سفرنامه ابن جبیر

سفرنامه ابن جبیر

پدید آورندگان
نویسنده	محمد ابن جبیر(م.۶۱۴ق.)
تاریخ نگارش	قرن ششم
محتوا
موضوع	سفرنامه حج
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	یک جلد
تاریخ نشر	نخستین بار در ۱۸۵۲ میلادی
ترجمه به	فرانسه،‌انگلیسی،فارسی

سفرنامه ابن جبیر، گزارش سفر حج محمد ابن جبیر جهانگرد مشهور اندلسی است که از مشهورترین و مهمترین سفرنامه‌ها و آثار جغرافیایی مسلمانان به شمار می‌رود. این کتاب شامل گزارش کاملی از سفر طولانی ابن جبیر از اندلس به اسکندریه، عیذاب، جده، مکه و مدینه و سپس در بازگشت از بغداد، شام و سفر دریایی در دریای مدیترانه تا بازگشت به اندلس است. این سفر طولانی از سال ۵۷۸ تا سال ۵۸۱ قمری به طول انجامید و ابن جبیر در موسم حج ۵۷۹ قمری در مکه بود.

سفرنامه ابن جبیر الگوی اصلی سفرنامه نویسی حج در مغرب اسلامی است. اقامت طولانی او در مکه و مدینه و گزارش دقیق او از بناها و مکان‌های مذهبی این شهرها و نیز توصیف آیین‌ها و آداب فرهنگی و اجتماعی ساکنان این شهرها، کتاب او را به یکی از منابع اصلی تاریخ و جغرافیای تاریخی حرمین تبدیل کرده است. از همین رو است که کتاب او بارها توسط نویسندگان بعدی مورد استفاده قرار گرفته است.

نام اصلی اثر به درستی مشخص نیست و از آن با عناوین رحله الکنانی، یا الاسفار رحله ابن جبیر، اعتبار الناسک فی ذکر الآثار الکریمه والمناسک، تذکیر (تذکره) بالاخبار عن اتفاقات الاثار، و الرحلۀ الی المشرق یاد کرده‌اند. این کتاب بارها به چاپ رسیده و به زبان‌های انگلیسی و فرانسوی و فارسی ترجمه شده است.

ابن جبیر

نوشتار اصلی: ابن جبیر

ابوالحسین محمد بن احمد مشهور به ابن جبیر، ادیب، از رجال دانش آموخته دیوان عصر خویش، شاعر و جهانگرد مالکی اندلسی دهم ربیع الاول سال ۵۴۰ قمری، در شهر بلنسیه‌اندلس (مرکز بخش خودمختار Valencia در اسپانیای فعلی) به دنیا آمد و به سال ۶۱۴ قمری در مصر درگذشت.

او سه بار به حج رفت. سفر اول او که شرح آن در سفرنامه او آمده است در سال‌های ۵۷۸ تا ۵۸۱ قمری به طول انجامید. دومین سفر ابن جبیر از ربیع الاول ۵۸۵ تا ۱۳ شعبان ۵۸۷ قمری طول کشید. پس از بازگشت سال‌ها در وطن ماند و وقتی همسرش عاتکۀ دختر ابوجعفر ورقشی وزیر درگذشت، تصمیم به سفر بعدی گرفت که از تاریخ دقیق آن اطلاعی در دست نیست.

سبک نگارش

به باور پژوهشگران، سفرنامه، ابن جبیر به لحاظ دقت و نوع اطلاعات و روش و اسلوب ارائه و نگارش، اوج سفرنامه­ نویسی و مایۀ ارتقای ادب جغرافیایی عرب بوده است و رواج چنین نوشته ­هایی در اندلس با چنین ویژگی­‌هایی، مرهون این سفرنامه است. شهرت ابن جبیر در محافل علمی‌ اروپا نیز مرهون سفرنامۀ او و گزارش­‌های ارزشمند تاریخی­ش بوده و گویا همین سفرنامه توجه اهل ادب را به شعر او از میان آثار مشابه همعصرانش برانگیخته است.

