احرام

اِحرام، نخستین عمل واجب و از ارکان حج و عُمره است و ترک عمدی آن موجب ابطال حج و عمره می‌شود. در احرامْ حج‌گزار، لباس احرام به تن می‌کند و لبیک می‌گوید. با این کار به او مُحرِم می‌گویند.

گروهی از حاجیان در لباس احرام

احرام باید در زمان‌ها و مکان‌های خاصی صورت گیرد. احرام عُمره مُفرَده در زمان به‌جاآوردن عمره و احرام‌های عمره تَمَتُّع و حج، در ماه‌های حج یعنی شَوّال، ذی‌قعده و ذی‌حجه صورت می‌گیرد. به مکان‌های انجام احرام میقات می‌گویند. میقات‌ها با توجه به نوع مناسک و مسیر حرکت حج گزاران متفات‌اند.

برطبق آیات قرآن و احادیثْ تقوا، فروتنی، صبر در سختی‌ها و ترک لذت‌های دنیوی از حکمت‌های اِحرام است.

واجبات احرام عبارت‌اند از: نیّت، پوشیدن لباس احرام و تَلبِیَه (لبیک گفتن). اعمالی چون بلند نگه ‌داشتن موی سر، نظافت‌کردن بدن، غسل، پوشیدن لباس سفید و پنبه‌ای، دعا هنگام احرام و صلوات بر پیامبر(ص) نیز از مستحبات احرام‌اند.
در حال احرام برخی از کارها را نباید انجام داد که به آنها مُحَرَّمات احرام می‌گویند. شکار (صید)، آمیزش و التذاذ جنسی، ازدواج، ازاله یا قطع‌کردن موی سر یا بدن، کندن یا کوتاه‌کردن ناخن، استعمال بوی خوش و نگاه‌کردن در آینه از محرمات مشترک میان مردان و زنان است. پوشیدن لباس دوخته، پوشاندن سر، زیر سایه رفتن، پوشاندن روی پا و استفاده از انگشتر، محرمات ویژه مردان مُحرم و پوشاندن صورت، استفاده از زیورآلات و پوشیدن دستکش، از مُحَرَّمات مخصوص زنان مُحرم است.
خروج از احرام در هریک از اقسام احرام، متفاوت است: احرام عمره تَمَتُّع و عُمره مُفرَده، پس از تقصیر یا حلق، تمام می‌شود. البته در عمره مفرده، تنها پس از طواف نساء و نماز طواف، التذاذ جنسی بر مُحرِم حلال می‌شود. خروج از احرام حج نیز پس از حلق و قربانی در روز عید قربان است. اینجا نیز با انجام‌دادن طواف نساء، مُحرم به طور کامل از احرام بیرون می‌آید.

مفهوم‌شناسی

واژه اِحرام از ریشه «ح ر م» به معنای منع‌کردن و بازداشتن است. معنای دیگر این واژه درآمدن به حریمی است که هتک حرمت آن روا نیست؛، مانند ورود به حَرَم یا ماه حرام یا بستن عهد و پیمانی خاص.

برخی فقها، احرام را از اعمال بیرونی دانسته و به معنای ورود در اعمال حج و عُمره با پوشیدن لباس احرام و تلبیه شمرده‌اند. بعضی آن را عملی قلبی به شمار آورده و به معنای نیت یا به تعبیر دیگر نیت ورود به اعمال حج یا عمره، ‌قصد یا التزام به ترک مُحَرَّمات خاص و یا آماده‌ساختن خود برای ترک محرمات تا پایان مناسک دانسته‌اند.
وجه تسمیه

اِحرام را از آن رو به این نام می‌نامند که احرام‌گزار برخی کارهایی را که پیشتر بر وی حلال بوده یا کارهایی را که با اعمال حج و عُمره ناسازگار است، بر خود حرام می‌شمرَد. به فرد در حالت احرام «مُحْرِم» می‌گویند. مقصود از واژه حُرُم (جمع حرام) را در قرآن مُحرم دانسته‌اند.
احرام از مهم‌ترین واجبات حج و عمره است و به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت از ارکان این دو عبادت به شمار می‌رود که ترک عمدی آن، حج و عمره را باطل می‌سازد. بر این اساس، بخشی مهم از مبحث حج در منابع فقهی به احرام اختصاص یافته است.

فلسفه احرام

در قرآن، روایات و آراء دانشمندان اسلامی، اسرار و حکمت‌های گوناگون برای اِحرام یاد شده است. آیه ۱۹۷ سوره بقره، حکمت احرام و ترک برخی مُحَرَّمات را تقوا بر‌شمرده است. در حدیثی، سبب تشریع احرام، ورود حاجیان به حَرَم مکی بیان شده است. برپایه حدیثی دیگر، حکمت وجوب احرام پیش از ورود به حرم الهی، ایجاد حالت خضوع و خشوع، کناره‌گیری از کارها و لذت‌های دنیایی، و صبر در برابر سختی‌ها دانسته شده ست.

موارد وجوب احرام

فقیهان امامی و اهل سنت با استناد به آیات قرآن و روایات، احرام را در چند مورد واجب شمرده‌اند:

حج و عمره

احرام از ارکان حج و عمره است و عبور آگاهانه از میقات بدون احرام، موجب بطلان آن است. به نظر بسیاری از فقیهان امامی، در صورت عبور از میقات بدون احرام، بازگشتن حج‌گزار به میقات و محرم شدن از آن‌جا واجب است؛ و گرنه حج او باطل خواهد بود. در صورت ترک احرام به سبب جهل یا فراموشی نیز بازگشت به میقات واجب است، مگر آنکه از این کار ناتوان باشد. در این صورت، حج‌گزار می‌تواند از همان جا که جهل یا فراموشی او از میان رفته، محرم شود. به نظر بیشتر فقیهان امامی اگر جهل یا فراموشی حج‌گزار تا پایان اعمال حج ادامه یابد، حج وی صحیح است، مشروط به آن که برای ادای حج قصد کرده باشد. برخی بر آنند که حج اینان صحیح نیست و باید قضای آن را به جا آورند.

بیشتر فقیهان اهل سنت برآنند که اگر حج‌گزار احرام را ترک کند، در هر حال باید به میقات بازگردد و اگر نتواند، واجب است قربانی کند.

ورود به حرم مکی

به باور برخی از فقیهان شیعه و اهل سنت، ورود به منطقه حرم مکی بدون احرام جایز نیست. برخی از فقیهان شیعه و اهل سنت بر آنند که اگر کسی قصد ادای حج یا عُمره نداشته باشد، می‌تواند بدون احرام به حرم پای نهد.

