شاذروان

شاذَرْوان برآمدگى شيب‌دار كوتاهى است كه در قسمت پايين ديوار كعبه، به جز ضلع حِجْر اسماعيل و پایین درِ کعبه،‌ وجود دارد. شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست ابراهیم(ع) دانسته‌اند، که قریش هنگام تجدید بنای کعبه،‌ از آن کاست. فقیهان شیعه و برخی فقیهان اهل‌سنت، طواف روی آن را باطل شمرده‌اند؛ با این استدلال که طواف باید پیرامون کعبه باشد نه درون کعبه.

کعبه

کعبه

نام‌ها

بیت العتیق • بیت الله • بیت الحرام • بیت المحرم • بیت المعمور

ارکان

رکن عراقی • رکن شامی • رکن حجرالاسود • رکن یمانی

اجزا

باب الکعبه • باب التوبه • پلکان خارجی کعبه • ناودان کعبه • پرده کعبه • پرده درون کعبه‌ • ستون‌های کعبه • پلکان داخلی کعبه • سقف کعبه • برقع • حزام • آویزه‌های کعبه • شاذروان • ملتزم • مستجار

پیشینه

بازسازی کعبه • تاریخ بازسازی درِ کعبه • مولد علی(ع)

متولیان

ابوخفاد اسدی • ابوطالب• عبدالله بن عبدالعزی • تمیم بن مر

مرتبط

طواف • حجر الاسود • حطیم • حجر اسماعیل • مقام ابراهیم • حجابت • بیت الضراح • خط آغاز طواف • کارگاه پرده‌بافی • شستشوی کعبه • ابرق • ازلام • استقسام •

عبدالله بن زبیر در سال ۶۴ق. هنگام بازسازی کعبه، پِی‌های کعبه در زمان ابراهیم(ع) را کشف کرد و در محل آن شاذروان را ساخت؛ البته تأسیس شاذروان به افراد و اقوام دیگری نیز نسبت داده شده است.

شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. پوشیده شدن با گچ و مرمر در اواخر قرن سوم قمری و تبدیل آن به سطحی شیب‌دار در دهه اول از سال ۶۷۰ق، از تغییرات مهم آن است. شاذروان با سنگ‌های مرمر سفيد پوشیده شده و ۵۷ حلقه از جنس طلا برای نگه داشتن پرده کعبه در آن تعبیه شده است. همچنین هشت قطعه سنگ مرمر گرانبها روی شاذروان، سمت راست درِ کعبه قرار دارد که مربوط به سنگ‌های مطاف در حدود سال ٧۶٨ق. است.

معرفی اجمالی

شاذروان، برآمدگى شيب‌دار كوتاهى است كه در قسمت پايين ديوار كعبه، به جز ضلع حِجْر اسماعيل و پایین درِ کعبه،‌ وجود دارد.

دهخدا اصل واژه شاذروان را فارسی و معرّب شادروان دانسته و به «پايه و اساس» معنا کرده است. برخی معتقدند به آن شاذروان گفته‌اند، چون پرده کعبه به حلقه‌هایی که در آن قرار دارد متصل می‌شود (چادربان). به شاذروان «تأزیر» نیز گفته شده؛ چراکه برای کعبه مانند اِزار است.

پیشینه

شاذروان را بخشی از کعبهٔ ساخته شده به‌دست ابراهیم(ع) دانسته‌اند، که قریش هنگام تجدید بنای کعبه،‌ به دلیل کمبود مال حلال، از آن کاست. قریشیان مساحت کعبه را از چهار طرف کاهش دادند؛ البته ضلع حجر اسماعیل را بیش از دیگر ضلع‌ها کاهش دادند. پیش از آن، این ضلع از کعبه، تا نیمی از حجر اسماعیل ادامه داشت. به همین دلیل، ضلع حجر اسماعیل شاذروان ندارد؛ چراکه مرز کعبه نیست.

شاذروان با کیفیت کنونی آن، ساخته عبدالله بن زبیر در سال ۶۴ق. دانسته شده است. هنگامی که ابن زبیر کعبه را بازسازی می‌کرد، پِی‌های کعبه در زمان ابراهیم(ع) کشف شد و ابن زبیر شاذروان را روی آن بنا کرد. درباره پیشینه و فلسفه ایجاد شاذروان، نظرهای دیگری نیز وجود دارد که چنین‌اند:

• شاذروان به وسیله خزاعیان هنگامی که امور مکه و کعبه در دست آنها بود، برای محافظت کعبه از سیل ساخته شد.
• عبدالله بن زبير، براى حفظ ديوار كعبه از نفوذ آب و نيز جلوگيرى از كشيده شدن بدن طواف‌كنندگان با پرده كعبه، شاذروان را ايجاد كرد، تا به هنگام شلوغى، بدن آنان آسيب نبيند و پرده نيز از بين نرود.