برخی گفته­‌اند تالیف سفرنامۀ ابن جبیر از خود او نیست و تنها مضامین کتاب از اوست؛ اما غالب پژوهشگران معتقدند او خود پس از بازگشت از سفر در حدود ۵۸۱ قمری/۱۱۸۵م.  بر اساس یادداشت‌های روزانه به تالیف آن پرداخته است.

اهمیت تاریخی

نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر در کتابخانه دانشگاه لیدن

اطلاعات تاریخی سفرنامه نسبت به اطلاعات جغرفیایی آن ارزشمندتر است. ماجراهای سفر به صورتی دقیق با ذکر تواریخ قمری، میلادی و گاه سریانی ثبت شده­ اند و شامل گزارش‌های دقیق و مفصل از زندگانی مردم بخشی از مناطق مهم آن زمان مانند حجاز، مصر و شام است. پاره­ ای از اطلاعات کتاب از جمله مربوط به مکه و مدینه و نیز نظام اداری و حکومتی ایوبیان (۶۵۰-۵۶۷ق.) و وضعیت مسلمانان در شام و مناطق جنوبی اروپا، و نیز دربار نورمان‌ها منحصر به فرد است.

ابن جبیر از روستاها، شهرها، جزائر، منازل، گذرگاه‌ها و توقفگاه‌های بسیاری گذشته و اطلاعات جغرافیایی، تاریخی، اجتماعی و سیاسی از آنها نقل کرده است. گاه حتی از شهرهایی که بدان‌ها نرفته، اطلاعاتی به دست داده است.

اقتباس‌ها از سفرنامه

از زمان نگارش سفرنامه ابن جبیر، این اثر همواره ماخذ بسیاری از نویسندگان و آثار تاریخی و جغرافیایی بوده است. ابن بطوطه (م.۷۷۹ق. ۱۳۶۹.) ضمن اقتباس بسیار از ابن جبیر، اعتراف کرده است که برخی توصیفات ابن جبیر چنان است که بهتر از آن نتوان آورد.

ابوالبقاء خالد بن عیسی بَلوی (م. پس از ۷۶۷ق.) در سفرنامه تاج المفرق فی تَحلیۀ علماء المَشرق، ابومحمد عبدری، در سفرنامه ­اش مقری در نفح الطیب، فاسی در شفاء الغرام، محمد بن عبد المنعم الحمیری در الروض المعطار فی خبر الاقطار از سفرنامه ابن جبیر استفاده کرد‌ه‌اند.

مسیر سفر

از اندلس تا اسکندریه

سفرنامه با گزارش حرکت ابن جبیر و احمد بن حسّان پزشک و همسفر او روز هشتم شوال ۵۷۸ قمری از غرناطه آغاز می­شود. آنان یک هفته بعد به سِبته (اسپانیایی: Ceuta شهری در اسپانیای فعلی و جنوب جبل الطارق) می‌­رسند و با یک کشتی رومی‌ به قصد اسنکدریه حرکت می­ کنند. در سردانیه ، اقریطش (Karn riti)؛ کرت و سرانجام اسکندریه توقف می‌کنند.

راه عیذاب به جده

ابن جبیر یازدهم ذی حجه ۵۷۸ به قاهره رسیده است. ششم محرم ۵۷۹ با کشتی و از طریق رود نیل قاهره را ترک کرد و ۲۴ محرم به شهر قوص رسید که قرارگاه حاجیان مغربی، مصری و اندلسی بود و از آن‌جا به سوی عیذاب حرکت می‌کردند. ابن جبیر سفر به جده از طریق عیذاب را آفتی برای حجاج دانسته؛ زیرا گاه بادهای ناموافق، کشتی را از مسیر بیرون می­ برده و مسافران گم می‌­شدند و بر اثر تشنگی جان می‌­باختند. او راه­‌های دیگری را برای رسیدن به حجاز پیشنهاد کرده از جمله شام و بغداد که راهی طولانی‌­تر بوده است و دعا کرده راه گردنه ایله در مسیر مصر که به مدینه می‌­رسیده ولی در آن زمان فرنگیان با ساخن دژ مانع عبور مردم از این راه می‌­شده­ اند باز شود.