ورود به مکه

به باور فقیهان امامی و بسیاری از فقیهان اهل سنت کسی که قصد ورود به مکه را دارد، باید با احرام در آن پای نهد، هر چند در سال دو یا سه بار وارد شود. برخی از فقیهان اهل سنت ورود به مکه را بدون احرام جایز شمرده‌اند. به رأی ابوحنیفه، کسی که منزل او پیش از میقات است، باید با احرام وارد مکه شود؛ ولی اگر منزل وی میان میقات و مکه است، احرام بر وی واجب نیست. برخی فقیهان اهل سنت احرام برای ورود به مکه را مستحب شمرده‌اند.

در پاره‌ای موارد، وجوب احرام برای ورود به مکه استثنا شده است؛ از جمله: کسانی که پیاپی وارد مکه می‌شوند از جمله بازرگانان، بیماران،کسی که برای نبردی مشروع قصد ورود به مکه دارد. کسی که از احرام پیشین او بیش از یک ماه نگذشته باشد،کسی که از بیم ظالم یا جنگ به مکه پناه آورد.

زمان احرام

برای در هریک از اقسام احرام در حج و عُمره، زمانی خاص مقرر شده است:

• احرام عُمره مُفرَده:‌ در عمره مفرده واجب، احرام باید در زمان به جا آوردن عمره صورت گیرد؛ اما احرامِ عمره مستحب، وقت خاص ندارد و در هر زمان، جز فاصله میان عُمره تَمَتُّع و حج تَمَتُّع به نظر فقیهان امامی، می‌توان آن را انجام داد.
• احرام عُمره تَمَتُّع: به اتفاق فقیهان امامی و بیشتر فقیهان اهل سنت، زمان احرام عمره تمتع، ماه‌های حج (شوّال، ذی‌قعده و ذی‌حجه) است که تا وقت امکان انجام اعمال عمره پیش از نیم‌روز عرفه، ادامه دارد. از این رو، در صورت احرام بستن پیش از ماه‌های حج، عمره تمتع صحیح نیست. برخی از فقیهان اهل سنت برآنند که اگر احرام عمره تمتع پیش از ماه‌های حج بسته شود و اعمال دیگر آن در ماه‌های حج انجام گردد، این عمره صحیح است. بهترین زمان برای احرام عمره تمتع، پس از خواندن نماز ظهر است.
• احرام حج: به نظر فقیهان شیعه و برخی از فقیهان اهل سنت احرام حج باید در ماه‌های حج انجام شود. مستند این حکم، آیه ۱۹۳ سوره بقره است که برای اعمال حج، ماه‌هایی ویژه را قرار داده است: الحَجُّ أَشهُرٌ مَعلُومَاتٌ و نیز برخی روایات است. بهترین زمان احرام، روز ترویه پیش از نماز ظهر یا پس از نماز ظهر و عصر است. به نظر برخی از اهل سنت، احرام حج هر قدر پیش از روز ترویه انجام شود، بهتر است. به باور مالک بن انس، احرام بستن در آغاز ذی‌حجه، استحباب دارد. اندکی از فقیهان امامی، احرام در روز ترویه را واجب شمرده‌اند. از دید فقیهان شیعه و برخی از فقیهان اهل سنت، ‌در صورت احرام بستن پیش از ماه‌های حج، این احرام به احرام عمره بدل می‌شود. ابوحنیفه، احمد بن حنبل و بعضی از دیگر فقیهان اهل سنت احرام حج پیش از ماه‌های حج را مکروه شمرده‌اند. به باور آنان، احرام، شرط حج است نه رکن آن. پس احرام‌بستن پیش از ماه‌های حج جایز است.

مکان احرام

احرام حج و عُمره باید در مکان‌هایی ویژه صورت گیرد که به آنها میقات می‌گویند. این مکان‌ها، با توجه به نوع مناسک (عُمره مُفرَده، عمره تَمَتُّع یا حج) و نیز موطن حج‌گزار و مسیر حرکت او به سوی حرم و کعبه، تفاوت دارند. به نظر فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت، پیش از میقات نمی‌توان مُحرِم شد. مستند این حکم، اجماع، سیره پیامبر اسلام(ص) و حدیث‌های امامان شیعه است. بیشتر فقیهان اهل سنت محرم شدن پیش از میقات را جایز و حتی بهتر دانسته‌اند. از مستندات این نظر آیه ۱۹۶ سوره بقره ( وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّـهِ) است که اتمام حج و عمره در آن، به محرم شدن حج‌گزار از منزل خود تفسیر شده است.

واجبات احرام

واجبات احرام که گروهی آن‌ها را ارکان احرام می‌شمرند، عبارت‌اند از:

• نیت: به باور فقیهان شیعه و بیشتر فقیهان اهل سنت نیت از واجبات احرام است. در نیت افزون بر قصد قربت، باید جنس آن یعنی حج یا عُمره‌بودن، نوع آن یعنی تَمَتُّع، قِران یا اِفرادبودن؛ و وصف آن یعنی واجب یا مستحب‌بودنش تعیین شود.فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت برآنند که اگر کسی بدون نیت مُحرم شود، احرامش باطل است؛ خواه به عمد صورت گیرد و خواه از روی اشتباه یا جهل. برخی از فقیهان اهل سنت گفته‌اند که احرامْ بدون نیت و تنها با تَلبیه منعقد می‌شود. به نظر برخی فقیهان شیعه، نیت احرام باید هم‌زمان با آغاز احرام باشد، وگرنه صحیح نیست. شماری دیگر برآنند که نیت فوت شده را تا هنگام تَحَلُّل می‌توان جبران کرد. به باور برخی فقیهان، اگر مُحرِم جنس و نوع عُمره و حج را معین نکند، احرامش باطل است؛ ولی برخی بر آنند که اگر عملی خاص را قصد نکند، احرام او صحیح است و اگر در ماه‌های حج قصد کرده باشد، میان قصد عمره یا حج مخیر است؛ ولی اگر در ماه‌های حج قصد نکرده باشد، احرامش خاص عمره خواهد بود. فقیهان اهل سنت نیز چنین احرامی را صحیح می‌دانند و بر این باورند که فرد پس از بستن احرام می‌تواند نوع حج یا عمره را مشخص کند. البته در غیر ماه‌های حج، قصد حج صحیح نیست. برخی از آنان حتی معین نکردن نوع حج و عمره را بهتر دانسته‌اند. مستند این دیدگاه، سیره پیامبر اسلام(ص) است که بدون قصد حج و عمره مُحرم شد و برای تعیین نوع آن در انتظار وحی الهی ماند. احرامی به همین‌گونه نیز از حضرت علی(ع) در پی بازگشت از یمن گزارش شده است.

