پلکان خارجی کعبه

نسخهٔ تاریخ ‏۲۳ دسامبر ۲۰۱۸، ساعت ۱۰:۲۷ توسط Z mohammad (بحث | مشارکت‌ها)

پلکان کعبه مخصوص رفتن به داخل و بالای کعبه است. از گذشته در کعبه از دو پلکان استفاده می‌شده است: پلکان خارجی برای ورود به درون کعبه و پلکان داخلی که در رکن شامی قرار داشت و ثابت بود، برای صعود بر بام آن. بنابر گزارش‌های تاریخی تا پیش از بازسازی کعبه، پنج سال پیش از بعثت، در ورودی خانه کعبه هم‌سطح با زمین بود. در این بازسازی، نخستین بار با هدف ایجاد مانع برای ورود سیل و نیز پیشگیری از ورود افراد بدون اجازه متولیان کعبه، این در به بالاتر از سطح زمین انتقال یافت، از آن پس، پلکان و نردبان خارجی بارها تعمیر، بازسازی و تعویض شد و گزارشگران در دوره‌های گوناگون به وصف آن پرداخته‌اند.

تصویری از پلکان قدیمی کعبه

در فتح مکه پیامبر(ص) بر پلکان کعبه ایستاد و خطبه مشهورش را قرائت فرمود. همچنین در گزارشی، از صعود ابوذر، صحابی مشهور پیامبر(ص)، بر نردبان کعبه و تکیه بر باب الکعبه و نقل حدیثی در فضیلت‌های اهل‌بیت(ع) یاد شده است.

پلکان خارجی

در کعبه از سال‌های دور از دو پلکان استفاده می‌شده است: پلکان خارجی برای ورود به درون کعبه و پلکان داخلی برای صعود بر بام آن.

به گزارش ازرقی، تا پیش از بازسازی کعبه پنج سال پیش از بعثت، در ورودی خانه کعبه هم‌سطح با زمین بود. در این بازسازی، نخستین بار با هدف ایجاد مانع برای ورود سیل و نیز پیشگیری از ورود افراد بدون اجازه متولیان کعبه، این در به بالاتر از سطح زمین انتقال یافت.[۱]به گزارشی، ابوحذیفة بن مغیره مخزومی پیشنهاد بالا بردن در و ساخت نردبان ورودی را در این بازسازی مطرح کرد.[۲]از آن پس، واردشوندگان به کعبه، کفش‌های خود را می‌کندند و زیر نردبان ورودی قرار می‌دادند.[۳]در فتح مکه (10ق.) پیامبر(ص) بر پلکان کعبه ایستاد و خطبه مشهورش را قرائت فرمود.[۴]نیز در گزارشی، از صعود ابوذر، صحابی مشهور پیامبر(ص)، بر نردبان کعبه و تکیه بر باب الکعبه و نقل حدیثی در فضیلت‌های اهل‌بیت(ع) یاد شده است.[۵] از آن پس، پلکان و نردبان خارجی بارها تعمیر، بازسازی و تعویض شد و گزارشگران در دوره‌های گوناگون به وصف آن پرداخته‌اند.

توصیف پلکان

به گزارش ازرقی (درگذشت پس از 241ق.) این پلکان از چوب ساج و به طول 5/8 ذرع (کمی بیش از 4 متر) و پهنای 5/3 ذرع (نزدیک به 2 متر) و دارای 13 پله بوده است.[۶]در سده پنجم ق. پهنای نردبان به حدی بوده که 10 تن هم‌زمان می‌توانستند از آن استفاده کنند. ورود به درون کعبه در روزهای خاص برای همگان امکان داشت. پس از انتقال نردبان به نزدیکی باب الکعبه، مردم به درون کعبه رفته، نماز می‌خواندند.[۷]

نردبان کعبه در سده ششم ق. همچون منبری بزرگ با نُه پله وصف شده که بر پایه‌هایی چوبین سوار بود و از چهار چرخ برای سهولت در جابه‌جایی بهره می‌برد. در هنگام نیاز، این نردبان به نزدیکی باب الکعبه انتقال می‌یافت و بالاترین پله با آستانه در مماس می‌شد.[۸]

از این دوره تا سده هشتم ق. گزارشی درباره پلکان خارجی نیافتیم. در سال 766ق. به دستور سلطان مملوکی مصر، شعبان بن حسین (حک: 764-778ق.) نردبانی تازه نیز برای کعبه ساخته شد.[۹]این نردبان همچون پلکان سده ششم ق. چهار پایه‌ای منبر‌ مانند بود که هنگام ورود به درون کعبه به نزدیک باب الکعبه منتقل می‌شد.[۱۰]در سال 814ق. برخی از قسمت‌های چوبی این پلکان تعمیر شد.[۱۱]

ارسال پلکان‌ از سوی حاکمان

به سال 818ق. سیف‌الدین شیخ محمودی، مشهور به مؤید چرکسی (حک: 815-824ق.) منبر و نردبانی برای کعبه فرستاد که در موسم حج همان سال جایگزین منبر و نردبان پیشین شدند.[۱۲]بر این اساس، گزارش مربوط به ارسال نردبانی برای کعبه به سال 817ق. به دست سیف‌الدین شیخو سلطان مصر[۱۳]صحیح به‌نظر نمی‌رسد.