در حجاز

ابن جبیر در ۴ ربیع الاخر از راه دریای سرخ به جده رسید. در همین سال در وصول بودجه دولت ایوبی تاخیر روی داده و شریف مُکثر بن عیسی، امیر مکه فرمان می­‌دهد تنها در صورتی به حجاج اجازه حرکت به سوی مکه بدهند که ضامن یکدیگر شوند تا اگر نفقۀ صلاح الدین نرسیده، آنان مالیات خود را پرداخت کنند. به همین دلیل ابن جبیر سزاوارترین شهرهای خدا را برای اینکه با تیغ بی‌­دریغ پاک شود، شهرهای حجاز می­‌داند و فتوای فقیهان اندلس بر ساقط بودن فریضه حج به دلیل رفتار بد حاکمان حجاز را اجتهادی درست می­ شمارد.

در مکه

ابن جبیر پنج شنبه ۱۳ ربیع الاخر به مکه رسیده و هشت ماه و ده روز تا ۲۲ ذی الحجه در آنجا مانده است. از آن‌جا که هدف سفر ابن جبیر مکه بوده، مطالب مربوط به مکه بیشتر از دیگر شهرهاست.

مسجدالحرام و کعبه

او نخست به گونه ­اي دقيق و مفصل در بيش از بيست صفحه به ذکر ويژگي­‌هاي مسجدالحرام و اماکن و اشياي مربوط به آن پرداخته و کمتر موضوعي مربوط به مسجدالحرام را از قلم انداخته است. ابن جبیر همچنین ارتفاع کعبه از جهات مختلف، ويژگي ­هاي در و اشياي درون کعبه، پرده ­کعبه، مقام ابراهيم، حجر اسماعيل، حجرالاسود، ناودان، طوافگاه و ديگر متعلقات کعبه و مسجد را با تفصيل و فواصل، مساحت و اندازه وصف کرده است.

نمازگزاری در مکه

نماز و خطبه جمعه و آداب خاص آن که نزدیک سه صفحه را به خود اختصاص داده و ابن جبیر جایگاه امام جمعه و لباس و آداب او را هنگام خطابه و نماز به تفصیل آورده است و کیفیت پنجگانه یومیه که چهار جماعت از مذاهب اهل سنت و یکی به زیدیه اختصاص داشته، توصیف کرده است. ابن جبیر از زیدیه به بدی یاد می­ کند و می­ گوید اشراف مکه بر این مذهبند و اینان «حی علی خیر العمل» را بر اذان می­ افزایند.

اماکن مقدس مکه

ابن جبیر بخشی را به دیگر اماکن مقدس و زیارتی شهر مکه اختصاص داده است از جمله: محل تولد پیامبر(ص) در مسجدی که در اصل خانه عبدالله بن عبدالمطلب بوده، خانه ابوطالب که مسجدی بر آن ساخته بودند، محل فرود آمدن وحی در خانه خدیجه، گنبد کوچکی که بر تولدگاه فاطمه(ع) بوده، و در همانجا حسنین(ع) نیز به دنیا آمده­ اند.ابن جبیر می‌­گوید این امکان دربسته و محفوظند و بر آنها بناهایی شایسته برآورده ­اند. از دیگر بناهایی که ابن جبیر از آن‌ها سخن گفته می‌توان به خانه ابوبکر خانه جعفر بن ابی طالب و دارالخیزان اشاره کرد.