• پوشیدن لباس احرام: به باور فقیهان امامی، مرد احرام‌گزار باید پس از کندن لباس‌های دوخته شده خود، دو قطعه لباس احرام (یکی به صورت لُنگ و دیگری رِدا) بپوشد. فقیهان اهل سنت پوشیدن نعلین را نیز لازم شمرده‌اند. به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت، پوشیدن لباس دوخته نشده بر زنان واجب نیست؛ هرچند برخی بر آنند که لباس دوخته شده برای زنان نیز ممنوع است. به باور بیشتر فقیهان امامی، پوشیدن لباس دوخته نشده شرط صحّتِ احرام نیست و احرام در لباس دوخته شده نیز صحیح است؛ اما بیرون آوردن لباس دوخته شده، پس از احرام واجب است. برخی از فقیهان احرام مرد بدون پوشیدن لباس خاص را باطل شمرده‌اند. درباره این که پوشیدن لباس احرام باید پیش یا پس از نیت باشد، دیدگاه فقیهان متفاوت است. بیشتر ایشان بر آنند که پوشیدن لباس احرام باید پیش از نیت باشد؛ بدین استناد که مُحرم پس از بستن احرام، نباید لباس دوخته بر تن داشته باشد. برخی تنها هنگام تلبیه، بر تن داشتن لباس احرام را واجب می‌دانند. احکامی از جهت طهارت و نجاست، جنس و رنگ، و جنبه‌های دیگر نیز برای لباس احرام مقرر شده که رعایت آن‌ها بر احرام‌گزار واجب یا مستحب است.

• تَلبیَه (لبیک گفتن): به باور فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت از دیگر واجبات احرام، تَلبیه است. بعضی از فقیهان اهل سنت، به ویژه شافعیان و حنبلیان، بر آنند که احرام تنها با نیت و بدون نیاز به تلبیه، منعقد می‌گردد و شماری از آنان تلبیه را مستحب شمرده‌اند. به نظر فقیهان امامی، در حج قران، احرام‌گزار می‌تواند به جای تلبیه، اِشعار یا تقلید کند. تلبیه شخص گُنگ، با حرکت دادن زبان و اشاره انگشت صورت می‌گیرد.

مستحبات احرام

کارهای بسیاری برای احرام مستحب شمرده شده که برخی به پیش از احرام بازمی‌گردد و برخی هم‌زمان با آن است:

مستحبات پیش از احرام

مهم‌ترین کارهای مستحب پیش از احرام عبارتند از:

• بلند نگه داشتن موی سر: دیدگاه مشهور فقیهان امامی، به استناد روایات، استحباب کوتاه نکردن موی سر از یک ماه پیش از مناسک عُمره است. در حج نیز مستحب است که از آغاز ماه ذی‌قعده موی سر کوتاه نشود. برخی رها‌کردن موی ریش را نیز مستحب دانسته‌اند. برخی فقیهان با استناد به حدیث‌هایی که زدودن مو را در ماه‌های اول حج مشمول کفاره دانسته است، نگه داشتن موها را واجب دانسته‌اند. منتقدان این نظر، با مناقشه در سند این روایت‌ها، آن‌ها را درباره کوتاه‌کردن مو پس از احرام دانسته‌اند.

• نظافت‌کردن بدن: به نظر فقیهان امامی و اهل سنت به استناد سیره نبوی و روایات، مستحب است حج‌گزار با زدودن غبار و آلودگی بدن، زدودن ‌موهای زاید و ‌کوتاه‌کردن سبیل و ناخن پیش از احرام و هنگام رسیدن به میقات، به پاکسازی بدن خود بپردازد.

• غسل: فقیهان اهل سنت و بیشتر فقیهان امامی با استناد به حدیث‌هایی از پیامبر(ص) و امامان(ع) غسل را پیش از احرام مستحب شمرده‌اند. در استحباب غسل تفاوتی میان بَرده و غیربرده، ‌بالغ و نا بالغ و مرد و زن نیست. برخی تأخیر احرام حائض و نُفَساء را تا زمان پاک شدن از ناپاکی و انجام غسل بهتر دانسته‌اند. در برابر، اندکی از فقیهان امامی غسل احرام را واجب شمرده‌اند. برخی از فقیهان بر آنند که اگر غسل ممکن نباشد، تیمم به جای آن مستحب است.
  

مکان غسل احرام، میقات است؛ ولی در موارد عذر و ترس از نیافتن آب، غسل‌کردن پیش از میقات جایز شمرده شده است. برخی فقیهان به پشتوانه بعضی از روایات در صورت برطرف شدن این عذر، انجام دیگر بار غسل را در میقات سفارش کرده‌اند. غسل در آغاز روز برای همه آن روز؛ و در پایان شب برای همه آن شب کافی است. در صورت خوابیدن احرام‌گزار یا خوردن چیزی که بر محرم حرام است، انجام دیگر بار آن مستحب به شمار می‌رود. به نظر برخی از فقیهان امامی، غسل پس از انجام هر یک از محرمات احرام، مستحب است. در صورت محرم شدن بدون غسل، انجام دیگر بار احرام همراه با غسل استحباب دارد. خواندن دعایی ویژه هنگام غسل یا پس از آن سفارش شده است.

• احرام پس از نماز: به نظر برخی فقیهان اهل سنت و در باور مشهور فقیهان امامی مستحب است احرام بستن پس از نماز واجب یا مستحب صورت پذیرد. اندکی از فقیهان با استناد به برخی روایات، این کار را واجب شمرده‌اند. مخالفان این دیدگاه، آن حدیث‌ها را دارای معنای استحباب دانسته‌اند.
  

