که از سده دوم ق. تا کنون مورد توجه بسیار مسلمانان افریقیه بوده و نخستین بار به دست علی بن زیاد، از شاگردان مالک و از فقیهان طبقه سوم تونس، وارد این کشور شده است.

راه‌ حج

ساخت «دارالصناعه» به دست عبیدالله بن حبحاب موصلی، حاکم اموی تونس، به سال 114ق. در شهر تونس که بیشتر به ساخت کشتی اختصاص داشت، فرصتی بسیار مناسب برای تسهیل رفت و آمد دریایی حاجیان تونسی و مغرب بزرگ به سرزمین حجاز فراهم آورد. این‌که گفته‌اند تا آغاز سده سیزدهم ق. حاجیان مغرب از راه خشکی به مغرب می‌رفته‌اند، دور از ذهن می‌نماید.

آگاهی‌های مربوط به راه‌های سفر حاجیان تونسی و مغربی در سفرنامه‌های حج مغربیان آمده است. برای نمونه، ابن‌بطوطة (م. 779ق.) مسیر سفر حج کاروان‌ها و حاجیان، از جمله مسیر سفر خویش را در سده هشتم ق. شرح داده که از طنجه حرکت کرده و با عبور از الجزایر، به شهر تونس رسیده و سپس مسیر ساحلی شهرهای سوسه و صفاقس و قابس را پیموده و وارد لیبی شده و از آن‌جا به بندر اسکندریه در مصر رفته است. حاجیان تونسی همراه حاجیان مصری و‌ اندلسی، با عبور از شبه جزیره سینا و خلیج عقبه و مدین به سوی مدینه یا مکه می‌رفته‌اند. یعقوبی (م. 292ق.) راه حج مغربی‌ها را با وصف منزلگاه­ها و مسیرها، از مصر به سوی مکه و مدینه ترسیم کرده است.

برخی از حج‌‌گزاران تونسی نیز با گذر از مناطقی، از جمله اسکندریه و رسیدن به کانال سوئز، از دریای سرخ رهسپار جده و سپس حرمین می‌شدند. آن‌ها بر دریای سرخ احرام بسته، برای انجام مناسک حج تمتع آماده می‌شدند. درباره راه حج دریایی، گزارش یکی از حاجیان مغربی در سده 13ق. که با کشتی بخار و امکانات بهتر به حج رفته، نشان می‌دهد که در عینِ بهتر شدن وضع کشتی‌ها و بیشتر شدن امکانات برای مسافران، همچنان مشکلات بسیار فراروی حاجیان تونسی بوده است. این سختی‌ها گاه موجب می‌شد که فقیهان مالکی به تحریم سفر دریایی حکم دهند.

مشکلات راه حج تونس

دوری راه حج و نیز صدور برخی از فتواهای فقه مالکی، زمینه را برای افزایش مشکلات حج‌‌گزاری تونسی‌ها بیشتر فراهم می‌کرده و در موارد فراوان، مانع انجام این فریضه می‌شده است. برای نمونه، می‌توان به این فتوا در فقه مالکی اشاره کرد که حج‌‌گزار مرد نباید زاد و توشه‌اش را همراه داشته باشد، بلکه باید آن را در مسیر سفر به مکه فراهم کند. این نگاه فقهی موجب می‌شد تا به رغم مستطیع بودن مسلمانان تونسی در شهرشان، زمینه انجام سفر برایشان فراهم نشود. حتی بسیاری از دانشمندان تونسی در سن 60 سالگی بدون انجام فریضه حج وفات یافتند و مهم‌ترین عذر ایشان افزون بر سختی و مشقت سفر حج، نگاه فقه مالکی در مورد گرفتن اجیر برای حج هنگام سختی سفر بود.

شهرهای معروف ساحلی و غیر ساحلی تونس مانند قیروان، صفاقس، مهدیه، سوسه و تونس، مسیر عبور و گذر کاروان حاجیان در مغرب بزرگ بود؛ به گونه‌ای که حاجیان از منتهای مغرب بزرگ، در اول ماه محرم هر سال از مناطق خویش بیرون می‌آمدند و بیشتر سال را در راه بودند تا به مکه برسند. در روزگاران کهن، کسانی که از‌ اندلس یا مغرب رهسپار حج می‌شدند، برخی راه دریایی و بعضی راه زمینی را برمی‌گزیدند و در پی عبور از مصر یا شام، همراه حاجیان مصری و شامی، در میقات جحفه احرام می‌بستند.