گزارش اجتماعی و سیاسی از شهر مکه

ابن جبیر به وضعیت اقتصادی و تجاری مکه پرداخته و از وفور کالاهای مختلف در آن خبر داده که از نقاط مختلف جهان مانند فارس(ایران)، هند و حبشه بدان جا می­ رسیده است در سال‌های پیش از سفر ابن جبیر وضعیت امنیتی حجاج در مکه مناسب نبوده؛ اما در آن سال امیر مکه بر دزدان و حرامیان سخت گرفته و امنیت کامل فراهم بوده است

گزارش آداب ماه‌های رجب، شعبان و رمضان در مکه

ابن جبیر پیش از ذی الحجه چند ماه در مکه بوده و بدین رو گزارش‌هایی نیز از آداب مذهبی و اجتماعی مردم در این ماه‌ها به دست داده است؛ مانند مراسم جشن ماه رجب و رمضان و عمره گزاردن مردم در ماه رجب. مراسم ماه شعبان و نیمه شعبان در مکه نیز از مباحث مفصل ابن جبیر است که مکیان و زائران مکه آن را بسیار بزرگ می­ شمرده و به اعمال خیر و عبادت و عمره می‌­پرداخته­ اند.

رویت هلال ماه رمضان به گفته ابن جبیر از سوی امیر مکه بنابر مذهب شیعیان علوی اعلام شده و بدین مناسبت جشن‌هایی برگزار و حصیرهای مسجدالحرام را نو کرده و شمع‌ها و چراغ‌ها بر آن افزوده­‌اند. ابن جبیر مراسم جشن عید فطر را به تفصیل یاد کرده و آداب مذهبی مکیان را در این روز توضیح داده است.

حج در زمان حضور ابن جبیر

به گفته ابن جبیر آن سال جمعیتی بی ­سابقه در عرفات گرد آمده بودند. روز عید قربان جامه کعبه را از قرارگاه امیرالحاج عراقی به مکه آوردند و قاضی که لباس خلیفه را بر تن داشت، پیشاپیش کاروان حاوی پرده کعبه حرکت می­‌کرد و پرده را بر فراز کعبه نهاد تا روز سیزدهم ذی حجه بنی‌شیبه آن را بیاویزند.به گفته ابن جبیر در روزهای پس از حج، در کعبه را برای ایرانیان می­ گشایند و آنها برای زیارت ازدحام می­‌کنند.

در مدینه

ابن جبیر دوشنبه سوم محرم به مدینه می­ رسد. گزارش‌های او از مدینه نسبت به مکه بسیار اندکند زیرا او تنها پنج روز در مدینه مانده است.

مسجد نبوی

گزارشی از مساحت مسجد نبوی و ویژگی‌های آن همراه با مساحت و اندازه و اماکن درونش مانند روضه نبوی نخستین گزارش او از مدینه است. ابن جبیر جایی را در روضه مقدس نبوی معرفی کرده و با تردید گزارش می‌­دهد که گویند قبر حضرت فاطمه(س) در اینجا استو آن گاه تمامی‌ جای‌ها و اشیای درون روضه را با تفصیل معرفی می‌کند.

زیارتگاه‌های مدینه

بخشی از گزارش‌های مدینه به ذکر زیارتگاه‌ها و کیفیت بنای آنها، دروازه‌­های چهارگانه و دیوار مدینه و خندق مشهور جنگ احزاب و مزار حمزه بن عبدالمطلب در سه میلی شهر اختصاص دارد.

بقیع

در توصیف قبرستان بقیع به برخی از قبور و بناهای ساخته شده بر آن‌ها اشاره کرده است. از جمله از گنبد قبر ابراهیم فرزند پیامبر، و مرقد عقیل و عبدالله بن جعفر طیار و همسران پیامبر سخن گفته است. او روضه عباس بن عبدالمطلب و حسن بن علی(ع) را توصیف می‌کند که گنبدی مرتفع بر آن بوده و مزار آنان در سطحی وسیع بلندتر از زمین قرار داشته و لوح‌هایی آراسته با قطعات برنجی مرصع و گل میخ‌های زیبا بر آن بوده است.