به باور فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت، احرام پس از نماز واجب بهتر است و فقیهان امامی احرام پس از نماز ظهر یا پس از نماز ظهر و عصر را برترین حالت شمرده‌اند. اگر احرام در زمان نماز واجب نباشد، خواندن شش رکعت نماز نافلة احرام و در صورت ممکن نبودن این کار، خواندن چهار یا دو رکعت نماز سفارش شده است. فقیهان اهل سنت به استناد حدیث‌هایی از پیامبر(ص) گزاردن دو رکعت نماز را پیش از احرام مستحب شمرده‌اند. به نظر بیشتر فقیهان امامی، در رکعت اول نماز احرام، پس از قرائت حمد، خواندن سوره توحید و در رکعت دوم سوره کافرون مستحب است. برخی از فقیهان امامی و اهل سنت، عکس این ترتیب را باور دارند.
به نظر برخی از فقیهان اهل سنت، ‌از دیگر مستحبات پیش از احرام، خوش‌بو‌کردن بدن است؛ خواه احرام‌گزار زن باشد و خواه مرد. نیز تفاوت ندارد که اثر این بوی خوش تا هنگام احرام بماند یا از میان برود. برخی از آنان این کار را تنها برای مردان مستحب شمرده‌اند. مستند این حکم حدیث‌هایی از عایشه است که پیامبر(ص) هنگام احرام خود را خوشبو می‌کرد. برخی از فقیهان اهل سنت، از جمله مالک بن انس، به استناد حدیثی از پیامبر(ص) این کار را مکروه شمرده‌اند. فقیهان امامی خوشبو‌کردن خود را در صورت باقی ماندن اثر عطر تا هنگام احرام، حرام دانسته‌اند. مستند آنان، افزون بر اجماع فقیهان بر حرمت استعمال بوی خوش بر محرم، حدیث‌های پیامبر(ص) و امامان(ع) است که استفاده از بوی خوش را هنگام احرام ممنوع شمرده‌اند. برخی از فقیهان اهل سنت خضاب‌کردن دست‌ها تا مچ و نیز مالیدن حنا به صورت را به استناد روایتی از عبدالله بن عمر و بر پایه قیاس با معطر‌کردن بدن برای احرام‌گزار مستحب شمرده‌اند.

مستحبات هم‌زمان با احرام

از هنگام احرام تا پایان آن برخی کارها مستحب شمرده شده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• شرط‌کردن احرام‌گزار با خداوند (اشتراط): به باور فقیهان شیعه و شافعی و حنبلی مستحب است احرام‌گزار هنگام احرام با خداوند شرط کند که اگر هنگام حج‌گزاری مانعی برایش پیش آید، حج را به عُمره تبدیل کند یا از احرام خارج شود. مستند این حکم، حدیث‌هایی از پیامبر(ص) و امامان(ع) است که به این کار سفارش کرده‌اند. ثمره این کار، خروج از احرام هنگام بروز مانع، ساقط شدن قربانی و حتی به نظر برخی، ساقط شدن قضای حج در سال بعد و دست‌کم بهره‌مندی آن فرد از پاداش الهی است. برخی از فقیهان امامی به استناد فرمان عام آیه ۱۹۷ سوره بقره که قربانی را بر همگان واجب کرده و نیز بر پایه اصل احتیاط، ‌قربانی‌کردن را همچنان لازم می‌شمرند. به نظر شماری دیگر، قربانی تنها از عهده کسی که آن را همراه ندارد، ساقط می‌شود. بسیاری از فقیهان امامی به استناد روایات، قضای حج را در این صورت ساقط نمی‌دانند. به تصریح برخی از فقیهان امامی و اهل سنت اشتراط قلبی با خداوند کافی نیست و بر زبان آوردن آن نیز لازم است؛ ولی برخی نیت قلبی را کافی دانسته‌اند. برخی از فقیهان اهل سنت صحت اشتراط و آثار فقهی آن را باور ندارند.

• بر زبان آوردن نیت احرام: فقیهان امامی بر پایه روایات و نیز برخی از فقیهان اهل سنت بر زبان آوردن نیت احرام را مستحب شمرده‌اند. شماری از فقیهان اهل سنت تلفظ را جایز یا مکروه دانسته و حتی برخی بر زبان جاری نکردن آن را مستحب قلمداد کرده‌اند؛، با این استدلال که نیت از عبادات قلبی است و پنهان ماندنش بهتر است.

• پوشیدن لباس سفید و پنبه‌ای:‌ به باور فقیهان امامی، پوشیدن لباس پنبه‌ای و سفید برای احرام‌گزار مستحب است. به نظر برخی فقیهان اهل سنت، مستحب است لباس احرام سفید و نو و دست کم نظیف و پاکیزه باشد.

• آشکار و بلند بودن تَلبیَه: بیشتر فقیهان امامی به استناد روایات، جهر یا آشکار بودن تَلبیَه را برای مردان مستحب شمرده‌اند. برخی دیگر با استناد به تعابیر احادیث این کار را واجب دانسته‌اند. به نظر فقیهان شیعه و اهل سنت، بلند بودن تلبیه در آغاز احرام و نیز پس از آن، برای مردان مستحب است؛ زیرا در برخی حدیث‌های نبوی، مسلمانان به تلبیه با صدای بلند مأمور شده‌اند و حجی که تلبیه احرامش چنین باشد، برترین حج شمرده شده است.

• تکرار تَلبیَه: به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، تکرار فراوان تلبیه در همه حالات، از جمله هنگام بالا رفتن از بلندی یا فرود آمدن از آن، پس از هر نماز، هنگام سحر، در صورت تغییر حالت مانند بیدار شدن از خواب، و نیز در دیدار با آشنایان و همراهان مستحب است. مالک بن انس استحباب در مورد اخیر را باور ندارد. مستند این حکم، احادیث پیامبر(ص) و امامان(ع) است. به نظر فقیهان امامی، کسی که بیرون از مکه برای عُمره مُحرِم شده، تا هنگام مشاهده خانه‌های مکه، تکرار تلبیه برایش مستحب است. فقیهان اهل سنت نهایت زمان آن را هنگام ورود به حرم یا مشاهده کعبه یا آغاز طواف دانسته‌اند. درباره زمان قطع تلبیه در حج تَمَتُّع نیز دیدگاه‌هایی گوناگون در مذاهب فقهی یافت می‌شود.

• دعا هنگام احرام:‌ در حالات گوناگون احرام، دعاهایی خاص مستحب به شمار رفته است؛ از جمله هنگام پوشیدن لباس احرام و پس از پوشیدن آن، ‌هنگام محرم شدن ‌و پس از تَلبیَه.

• صلوات بر پیامبر(ص): به نظر برخی از فقیهان شیعه و اهل سنت صلوات فرستادن بر پیامبر اسلام(ص) پس از تلبیه مستحب است. از مستندهای این نظر، آیه ۴ سوره انشراح است که به جایگاه بلند یاد پیامبر اشاره دارد: وَرَفَعنَا لَک ذِکرَک. برخی این آیه را درباره ضرورت یادکرد نام پیامبر(ص) همراه نام خدا می‌دانند.
  

افزون بر آن چه یاد شد، برخی فقیهان اهل سنت مستحباتی دیگر را برای احرام برشمرده‌اند؛ همچون: رو به قبله بودن هنگام احرام، قرار دادن دو انگشت در گوش هنگام تَلبیَه و درخواست بهره‌مندی از رضوان الهی و بهشت، پس از تلبیه.