وضع نامناسب بهداشت از دیگر مشکلات حج‌‌گزاران تونس بود. نبرد و درگیری و نبودِ امنیت مسیر و قحطی، از دیگر موانع سفر حج تونسی‌ها بوده است. برای نمونه، به سال 145ق. یزید بن حاتم، حکمران مصر از سوی ابوجعفر منصور عباسی، مردم مصر را از رفتن به حج به دلیل خروج نوادگان امام مجتبی(ع) بازداشت و خود به سال 147ق. و پس از کشته شدن ابراهیم بن عبدالله بن حسن مثنی حج گزارد.

با این حال، گزارش‌هایی از حج‌‌گزاری مردم تونس در وضع دشوار در دست است. ناصر خسرو قبادیانی گزارش می‌دهد که به سال 440ق. به رغم قحطی شدیدی که حجاز را فراگرفته بود، کاروانی بزرگ از حاجیان مغرب در مراسم حج حضور داشت. در گزارش دیگر، آمده است که به سال 430ق. هیچ کس از مصر و شام و مغرب و عراق به حج نرفت و در سال‌های 431، 436-437 و 439ق. نیز تنها مصری‌ها به حج رفتند. در این گزارش‌ها، عنوان مغرب، شامل سرزمین‌های گوناگون این منطقه اعم از‌ اندلس و مراکش و تونس و الجزایر است.

فواید حج برای تونسی‌ها

در کنار سختی‌های سفر حج برای تونسی‌ها، از فواید بسیار این سفر نیز باید سخن گفت. از مهم‌ترین فواید حج‌‌گزاری تونسی‌ها، تسهیل ارتباط مسلمانان غرب و شرق جهان اسلام بوده که نقشی بسزا در آشنایی آن‌ها با یکدیگر داشته است. تبادل کالا و تجارت نیز از دیگر فواید مهم حج‌‌گزاری تونسی‌ها به شمار می‌رفته است. عموم مغربیان و حج‌‌گزاران تونسی، کالاهای خود را از تونس آورده، در اسکندریه می‌فروخته‌اند.

اقامت تونسی‌ها در مکه

مردم تونس برای انجام حج اشتیاق فراوان داشتند و پس از حج‌گزاری، در صورت امکان، برای خدمت‌‌گزاری و دریافت معنویت و علم در حرمین اقامت دائم می‌نمودند. از این جهت، مسافران تونسی به حرمین دو دسته بودند: گروهی قصد اقامت و مجاورت دائم در حرمین داشتند و گروهی قصدشان انجام مناسک و زیارت و سپس بازگشت بود. در بررسی پیرامون اسناد و نسخ خطی مربوط به جزیرة العرب در تونس، فهرستی از افراد تونسی مجاور و مهاجران به حرمین فراهم شده است. در منابع دیگر، نام شماری از دانشوران حج‌‌گزار که مجاور حرمین شده‌اند، آمده است. از جمله اینان، محمد تونسی لواتی، علی بن محمد تونسی، و عمر عَبدَری میانشی بوده‌اند. در منابع به نام مبارک تونسی که از فراشان حرم نبوی بوده، اشاره شده است.

بهره‌برداری فرانسه از حج تونس

در سده 19م. شماری از سازمان‌های حمل و نقل فرانسه عهده‌دار انتقال دریایی حاجیان تونس بودند و برای این کار، هزینه بسیار از مردم می‌گرفتند و آن‌ها را با کشتی‌های کهنه و نامناسب انتقال می‌دادند. آورده‌اند که دولت فرانسه در صدد بود برای پیشگیری از تشتت، امتیاز انتقال حج‌‌گزاران تونس را به شکلی خاص به فرانسه بسپارد. تاسیس راه آهن دمشق به حجاز و نیز دمشق به بیروت، موجب افزایش سفر به مکه شد. در یکی از گزارش‌ها، از نگرانی وزیر امور خارجه فرانسه از افزایش حاجیان تونس یاد شده است. در گزارش دیگر، از همکاری فرماندار (بای) تونس با امیر مکه در اهتمام به تعمیر راه آهن سخن رفته است.

احترام تونسی‌ها به حاجیان

درباره ارتباط تونسیان با مسافران حجاز، گزارش محمد عبدری (م. 689ق.) در دست است. او خاطره‌ای خوش از مردم تونس دارد. وی پس از پیمودن منزلگاه‌های گوناگون به تونس رسیده است. او همراه با گزارش رفتار مردم هر شهر با حاجیان و مسافران، از مهمان‌نوازی و خوش‌رفتاری تونسیان با رهگذران و حاجیان به نیکی یاد کرده است. ابن‌رشید فهری (م. 721ق.) نیز در سفر به حج و حجاز، از مناطق میان راه از‌ اندلس تا حجاز گزارش داده است. او چندی در تونس اقامت کرد و از اهل دانش و ادب آن جا توشه برگرفت. وی شرح احوال و نام‌های دانشوران این سرزمین را آورده است. او سپس از تونس به اسکندریه رفت و مسیرش را به سوی سرزمین وحی ادامه داد.