در گزارشی مربوط به سال 1040ق. در دوران عثمانی آمده است که پلکان خارجی کعبه با طول تقریبی چهار متر دارای هفت پله از چوب صنوبر بود که ورق‌های مسی و آهنی داشت. این پلکان بر چهار چرخ مسی سوار بوده است.[۱۴]

در سال 1097ق. احمد پاشا، حکمران عثمانی جده و شیخ حرم، پلکان کعبه را تعویض کرد و برای آن نرده‌ای قرار داد. این پلکان نخستین بار در 16 رمضان همان سال بهره‌برداری شد.[۱۵]کردی (درگذشت 1400ق.) درباره ارسال پلکان‌هایی از سوی حاکمان و بزرگان هند برای کعبه در سده‌های 12 و 13ق. آورده است:


حسین حمیدان هندی، از حاکمان محلی هند، پلکانی برای کعبه فرستاد که به سال 1116ق. به جده رسید. با خودداری سلیمان پاشا، حکمران جده، از پذیرش آن، این نردبان تا سال 1127ق. در جده ماند. در این سال، محمد پاشا، حکمران جده، آن را خرید و به کعبه فرستاد. در روز پنجشنبه 14 جمادی الثانی همان سال، این نردبان جایگزین پلکان پیشین شد. چهار روز بعد، شریف مکه به بهانه دریافت نکردن مجوز از دولت عثمانی، پلکان تازه را برداشت و آن را به خانه شیخ عبدالقادر شیبی، پرده‌دار کعبه، فرستاد. در پی دریافت اجازه از دربار عثمانی و پس از رنگ‌آمیزی و تزئین، از این پلکان بهره‌برداری شد.[۱۶]


محمد منورخان هندی نیز به سال 1240ق. پلکانی 11 پله‌ای از چوب ساج به ارتفاع دو متر و با دو متر پهنا و پنج متر طول برای کعبه فرستاد. این پلکان تا اواخر سده 14ق. در مسجدالحرام کنار دیوار برابر زمزم بود و هنگام درون شدن به کعبه استفاده می‌شد. این پلکان که ویژه مردان بود، چندین بار تعمیر شد. در گوشه‌ای از آن، نام فرستنده و تاریخ ارسال آن به کعبه نقش بسته بود.[۱۷]


در سال 1300ق. کلب علیخان، نایب السلطنه رامپور از شهرهای هند بین دهلی و حیدر آباد، پلکانی برای کعبه فرستاد که 14 پله داشت و در پی دریافت اجازه از دولت عثمانی، بهره‌برداری شد. این پلکان با ورق‌­های نقره‌ای به ارزش 85364 روپیه تزئین شده بود. به علت تزئینات بیش از حد، به صلاحدید دانشوران، از این نردبان برای ورود بانوان به درون کعبه استفاده می‌شد. این نردبان تا مدتی بدون استفاده رها شده بود. بعدها بنی‌شیبه، کلیدداران کعبه، نقره‌ها و چوب‌های آن را تصرف کردند و اثری از آن باقی نماند.[۱۸]

ساخت پلکان در دوره سعودی

به سال 1375ق. به دستور ملک سعود بن عبدالعزیز (حک: 1373-1384ق.) ساخت پلکانی برای کعبه آغاز شد. این پلکان 11 پله‌­ای با بهره‌گیری از چوب‌های قوی و روکش‌های نقره­‌ای مزین به نقش و نگار عربی طلایی رنگ، در کارگاهی در مصر ساخته شد. این نردبان در روز چهارشنبه پنجم ذی‌حجه سال 1376ق. به کعبه رسید. روز بعد، ملک سعود با همراهی گروهی از سران کشورهای اسلامی حاضر در مراسم حج، برای شست‌وشوی درون کعبه آن را افتتاح کردند.[۱۹]

کردی در وصف نردبان خارجی کعبه، به دو‌گونه نردبان در دوران خود اشاره دارد. گونه اول، نردبانی کوچک بود که تنها یک تن می‌توانست از آن بالا رود. گونه دوم، پلکانی متحرک و عریض بود که چند نفر از آن بالا می‌رفتند. از این گونه دوم، دو عدد کنار چاه زمزم نگهداری می‌­شد و در صورت نیاز به کنار کعبه انتقال می‌‌یافت.[۲۰]