مُحَرَّمات احرام

نوشتار اصلی: محرمات احرام

هنگام احرام، برخی کارها بر مُحرِم حرام می‌شود که از آن‌ها به «تُروک احرام» یا «مَحظورات احرام» تعبیر شده است. برخی از این مُحَرَّمات ویژه مردان، شماری مختص زنان و بسیاری ازآن‌ها مشترک میان مردان و زنان است. در شمارش این محرمات در منابع فقهی اختلافاتی به چشم می‌خورد. در دیدگاه مشهور فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت از محرمات بیست‌گانه سخن رفته است. آراء دیگری نیز در میان فقیهان شیعه و اهل سنت یافت می‌شود؛ از جمله: ۷، ،۹ ،۱۰، ‌۱۴، ۱۸، ‌۲۳، ‌۲۴، ۲۵، ۲۶ و ۳۰. مهم‌ترین سبب اختلاف نظر در شمار محرمات، به ویژه میان فقیهان شیعه و اهل سنت، اختلاف در اصل حلال‌بودن یا حُرمت برخی از اعمال است. اهل سنت برخی از کارهایی را که فقیهان شیعه حرام دانسته‌اند، حلال می‌شمارند و به عکس. نیز برخی از فقیهان شماری از این محرمات را با عناوین کلی یاد کرده‌اند و برخی دیگر آن‌ها را به‌گونه تفصیلی برشمرده‌اند. این محرمات به اختصار عبارتند از:

• مُحَرَّمات مشترک میان مردان و زنان

1. شکار (صید) حیوانات خشکی. به اتفاق شیعه و اهل سنت شکار حیوانات خشکی بر محرم حرام است.
2. آمیزش. هرگونه مباشرت جنسی، خواه با همسر باشد یا دیگری، با انسان باشد یا حیوان، برای محرم حرام است.
3. فُسوق. در برخی حدیث‌های امامان شیعه(ع) فسوق به دروغ و دشنام معنا شده است؛ هرچند برخی مقصود از آن را مطلق گناه شمرده‌اند.
4. جدال. مقصود از جدال، در باور فقیهان امامی، سوگند خوردن به خدا برای پیروزی بر طرف مقابل است، با گفتن جملاتی مخصوص. فقیهان اهل سنت مقصود از آن را تخاصم، مجادله و تفاخر دانسته‌اند.
5. التذاذ جنسی. به نظر فقیهان امامی و اهل سنت، هر‌گونه لذت‌جویی جنسی بر محرم حرام است.
6. استمناء یا خودارضایی.
7. عقد ازدواج. به نظر فقیهان امامی و برخی فقیهان اهل سنت، عقد ازدواج بر مُحرِم حرام است؛ خواه ولی باشد و خواه وکیل و برای خودش باشد یا دیگری. برخی از فقیهان اهل سنت آن را جایز شمرده‌اند.
8. ازاله مو (زدودن یا قطع‌کردن مو از سر یا بدن خود یا دیگری.
9. کندن یا کوتاه‌کردن ناخن.
10. استعمال بوی خوش. بهره بردن از بوی خوش، خواه با بوییدن و خواه مالیدن آن به بدن، برای محرم حرام است.
11. روغن مالیدن. به نظر همه فقیهان امامی و بیشتر فقیهان اهل سنت، مالیدن روغن معطر و به نظر مشهور فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت، مالیدن روغن غیر معطر به بدن نیز حرام است. برخی فقیهان تنها کاربرد آن را در سر ممنوع کرده‌اند.
12. کندن درختان و گیاهان حرم، جز موارد خاص.
13. کشتن جانوران روی بدن. به نظر مشهور فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت کشتن جانوران بدن مانند پشه و شپش بر محرم حرام است. اندکی از فقیهان شیعه و برخی از اهل سنت، این کار را مکروه شمرده‌اند.
14. سرمه کشیدن. به نظر برخی از فقیهان امامی و اهل سنت استفاده از سرمه معطر و غیر معطر بر محرم حرام است؛ هرچند بعضی آن را مباح دانسته‌اند.
15. حمل سلاح. به نظر مشهور فقیهان شیعه، جز در موارد ضروری، حمل سلاح بر محرم حرام است. شماری از فقیهان این کار را مکروه شمرده‌اند.
16. نگاه‌کردن در آینه. به باور مشهور فقیهان شیعه و برخی از فقیهان اهل سنت، نگاه‌کردن در آینه بر محرم حرام و به نظر برخی دیگر، مکروه است.
17. کشیدن دندان. به نظر مشهور فقیهان امامی و برخی فقیهان اهل سنت کشیدن دندان بر محرم، حرام و به نظر برخی، جایز است.
18. بیرون‌آوردن خون. به نظر بسیاری از فقیهان شیعه و برخی از فقیهان اهل سنت، بیرون آوردن اختیاری خون بر محرم حرام است؛ هرچند با خاراندن بدن یا مسواک زدن باشد. برخی از فقیهان این کار را مکروه یا مباح شمرده‌اند.

برخی دیگر از محرمات احرام به فتوای برخی فقیهان عبارت‌اند از: زینت کردن، فروبردن سر در آب، غسل‌کردن به قصد خنک شدن و غسل دادن شخص محرم با کافور پس از مرگ.

• مُحَرَّمات مخصوص مردان

1. پوشیدن لباس دوخته.‌ به اتفاق فقیهان شیعه و اهل سنت پوشیدن لباس دوخته در حال احرام بر مردان حرام است؛ خواه پیراهن باشد و خواه شلوار. برخی فقیهان شیعه این کار را برای زنان نیز جایز ندانسته‌اند.
2. پوشاندن سر. پوشاندن سر به اجماع فقیهان شیعه و اهل سنت بر مردان حرام است.
3. زیر سایه رفتن.‌ به اجماع فقیهان امامی و برخی از مذاهب اهل سنت زیر سایه رفتن مردان در حال احرام حرام است. به باور برخی از فقیهان اهل سنت، این کار برای مردان جایز است.
4. پوشاندن روی پا. به نظر فقیهان امامی و بسیاری از فقیهان اهل سنت، پوشاندن روی پا به طور کامل، بر مردان حرام است.
5. استفاده از انگشتر. به باور فقیهان امامی، استفاده از انگشتر برای زینت، نه برای رعایت استحباب، بر مردان حرام است.

• مُحَرَّمات مخصوص زنان

1. پوشاندن صورت.‌ به اجماع فقیهان شیعه و اهل سنت پوشاندن صورت بر زنان در حال احرام، حرام است.
2. بهره گرفتن از زیورآلات. به باور فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت استفاده از زیورآلات بر زنان محرم به قصد زینت، حرام و از دید برخی از فقیهان اهل سنت، مکروه یا مباح است.
3. پوشیدن دستکش. به نظر فقیهان امامی و اهل سنت پوشیدن دستکش بر زنان حرام و به نظر برخی دیگر مباح است.