وقفیات تونسی‌ها به حرمین

تونسیان موقوفات و صدقات فراوان در حرمین بر جای نهاده‌اند. تنوع و گستردگی این موقوفه‌ها و نیز گزارش‌هایی درباره نیکوکاران، امیران و دانشوران تونسی که اهل وقف و کارهای خیر در حرمین بوده‌اند، در پژوهش محمد التلیلی با عنوان اوقاف الحرمین الشریفین بالبلاد التونسیة آمده است. نویسنده گزارشی تفصیلی از این موقوفه‌ها، نام صاحبان آن‌ها و وضع هر موقوفه در گذر تاریخ داده است.

سفرنامه‌های حج تونسی

محمد بن احمد تجانی که در سال 706ق. همراه یحیی بن زکریا، یکی از امیران بنی‌حفص، به قصد حج از تونس درآمد و بعدها که این امیر حاکم تونس شد، در شمار مقرّبان او گشت، سفرنامه‌ای مهم دارد. این سفرنامه با اسلوبی ساده از مسائل جغرافیایی و تاریخ طبیعی و اقوام و نژادها گزارش می‌دهد. یک سده بعد، ابن خلدون (م. 808ق.) به ستایش او پرداخت و از کتابش درباره تاریخ شمال افریقا فراوان بهره برد. ‏

الرحلة الحجازیة نوشته تاریخ‌نگار و مصلح تونسی، محمد بن عثمان سنوسی، از سفرنامه‌های مهم حج‌‌گزاران این سرزمین است. وی به سال 1267ق. در تونس زاده شد. او در تاریخ و ادبیات دست داشت و الرائد التونسی را منتشر می‌ساخت و در نگارش مقالات دائرة المعارف البستانیة مشارکت داشت. وی در پی بازگشت از سفر حج، نوشتن سفرنامه‌اش را آغاز نمود. این سفرنامه در سه بخش، حاوی گزارش سفر به ایتالیا و تونس، مکه و مدینه و رجال و شخصیت‌هایی است که در مسیر سفر با آن‌ها دیدار کرده است.

اثری از سید محمد بیرم تونسی با عنوان صفوة الاعتبار بمستودع الامصار و الاقطار از دیگر سفرنامه‌های مردم تونس است. محمد بیرم تونسی در خانواده‌ای اهل دانش به سال 1256ق. زاده شد. او در امور فرهنگی تلاش داشت و در 1296ق. به سفر حج رفت و پس از حج به شام رهسپار شد. سپس در استانبول اقامت گزید. وی رساله‌ای با عنوان فیما یجب لآل البیت النبوی من التبجیل و نیز رساله فی سکنی دار الحرب را نوشته است. وی به سال 1307ق. درگذشت.

حج‌‌گزاری تونسی‌ها در عصر حاضر

با استقلال این کشور به سال 1377ق./1956م. هر سال هشت تا 10 هزار تونسی به حج اعزام می‌شوند. حبیب بورقیبة، رئیس جمهور وقت تونس، در بازدید از مدینه، از معماران تونسی خواست تا محراب فعلی مسجد قبا را گچ‌بری کنند. مردم تونس در سال 1430ق./2009م. به دلیل رواج آنفولانزای خوکی، در مراسم حج تمتع شرکت نکردند. این اقدام بازتابی منفی در میان کشورهای اسلامی داشت. به سال 1431ق./2010م. از میان 78469 تن تونسی ثبت نام کرده برای سفر حج، تنها 10 هزار تن در قالب 82 پرواز مستقیم به حج اعزام شدند.

پرواز حاجیان تونسی از شهرهای گوناگون تونس به ویژه تونس، منستیر، صفاقس، جربه، نفطه، و قابس انجام می‌شود. هزینه حج تمتع برای هر تونسی به سال 1432ق./2011م. حداکثر 6000 دینار تونسی برابر با 5000 دلار اعلام شده است. هتل‌های محل اسکان حاجیان تونسی در مکه دارای سه یا چهار ستاره و در فاصله 350 تا 800 متری حرم هستند. فاصله زمانی ثبت ‌نام تا اعزام تونسی‌ها به سفر حج، پنج سال است. وزیر امور دینی، ریاست بعثه حاجیان تونسی را در عربستان بر عهده دارد و کمیته ملی حج تونس «اللجنة الوطنیة للحج» متشکل از وزارت امور دینی و وزارت بهداشت این کشور، عهده‌دار امور حج‌‌گزاری تونس است که هماهنگی‌ با مسؤولان حج عربستان در زمینه اسکان، پذیرایی، حمل و نقل، و ارسال دارو را انجام می‌دهد.