با توجه به متحرک بودن پلکان خارجی، از آن در مواردی چون شست‌وشوی کعبه، نصب پرده آن، ورود منصب‌داران سعودی و میهمانان ویژه برای نمازگزاردن، و مراسم مربوط به تعمیرات و گسترش‌های حرم استفاده می‌شود. به گفته کردی، ورود به کعبه در طول سال به ندرت به بیش از 15 مورد می‌رسید.[۲۱]

پلکان داخلی

پس از آن‌که کعبه در رویداد بازسازی آن در پنج سال پیش از بعثت به دست قریش با بهره‌گیری از چوب وگل مسقف شد، نخستین پلکان داخلی کعبه برای صعود به پشت بام ساخته و بهره‌برداری گشت. این پلکان چوبی در رکن شامی قرار داشت و ثابت بود.[۲۲]به سال 64ق. و هنگام بازسازی کعبه به دست عبدالله بن زبیر، نردبان چوبی دیگری جایگزین آن شد.[۲۳]حجاج بن یوسف ثقفی، امیر حجاز در دوران عبدالملک بن مروان، به سال 74ق. هم‌زمان با تخریب بنای ابن زبیر، این پلکان را ویران کرده و پلکانی دیگر در همان مکان ساخت.[۲۴]بر پایه گزارش‌های مربوط به سده سوم ق. ارتفاع این پلکان 20 ذرع (حدود 10 متر) و پهنای آن کمی بیش از نیم متر بود.

در بخش پایین پلکان و در کنار دیوار کعبه، دری از چوب ساج و به ارتفاع 5/3 ذرع (کمتر از دو متر) و به پهنای کمی بیش از نیم متر قرار دادند. این در تا هنگام متوکل عباسی بدون تزئینات بود. وی دستور داد که آن را با نقره تزئین کنند و قفلی نقره‌ای برای آن بسازند. نیز دری دیگر از چوب ساج به ابعاد 5/2 ذرع (کمی بیش از یک متر) در 2ذرع (یک متر) در سقف کعبه قرار دادند.[۲۵]از این هنگام تا سده ششم ق. گزارشی درباره آن پلکان یافت نشد. به سال 542ق. پلکان داخلی کعبه تعمیر گشت.[۲۶]

توصیف پلکان داخلی

منابع سده نهم ق. به وجود 38 پله برای نردبان داخلی اشاره دارند.[۲۷]برخی از پله‌های این پلکان به سال 814ق. تعمیر شدند.[۲۸]از این هنگام تا سده 12ق. گزارشی از وضعیت پلکان داخلی کعبه به‌دست نیامد. احتمال می‌توان داد که در این دوره طولانی، آن پلکان بارها تعویض و تعمیر شده باشد.

در دوره حکومت سلطان مصطفی دوم عثمانی (حک: 1106-1115ق.) به سال 1109ق. هنگام تعمیر سقف کعبه، پلکان داخلی تعویض شد. هفت پله آن را از سنگ مرمر و بقیه را از چوب ساج ساختند.[۲۹]پلکان کعبه به سال 1039ق. بر اثر سیل از جای کنده شد.[۳۰]سال بعد با تعمیرات بنیادین ساختمان کعبه به دستور سلطان مراد چهارم (حک: 1039-1040ق.) چوب و یکی از پله‌های پلکان کعبه تعویض شد.[۳۱]این پلکان 29 پله‌ای و دایره‌‌شکل در دیواری سنگی محصور بود.[۳۲]

ساخت و تعمیر پلکان در دوره آل سعود

به سال 1375ق. در دوره ملک سعود، پلکان کعبه تعویض شد. پلکان تازه نقره‌ اندود بود و به انواع نقش و نگارهای عربی طلایی مزین گشت.[۳۳]این پلکان میان دو دیوار اصلی کعبه، یعنی حجر اسماعیل و دیوار شرقی، و دو دیوار دیگر درون کعبه محصور بود و برای آن ورودی جداگانه‌ای با قابلیت قفل شدن تعبیه کرده بودند. این پلکان پنجره و نورگیر نداشت و مسیرش تاریک بود. از‌این‌رو، بهره‌گیری از وسایل نورافشان برای استفاده از آن ضرورت داشت. پلکان 13 پله مرمرین و 22 پله چوبی ضخیم داشت. پهنای پله‌ها از 62 تا 65 و ارتفاع آن‌ها از 24 تا 35 سانتی متر بود و تنها یک تن می‌توانست از آن‌ها بالا برود. از پله سوم به بعد، نرده‌ای کنار پلکان قرار داشت.[۳۴]