انجام آگاهانه هر یک از این مُحَرَّمات، کفاره دارد. اما اگر این کار از روی سهو یا خطا و یا فراموشی انجام گیرد، کفاره ندارد، جز شکار (صید) که هر چند با سهو یا فراموشی انجام شود، کفاره دارد.

مکروهات احرام

انجام دادن برخی کارها برای احرام‌گزار مکروه به شمار رفته است؛ از جمله:

1. حمام رفتن: به اجماع فقیهان امامی و برخی فقیهان اهل سنت به استناد روایات، حمام رفتن برای محرم مکروه است. برخی از فقیهان امامی و بیشتر فقیهان اهل سنت با استناد به اصل اباحه و نیز سیره پیامبر(ص) و صحابه و حدیث‌های امامان(ع) این کار را مکروه ندانسته‌اند.
2. ساییدن بدن: فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت برطرف‌کردن آلودگی‌های بدن با ساییدن را برای مُحرم مکروه شمرده‌اند؛ زیرا ممکن است این کار سبب خونریزی یا زدودن مو شود که از مُحَرَّمات احرام به شمار می‌روند. برخی از فقیهان اهل سنت با استناد به سیره پیامبر(ص) و روش صحابه، این کار را جایز دانسته‌اند.
3. بهره گرفتن از گیاهان خوشبو: به نظر برخی از فقیهان امامی و اهل سنت بهره گرفتن از همه یا بعضی از گیاهان خوشبو، به استناد روایات بر محرم مکروه است؛ زیرا مایه بهره‌مندی از آسایش و لذت می‌شود که با فلسفه احرام ناسازگار است. برخی فقیهان به پشتوانه حدیث‌هایی که به‌گونه مطلق استعمال بوی خوش را نهی کرده، استفاده از این گیاهان را حرام شمرده‌اند.
4. اِحتِباء: از دید فقیهان امامی، به پشتوانه روایات، احتباء در حال احرام یا برای محرم در مسجدالحرام کراهت دارد. احتباء به معنای نشستن و بالا بردن دو ساق پا و جمع‌کردن آن به سمت شکم، به کمک دستان یا پارچه است.
5. کشتی گرفتن:‌ برخی از فقیهان امامی بر پایه روایات، کشتی گرفتن را بر محرم مکروه شمرده‌اند، با این استدلال که ممکن است به مجروح شدن فرد یا زدودن مو بینجامد که در حال احرام ممنوع است.
6. خواستگاری: به نظر بیشتر فقیهان امامی و اهل سنت خواستگاری‌کردن برای محرم مکروه است؛ خواه مرد باشد یا زن و خواه خواستگاری برای خود وی یا دیگری انجام گیرد. مستند این حکم، احادیث پیامبر(ص) و امامان(ع) است. برخی از فقیهان این کار را حرام دانسته‌اند.
7. لبیک گفتن در پاسخ افراد: به نظر فقیهان امامی و بر پایه حدیث‌هایی، لبیک گفتن در پاسخ کسی که مُحرم را فراخوانده، مکروه است. امامان(ع) سفارش کرده‌اند که مُحرم در پاسخ دیگری، تعبیر «یا سعد» را به کار بَرَد؛ زیرا او در مقام لبیک گفتن به خداوند است و شریک‌کردن دیگران در آن شایسته نیست.
8. احرام در لباس آلوده:‌ فقیهان امامی، به استناد حدیثی احرام در لباس آلوده و چرکین را مکروه شمرده‌اند. این کراهتْ ویژه آغاز احرام است و اگر لباس در اثنای احرام چرکین شود، بهتر است شستن آن تا زمان تَحَلُّل به تأخیر افتد. فقیهان اهل سنت نیز نو بودن و پاکیزگی لباس احرام در آغاز احرام را از مستحبات آن دانسته‌اند.
9. احرام در لباس رنگی، به ویژه لباس سیاه:‌ به نظر مشهور فقیهان امامی و برخی از فقیهان اهل سنت احرام در لباس رنگی به استناد روایات مکروه است. شماری از فقیهان امامی به پشتوانه احادیث، محرم شدن در لباس سبز یا هر رنگ دیگر جز سیاه را جایز می‌دانند. برخی از فقیهان امامی با استناد به ظاهر روایات، احرام در لباس سیاه را حرام دانسته‌اند. شماری از فقیهان اهل سنت بر آنند که این کار تنها برای کسانی مکروه است که الگو و مقتدای دیگران هستند.
10. خوابیدن بر بستر رنگی یا زرد: فقیهان امامی با استناد به احادیثی خوابیدن بر بستر رنگی و بالش زرد را مکروه دانسته‌اند؛ زیرا این کار مایه رفاه و تن‌آسایی به شمار می‌رود که با فلسفه احرام سازگاری ندارد.
11. حنازدن:‌ از دید مشهور فقیهان امامی و برخی از اهل سنت، بهره‌گیری از حنا در حال احرام و نیز پیش از آن، اگر اثرش تا آن هنگام بماند، با استناد به احادیثی مکروه است. برخی فقیهان امامی به پشتوانه روایات دیگر و از آن رو که حنابستن زینت به شمار می‌رود و هر زینتی بر مُحرِم حرام است، این کار را حرام شمرده‌اند. شماری از فقیهان اهل سنت این کار را مستحب دانسته‌اند.

فقیهان شیعه و اهل سنت کارهایی دیگر را نیز در شمار مکروهات احرام یاد کرده‌اند؛ از جمله: احرام در لباس راه‌راه، نقاب زدن برای زن احرام‌گزار، ‌شستن سر با سِدْر و خَطْمی بسیار مسواک زدن، گفتن سخنان بیهوده، شستن بدن با آب سرد، شعر خواندن، نگاه‌کردن در آینه، بیرون آوردن خون از بدن، حمل سلاح در موارد غیر ضرور، شستن لباس احرام تا زمان تَحَلُّل، حجامت‌کردن در غیر ضرورت، پوشیدن لباس شهرت، فروش لباس احرام حتی پس از پایان اعمال، خوردن لقمه غذایی که به دست همسر یا کنیز آن فرد آماده شده باشد، فروبردن سر در آب همراه داشتن حیوان شکاری، ‌خوردن از گوشت صید، خاراندن سر با ناخن، سرمه کشیدن، خوردن روغن‌های خوشبو، نشستن نزد عطر فروش و قرار دادن عطر در پارچه و بوییدن آن.