حاجی شدن، افتخاری بزرگ و آرزویی مهم برای تونسی‌ها به شمار می‌رود. بهره‌گیری از گروه‌هایتواشیح‌خوانی معروف به «سُلامیه» هنگام بدرقه و استقبال، بخشی از مراسم مربوط به حاجیان در تونس است. در تونس بر اساس باوری عامیانه، در روز عید قربان از صابون برای شست‌وشوی لباس استفاده نمی‌کنند؛ زیرا ممکن است پای حاجیان بر سنگ‌های جبل الرحمة در منا بلغزد.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تونس.

• آثار البلاد: زکریا بنمحمد القزوینی (م. 682ق.) ، ترجمه میرزا جهانگیر، تهران، امیر کبیر، 1373ش.

• احسن التقاسیم: المقدسی البشاری (م. 380ق.) ، قاهره، مکتبة مدبولی، 1411ق.

• الاستبصار فی عجائب الامصار: نویسنده مراکشی (م. قرن6ق.) ، به کوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافیه، 1976م.

• البلدان: ابن الفقیه (م. 365ق.) ، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، 1416ق.

• تاریخ افریقیة فی العهد الحفصی: روبار برسفیک، ترجمه حمادی الساحلی، بیروت، دار الغرب الاسلامی، 1988م.

• تاریخ تونس من عصور ما قبل التاریخ الی الاستقلال: محمد‌هادی الشریف، به کوشش الشاوس، تونس، سراس، 2008م.

• تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلام: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، ترجمه پاینده، تهران، علمی و فرهنگی، 1379ش.

• التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1414ق.

• جغرافیای حافظ ابرو: حافظ ابرو (م. 833ق.) ، تهران، میراث مکتوب، 1375ش.

• جمهرة الرحلات: احمد محمد محمود، عربستان، دار السعودیه، 1430ق.

• حسن المحاضرة فی اخبار مصر و القاهره: السیوطی (م. 911ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.

• دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش.

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.

• دائرة المعارف جهان نوین اسلام: جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق: طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، 1388ش.

• دراسات تاریخ الجزیرة العربیه: عبدالرحمن الطیب انصاری، به کوشش گروهی از محققان، عربستان، جامعة الملک السعود، 1397ق.

• دمشق فی مرآت رحلات القرون الوسطی: احمد ایبش، ابوظبی، المجمع الثقافی، 1430ق.

• راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.

• رحالة الغرب الاسلامی: نواف عبدالعزیز، ابوظبی، دار السویدی، 2008م.

• رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م. 779ق.) ، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.

• الرحلة العبدری: محمد العبدری (م. قرن8ق.) ، به کوشش کردی، دمشق، دار سعد الدین، 1426ق.

• الروض المعطار: محمد بن عبدالمنعم الحمیری (م. 900ق.) ، به کوشش احسان عباس، بیروت، مکتبة لبنان، 1984م.

• سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. 481ق.) ، تهران، زوّار، 1381ش.

• الصراع المذهبی بافریقیة الی قیام الدولة الزیریه: عبدالعزیز المجدوب، تونس، الدار التونسیه، 1985م.

• طبقات علماء افریقیه: محمد بن احمد القیروانی، به کوشش علی الشابی و الیافی، تونس، الدار التونسیه، 1968م.

• فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.) ، بیروت، دار الهلال، 1988م.

• الفقه علی المذاهب الاربعه: عبدالرحمن الجزیری (م. 1360ق.) ، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.

• مختار من الرحلات الحجازیه: محمد بن حسن، جده، دار الاندلس الخضراء، 1421ق.

• مدینه‌شناسی: سید محمد باقر نجفی، تهران، شرکت قلم، 1364ش.

• معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.) ، بیروت، دار صادر، 1995م.

• مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. 954ق.) ، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.

• موسوعة مکة المکرمة و المدینة المنوره: احمد زکی یمانی، مصر، مؤسسة الفرقان، 1429ق.

• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.

• النجوم الزاهره: یوسف بن تغری بردی (م. 874ق.) ، قاهره، به کوشش شلتوت و دیگران، وزارة الثقافة و الارشاد القومی، 1392ق.

• نصیحة المشاور (تاریخ المدینة المنوره): ابن فرحون (م. 769ق.) ، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبة الثفافة الدینیه، 1427ق.

• نفح الطیب: احمد بن محمد المقری (م. 1041ق.) ، به کوشش البقاعی، بیروت، دار الفکر، 1419ق.