در روز 23 رجب سال 1377ق. ورودی پلکان به بام کعبه تعمیر شد. برای این‌کار از چوب‌های کهن کعبه استفاده کردند و روی آن را با روکش‌هایی ویژه به طول 185 و پهنای 110 سانتی متر پوشاندند تا از ورود آب به درون کعبه پیشگیری شود.[۳۵]در 19 شعبان همان سال، پلکان داخلی کعبه بار دیگر تعمیر شد.[۳۶]

در دوره حکومت خالد بن عبدالعزیز سعودی (حک: 1395-1402ق) پلکان کعبه تعویض و پلکانی از جنس آلومینیوم قوی برای آن ساخته شد. در دوره ملک فهد (حک: 1402-1426ق.) ضمن تعمیر بنیادین کعبه، پلکان داخلی کعبه نیز بازسازی شد. این پله‌ها را از شیشه ساختند تا نور درون کعبه افزوده شود. این تعمیرات در روز سه‌شنبه سی جمادی الثانی سال 1417ق. پایان یافت.[۳۷]

پانویس

  1. اخبار مکه، ج1، ص159-163.
  2. اخبار مکه، ج1، ص171.
  3. اخبار مکه، ج1، ص174.
  4. دلائل النبوه، ج5، ص85؛ تاریخ الاسلام، ج2، ص556.
  5. الامالی، ص482.
  6. اخبار مکه، ج1، ص310؛ التاریخ القویم، ج4، ص140.
  7. سفرنامه، ص130، 135-136.
  8. رحلة ابن جبیر، ص62-63.
  9. اتحاف الوری، ج3، ص304؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص80.
  10. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص372.
  11. شفاء الغرام، ج1، ص138؛ اتحاف الوری، ج3، ص488.
  12. اتحاف الوری، ج3، ص529.
  13. منائح الکرم، ج2، ص417.
  14. مفرحة الانام، ص69.
  15. منائح الکرم، ج5، ص19.
  16. التاریخ القویم، ج4، ص141.
  17. التاریخ القویم، ج4، ص141-143.
  18. التاریخ القویم، ج4، ص142-143.
  19. التاریخ القویم، ج4، ص142-143.
  20. التاریخ القویم، ج4، ص140.
  21. التاریخ القویم، ج2، ص441.
  22. اخبار مکه، ج1، ص165؛ شفاء الغرام، ج1، ص147.
  23. اخبار مکه، ج1، ص209-210؛ مرآة الحرمین، ج1، ص273.
  24. اخبار مکه، ج1، ص211.
  25. اخبار مکه، ج1، ص294؛ الاعلاق النفیسه، ص33.
  26. مرآة الحرمین، ج1، ص274.
  27. شفاء الغرام، ج1، ص147.
  28. شفاء الغرام، ج1، ص138.
  29. منائح الکرم، ج5، ص239؛ موسوعة مرآة الحرمین، ج2، ص653.
  30. اخبار مکه، ج1، ص356-366؛ العقد الثمین، ج1، ص74-82.
  31. التاریخ القویم، ج2، ص172.
  32. مفرحة الانام، ص69-70.
  33. فی رحاب البیت العتیق، ص175.
  34. التاریخ القویم، ج4، ص145، 147.
  35. التاریخ القویم، ج3، ص395.
  36. التاریخ القویم، ج3، ص406.
  37. فی رحاب البیت العتیق، ص175، 177.

منابع

 محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل پلکان کعبه.
  • اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (درگذشت 885ق.)، به کوشش عبدالکریم، مکه، جامعة‌ام القری، 1408ق.
  • اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
  • الاعلاق النفیسه: ابن رسته (درگذشت قرن3ق.)، بیروت، دار صادر، 1892م.
  • الامالی: الطوسی (درگذشت 460ق.)، قم، دار الثقافه، 1414ق.
  • تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (درگذشت 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
  • تاریخ عمارة المسجدالحرام: فوزیه حسین مطر، مکه، جامعة‌ام القری، 1406ق.
  • التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
  • دلائل النبوه: البیهقی (درگذشت 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.
  • رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (درگذشت 779ق.)، به کوشش التازی، الرباط، المملکة المغربیه، 1417ق.
  • رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (درگذشت 614ق.)، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م.
  • سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (درگذشت 481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش.
  • شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.
  • العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
  • فی رحاب البیت العتیق: محیی الدین احمد امام،‌اندلس، دار قرطبه.
  • مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت 1353ق.)، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.
  • مفرحة الانام فی تاسیس بیت الله الحرام: زین العابدین بن نورالدین حسینی، به کوشش عمار عبودی نصار، تهران، مشعر، 1428ق.
  • منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (درگذشت 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، 1419ق.
  • موسوعة مرآة الحرمین الشریفین: ایوب صبری پاشا (درگذشت 1290ق.)، قاهره، دار الآفاق العربیه، 1424ق.