خروج از احرام

بیرون رفتن از احرام به دو صورت انجام می‌پذیرد: ۱. اضطراری و غیراختیاری؛ بدین سان که موانع بیرونی همچون دشمن یا بروز بیماری و عوارض کهولت مانع انجام یا اتمام حج و عُمره شود. در این حال، مُحرِم می‌تواند با شرایطی از احرام خارج شود. ۲. اختیاری و با پایان یافتن همه یا برخی از واجبات عمره یا حج. در هر یک از اقسام احرام، خروج مرحله‌ای یا کامل از حالت احرام، به گونه‌ای خاص تحقق می‌یابد:

• عُمره مُفرَده: به نظر فقیهان امامی، در عمره مفرده، پس از حَلق یا تقصیر، محرم از احرام بیرون می‌آید و جز کامیابی جنسی ‌همه مُحَرَّمات بر او حلال می‌شوند. پس از گزاردن طواف نساء و نماز طواف، محرم به طور کامل از احرام خارج می‌شود. به نظر فقیهان اهل سنت، پس از حَلق یا تقصیر، تَحَلُّل کامل صورت می‌گیرد.

• عمره تَمَتُّع: به نظر فقیهان امامی پس از تقصیر و به نظر فقیهان اهل سنت پس از تقصیر یا حَلق، احرام خاتمه می‌یابد و همه محرمات آن حلال می‌شوند.

• حج:‌ به نظر مشهور فقیهان امامی، پس از حلق و قربانی در روز عید قربان، همه محرمات جز استعمال بوی خوش و کامیابی جنسی بر احرام‌گزار حلال می‌شود. پس از طواف حج و نماز طواف و سعی، بهره گرفتن از بوی خوش نیز بر او حلال می‌گردد و با انجام دادن طواف نساء، به طور کامل از احرام بیرون می‌آید. فقیهان اهل سنت دو مرحله را برای خروج از احرام حج باور دارند: به نظر برخی از فقیهان اهل سنت، پس از رَمی جَمَرَه عَقَبَه و قربانی و حلق یا تقصیر، همه محرمات جز کامیابی جنسی یا کامیابی و بهره گرفتن از بوی خوش و یا این دو و شکار‌کردن (صید) بر محرم حلال می‌گردد. برخی دیگر می‌گویند:‌ پس از کارهای یاد شده و طواف اِفاضه، همه محرمات حلال می‌گردند و فرد به طور کامل از احرام خارج می‌شود.

پیوند به بیرون

• «احرام»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی
• «احرام»، دایرة المعارف قرآن کریم

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل احرام.