• به نقل از کتاب الرحلة الحجازیة نوشته محمد لبیب بتنونی (درگذشت ۱۳۵۷ق)، تاریخ‌نگار مصری، شاذروان از ساخته‌های حَجّاج بن یوسف ثَقَفی در سال ۷۴ق. بوده که برای استحکام کعبه در برابر سیل بنا کرده است. دلیل بتنونی اصطلاح شاذروان است؛ زيرا در زمان حَجاج تعدادى كارگر ساختمانى ايرانى براى ساختمان كعبه به مكه آمدند و اين اصطلاح كه كلمه‌اى فارسى است، بر آن اطلاق شد.

بازسازی‌ها

شاذروان بارها در طول تاریخ بازسازی یا تعویض شد. شاذروان در اواخر قرن سوم قمری، با گچ و مرمر پوشانده شد و در دهه اول از سال ۶۷۰ق، به صورت شیب‌دار درآمد. شاذروان پیش از آن، به‌صورت پله بود که گاهی مردم از روی آن طواف می‌کردند. شکل آن تغییر کرد تا کسی نتواند روی آن حرکت کند. سنگ‌های شاذروان در سال ۱۰۹۸ق. به دستور احمد پاشا، با سنگ چخماق جایگزین شد. در سال ۱۴۱۷ق. در دوره ملک فهد،‌ پنجمین پادشاه عربستان سعودی نیز،‌ سنگ‌های مرمر شاذروان تعویض شد.

دیگر بازسازی‌ها یا تجدید بناهای شاذروان چنین‌اند: تعمیر بخش‌هایی از آن در سال ۵۴۲ق، تعویض بنای آن در سال ۶۳۶ق، ایجاد تغییرات در سال‌های ۶۶۱ق و ۶۷۰ق، مرمت در سال ۸۳۸ق. به وسیله سودون محمدی، مسئول بازسازی‌های مسجدالحرام از سوی سلطان جَقمَق مملوکی، تعمیر در محرم سال ۸۴۶ق و ایجاد تغییراتی در سال ۱۰۴۰ق، در دوران سلطان مراد چهارم، خلیفه عثمانی.

همچنین در ۱۹ دی ۱۳۹۴ش، سنگ‌های شاذروان تعویض شد.

ویژگی‌ها و متعلقات

شاذروان با سنگ‌های مرمر سفيد پوشیده شده و ارتفاع آن در سمت شمال، ۵٠ و عرض ٣٩ سانتى‌متر، در غرب، ارتفاع ٢٨ و عرض ٨٠ سانتى‌متر، در جنوب، ارتفاع ٢۴ و عرض ٨٧ سانتى‌متر، و در شرق، ارتفاع ٢٢ و عرض ۶۶ سانتى‌متر است. ارتفاع سنگ‌های شاذروان متفاوت است و از ۶٨ تا٧٧ سانتى‌متر و عرض آن از ۵۴ تا ٧٢ سانتى‌متر، متغير است. اين سنگ در سال ١۴١٧ه.ق. به هنگام ترميم كعبه، به فرمان ملك فهد تجديدبنا شد.

در پايين ضلع حجر اسماعیل،‌ به جای شاذروان پاسنگى به ارتفاع ده و عرض چهل سانتيمتر وجود دارد كه حاجيان بر روى آن مى‌ايستند و دیوار کعبه را استلام می‌کنند. همچنین در پایین درِ کعبه، شاذروان قرار داده نشده و به جای آن، پله‌ای صاف به طول ۳۴۵ سانتیمتر ساخته شده است.

هشت قطعه مرمر

روی شاذروان سمت راست درِ کعبه، هشت قطعه سنگ مرمر كنار هم قرار دارد كه رنگ آنها زرد متمايل به قرمزِ مات است و روى آنها نقش و نگارهایی حک شده است. سنگ آبی کبودی زیر هشت قطعه سنگ، در پایین شاذروان و عمود بر کف مطاف قرار دارد که روی آن نوشته شده است: «به نظر مى‌رسد هنگام تجديد ساختمان مطاف، در سال ۶٣١ هجرى، اين سنگ‌ها در اين محل قرار داده شده باشند.»