بیت‌الحزن

خانه­‌ای منسوب به حضرت فاطمه که ابن جبیر از آن به عنوان «بیت الحَزنَ» یاد و اشاره می‌کند که آن بانو در سوگ پدر ارجمند خویش در این خانه ماوا گزید و به‌ اندوه دایم نشست.

جای زانو زدن شتر پیامبر(ص)

ابن جبیر از جای زانو زدن شتر پیامبر در ماجرای هجرت به مدینه که مسجد قبا را بر آن ساختند خبر می‌دهد. مردم از جای زانو زدن شتر که با سنگچین مشخص شده، تبرک می­‌جسته­‌اند.

خانه‌های مدینه

خانه ابوایوب انصاری، خانه حضرت فاطمه و امام علی(ع) و خانه ابوبکر از خانه­‌های متصل به مسجدند. چاهی نیز که آب آن به معجزه پیامبر از تلخی و شوری به شیرینی و گورایی گرایید در غرب مسجد قرار دارد.

بازگشت به اندلس

ابن جبیر روز شنبه هشتم محرم از مدینه به سوی عراق رفت. او مسیر بازگشت را نیز همچون میسر رفت به تفصیل شرح داده و منازل میان راه را معرفی کرده است. بیست و هشتم محرم به نجف رسید و مسیر او برای رسیدن به نجف راه زبیده بود. او سپس به موصل در شمال عراق رفت. و از آنجا که از مسیر حلب، دمشق، بیروت و صور رسید و با از راه دریایی در دریای مدیترانه به اندلس بازگشت.

چاپ‌ها

صفحه نخست چاپ دوم سفرنامه ابن جبیر

پیش از آنکه یگانه نسخه موجود سفرنامه در کتابخانه لیدن یافت شود، نام و برخی مطالب سفرنامه ابن جبیر، تنها از طریق آثار مؤلفان دیگر شناخته بود. نسخه لیدن در حدود ۸۷۵ق/۱۴۷۰ م تحریر شده است.

دوزی شرق­‌شناسی هلندی (۱۸۲۰-۱۸۸۳م) و میکله آماری اسلام‌شناس ایتالیایی (۱۸۰۶-۱۸۸۹م) بخشی از سفرنامه را که درباره جزیره سیسیل است، ترجمه کردند. شیخ محمد عیاد طنطاوی، استاد زبان و ادبیات عرب دانشگاه سن پترزبورگ اصلاحاتی عمده و اساسی در قرائت و کتابت متن به عمل آورد، ولی انتشار متن کامل رحله و ترجمه به دست ویلیام رایت (۱۸۳۰-۱۸۸۹م) دانشمند عرب­شناس انگلیسی در ۱۸۵۲م. با عنوان «سفرهای ابن جبیر» در لیدن انجام پذیرفت.

دخویه، سفرنامه را با عنوان  رحله الکنانی با اصلاحاتی به صورت کامل­‌تر در ۱۹۰۷م.  منتشر کرد. این کتاب افزون بر این، به زبانهای انگلیسی و فرانسوی و فارسی نیز ترجمه شده است.

ترجمه فارسی کتاب از پرویز اتابکی سال ۱۳۷۰ش.  در انتشارات آستان قدس رضوی مشهد چاپ شده است.

گویا نسخه دیگری نیز از سفرنامه در فاس مراکش یافت شده اما این کشف تغییرات مهمی‌در چاپ‌های کتاب را موجب نشده است.

جستارهای وابسته

• ابن جبیر
• اندلس
• سفرنامه های اندلس

پیوند به بیرون

• چاپ دوم سفرنامه ابن جبیر، ۱۹۰۷، لیدن.
• نسخه خطی سفرنامه ابن جبیر در دانشگاه لیدن.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ رحلة ابن جبیر].