• احکام القرآن: الجصاص (درگذشت ۳۷۰ق)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
• احیاء علوم الدین: الغزالی (درگذشت ۵۰۵ق)، بیروت، دار الکتب العربی.
• اخبار مکه: الازرقی (درگذشت ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
• اسرار و معارف حج: معاونت امور روحانیون، دار الحدیث، ۱۳۸۶ش.
• اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (درگذشت ۱۳۱۰ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
• الاقناع: الشربینی (درگذشت ۹۷۷ق)، بیروت، دار المعرفه.
• الام: الشافعی (درگذشت ۲۰۴ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۳ق.
• الانتصار: السید المرتضی (درگذشت ۴۳۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
• ایضاح الفوائد: محمد بن الحسن بن یوسف الحلی (درگذشت ۷۷۱ق)، به کوشش اشتهاردی و دیگران، قم، العلمیه، ۱۳۸۷ق.
• بحار الانوار: المجلسی (درگذشت ۱۱۱۰ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
• البحر الرائق: ابونجیم المصری (درگذشت ۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• بدائع الصنائع: علاء الدین الکاشانی (درگذشت ۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
• بدایة المجتهد: ابن رشد القرطبی (درگذشت ۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
• البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
• تاج العروس: الزبیدی (درگذشت ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق.
• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق.
• تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق۷، ۱۴۲۰ق.
• تذکرة الفقهاء: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۴ق.
• تعالیق مبسوطه: محمد اسحاق الفیاض، محلاتی.
• التفسیر الکاشف: المغنیه، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۸۱م.
• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (درگذشت ۶۷۱ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۵ق.
• التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (درگذشت ۶۰۶ق)، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۱۳ق.
• تهذیب الاحکام: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش موسوی و آخوندی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• جامع احادیث الشیعه: اسماعیل معزی ملایری، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۹۹ق.
• جامع البیان: الطبری (درگذشت ۳۱۰ق)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق.
• جامع المدارک: سید احمد الخوانساری (درگذشت ۱۴۰۵ق)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، ۱۴۰۵ق.
• جامع المقاصد: الکرکی (درگذشت ۹۴۰ق)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۱ق.
• جواهر الکلام: النجفی (درگذشت ۱۲۶۶ق)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• الجوهر النقی: الماردینی (۷۵۰ ق)، دار الفکر.
• الحج و العمرة فی الکتاب و السنه: الری شهری، قم، دار الحدیث، ۱۳۷۶ش.
• الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (درگذشت ۱۱۸۶ق)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، ۱۳۶۳ش.
• حواشی الشروانی و العبادی: الشروانی (درگذشت ۱۳۰۱ق) و العبادی (درگذشت ۹۹۴ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• الخلاف: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۷ق.
• الدر المنثور: السیوطی (درگذشت ۹۱۱ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۳۶۵ق.
• الدروس الشرعیه: الشهید الاول (درگذشت ۷۸۶ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق.
• ذخیرة المعاد: محمد باقر السبزواری (درگذشت ۱۰۹۰ق)، آل‌ البیت:.
• الروضة البهیه: الشهید الثانی (درگذشت ۹۶۵ق)، به کوشش کلانتر، قم، مکتبة الداوری، ۱۴۱۰ق.
• روضة الطالبین: النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد و علی محمد، بیروت، دار الکتب العلمیه.
• ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (درگذشت ۱۲۳۱ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
• زبدة البیان: المقدس الاردبیلی (درگذشت ۹۹۳ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
• سبل السلام: الکحلانی (درگذشت ۱۱۸۲ق)، مصر، مصطفی البابی، ۱۳۷۹ق.
• السرائر: ابن ادریس (درگذشت ۵۹۸ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق.
• سلسلة الینابیع الفقهیه: علی اصغر مروارید، بیروت، فقه الشیعه، ۱۴۱۳ق.
• سنن ابن ماجه: ابن ماجه (درگذشت ۲۷۵ق)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
• سنن ابی‌داود: السجستانی (درگذشت ۲۷۵ق)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۰ق.
• سنن الترمذی: الترمذی (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۲ق.
• سنن الدارقطنی: الدارقطنی (درگذشت ۳۸۵ق)، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
• السنن الکبری: البیهقی (درگذشت ۴۵۸ق)، بیروت، دار الفکر.
• الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (درگذشت ۶۸۲ق)، بیروت، دار الکتاب العربی.
• شرائع الاسلام: المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، استقلال، ۱۴۰۹ق.
• الصحاح: الجوهری (درگذشت ۳۹۳ق)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
• صحیح البخاری: البخاری (درگذشت ۲۵۶ق)، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۱ق.
• صحیح مسلم: مسلم (درگذشت ۲۶۱ق)، بیروت، دار الفکر.
• صهبای حج: جوادی آملی، قم، اسراء، ۱۳۷۷ش.
• العروة الوثقی: سید محمد کاظم یزدی (درگذشت ۱۳۳۷ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۰ق.
• علل الشرایع: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق.
• عمدة القاری: العینی (درگذشت ۸۵۵ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• العین: خلیل (درگذشت ۱۷۵ق)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، ۱۴۰۹ق.
• عیون اخبار الرضا۷: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۴ق.
• فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (درگذشت ۶۲۳ق)، دار الفکر.
• الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۱۸ق.
• فقه السنه: سید سابق، بیروت، دار الکتاب العربی.
• فقه الصادق۷: سید محمد صادق روحانی، قم، دار الکتاب، ۱۴۱۳ق.
• فقه القرآن: الراوندی (درگذشت ۵۷۳ق)، به کوشش حسینی، قم، کتابخانه نجفی، ۱۴۰۵ق.
• قواعد الاحکام: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۳ق.
• الکافی: الکلینی (درگذشت ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش.
• کتاب الحج: تقریر بحث الگلپایگانی، الصابری، قم، الخیام، ۱۴۰۰ق.
• کتاب الحج: محاضرات الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
• الکشاف: الزمخشری (درگذشت ۵۳۸ق)، مصطفی البابی، ۱۳۸۵ق.
• کشاف القناع: منصور البهوتی (درگذشت ۱۰۵۱ق)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• کشف الرموز: الفاضل الآبی (درگذشت ۶۹۰ق)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۸ق.
• کشف الغطاء: کاشف الغطاء (درگذشت ۱۲۲۷ق)، اصفهان، مهدوی.
• کشف اللثام: الفاضل الهندی (درگذشت ۱۱۳۷ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (درگذشت ۱۰۹۰ق)، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۲۳ق.
• کلمة التقوی (فتاوی): محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
• لسان العرب: ابن منظور (درگذشت ۷۱۱ق)، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
• المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
• المبسوط: السرخسی (درگذشت ۴۸۳ق)، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق.
• مجمع البیان: الطبرسی (درگذشت ۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۱۵ق.
• مجمع الزوائد: الهیثمی (درگذشت ۸۰۷ق)، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۲ق.
• مجمع الفائدة و البرهان: المحقق الاردبیلی (درگذشت ۹۹۳ق)، به کوشش عراقی و دیگران، قم، انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• المجموع شرح المهذب: النووی (درگذشت ۶۷۶ق)، دار الفکر.
• المحاسن: ابن خالد البرقی (درگذشت ۲۷۴ق)، به کوشش حسینی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۲۶ش.
• المحلی بالآثار: ابن حزم الاندلسی (درگذشت ۴۵۶ق)، به کوشش احمد شاکر، بیروت، دار الفکر.
• مختصر خلیل: محمد بن یوسف (درگذشت ۸۹۷ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
• مختلف الشیعه: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، قم، النشر الاسلامی، ۱۴۱۲ق.
• مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (درگذشت ۱۰۰۹ق)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۰ق.
• المدونة الکبری: مالک بن انس (درگذشت ۱۷۹ق)، مصر، مطبعة السعاده.
• مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (درگذشت ۹۶۵ق)، قم، معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
• مستدرک الوسائل: النوری (درگذشت ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل‌ البیت:، ۱۴۰۸ق.
• مستمسک العروة الوثقی: سید محسن حکیم (درگذشت ۱۳۹۰ق)، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۴ق.
• مستند الشیعه: احمد النراقی (درگذشت ۱۲۴۵ق)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۵ق.
• مسند احمد: احمد بن حنبل (درگذشت ۲۴۱ق)، بیروت، دار صادر.
• المعتبر: المحقق الحلی (درگذشت ۶۷۶ق)، مؤسسة سید الشهداء، ۱۳۶۳ش.
• معتمد العروة الوثقی: محاضرات الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
• المعتمد فی شرح المناسک: محاضرات الخوئی (درگذشت ۱۴۱۳ق)، الخلخالی، قم، مدرسة دارالعلم، ۱۴۱۰ق.
• معجم الفاظ الفقه الجعفری: احمد فتح‌الله، الدمام، ۱۴۱۵ق.
• معجم لغة الفقهاء: محمد قلعه‌جی، بیروت، دار النفائس، ۱۴۰۸ق.
• معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (درگذشت ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق.
• مغنی المحتاج: محمد الشربینی (درگذشت ۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
• المغنی: عبدالله بن قدامه (درگذشت ۶۲۰ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
• المفصل: جواد علی، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۷۶م.
• المقنعه: المفید (درگذشت ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق.
• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (درگذشت ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق.
• مناسک الحج: السیستانی، قم، چاپخانه شهید، ۱۴۱۳ق.
• مناسک الحج: وحید الخراسانی.
• منتهی المطلب: العلامة الحلی (درگذشت ۷۲۶ق)، چاپ سنگی.
• مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (درگذشت ۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
• موسوعة الفقه الاسلامی: مؤسسة دائرة معارف الفقه الاسلامی، ۱۴۲۸ق.
• الموسوعة الفقهیة المیسره: محمد علی الانصاری، قم، مجمع الفکر الاسلامی، ۱۴۱۵ق.
• المهذب: القاضی ابن البراج (درگذشت ۴۸۱ق)، به کوشش مؤسسة سیدالشهداء۷، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۶ق.
• المیزان: الطباطبایی (درگذشت ۱۴۰۲ق)، بیروت، اعلمی، ۱۳۹۳ق.
• النهایه: الطوسی (درگذشت ۴۶۰ق)، به کوشش آغا بزرگ تهرانی، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
• وسائل الشیعه: الحر العاملی (درگذشت ۱۱۰۴ق)، قم، آل‌ البیت:، ۱۴۱۲ق.
• الوسیلة الی نیل الفضیله: ابن حمزه (درگذشت ۵۶۰ق)، به کوشش محمد الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.