قدمت‌ اين هشت قطعه و سنگ‌نبشت كبودِ زير آن را، حدود سال ٧۶٨ق. دانسته‌اند. اين قطعه سنگ‌ها از بهترین سنگ‌های مرمر در دنیا و از گرانبهاترين آثار اسلامى در مسجدالحرام شمرده شده است. هريك از هشت قطعه،‌ مستطيل‌شكل بوده و بزرگترين آنها به طول ٣٣ و به عرض ٢١ سانتيمتر است. همگى آنها به صورت مربعى با ضلع ٧۴ سانتيمتر، كنار هم قرار گرفته‌اند.

حلقه‌های شاذروان

حلقه‌هایی در شاذروان تعبیه شده که پرده کعبه به وسیله آنها در جای خود ثابت شده و حرکت باد آن را جابه‌جا نمی‌کند. این حلقه‌ها از جنس مس زرد و پس از آن، از نقره بود و در سال ۱۳۹۶ش با حلقه‌های طلا جایگزین شد. تعداد حلقه‌ها در گذشته ۴۸ عدد بود، که به ۵۷ عدد افزایش یافت.

احکام

به فتوای فقیهان شیعه، طواف روی شاذروان صحیح نیست و اگر کسی به دلیل زیادی جمعیت یا غیرآن روی شاذروان طواف کند، باید آن مقدار که طواف کرده را دوباره انجام دهد. دلیل باطل بودنِ طواف روی شاذروان، این دانسته شده که شاذروان بخشی از کعبه است و طواف باید پیرامون کعبه باشد، نه درونِ کعبه.

به نظر مراجع تقلید شیعه، دست به ديوار كعبه گذاشتن، در سه ضلعی که شاذروان قرار دارد جایز است و به طواف ضرری نمی‌زند؛ اگرچه احتياط مستحب ترك آن است.

مذاهب فقهی اهل‌سنت درباره حکم طواف روی شاذروان اختلاف‌نظر دارند. شافعی و مالکی طواف روی شاذروان را باطل دانسته‌اند. مذهب حنفیه نیز، شاذروان را جزو کعبه ندانسته است. در مقابل، حنبلی‌ها طواف روی آن را باطل‌کننده طواف نمی‌دانند.

نگارخانه

• 

  شاذروان، برآمدگی که دور ضلع‌های کعبه کشیده شده است.

• 

  ضلع حجر اسماعیل، که شاذروان ندارد و به جای آن سکویی قرار داده شده است.

• 

  زیر درِ کعبه شاذروان ندارد و به جای آن پله‌ای ساخته شده است.

• 

  هشت قطعه مرمر که روی شاذروان کنار درِ کعبه قرار دارد.

• 

  بستن پرده کعبه به حلقه‌های تعبیه شده در شاذروان.

• 

  جایگاه شاذروان بین دیگر اجزا و متعلقات کعبه.

منابع

• «الانتهاء من أعمال استبدال رخام الشاذروان الكعبة المشرفة وجدار الحطيم»، صحیفة مکة الالکترونیة، تاریخ درج مطلب: ۹ ژانویه ۲۰۱۶م، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.
• تاریخ و آثار اسلامی مکه مکرمه و مدینه منوره، قائدان، اصغر، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• جامع الفتاوی، موسوی شاهرودی، مرتضی، تهران،‌ مشعر، ۱۳۸۶ش.
• رفعت پاشا ، ابراهيم (١٣٢۴ق.)، مرآة الحرمين او الرحلات الحجازيّة و الحج و مشاعرة الدينيه، مصر: دارالكتب المصريه ١٣۴۴ق.
• سرزمین یادها و نشانه‌ها، فرقانی، محمد، تهران، مشعر،‌۱۳۸۷ش.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، ترجمه محمد مقدس، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• فرهنگ اعلام جغرافیایی-تاریخی در حدیث و سیره نبوی، شراب، محمد محمدحسن،‌ترجمه حمیدرضا شیخی، تحقیق محمدرضا نعمتی، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش.
• کعبه و مسجدالحرام در گذر تاریخ: گزیده التاریخ القویم لمکة و بیت‌الله الکریم، کردی، محمدطاهر، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
• گروهی از نویسندگان، میقات الحج (عربی)، تهران، سازمان حج و زیارت، ۱۴۳۵ق.
• مرآة الحرمین، رفعت‌پاشا، ابراهیم، ترجمه هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش.
• مرآت الرحمین، صبری پاشا، ایوب، ترجمه عبدالرسول منشی، به کوشش علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، ۱۳۹۲ش.
• معرفی اماکن مکه مکرمه، حمو، محمود محمد، ترجمه مرتضی حسینی فاضلی، تهران، مشعر، ۱۳۹۱ش.
• مکه و مدینه، کردی، عبیدالله محمدامین، ترجمه حسین صابری، تهران، مشعر، ۱۳۸۰ش.
• «نصب حلقه‌های طلا روی شاذروان کعبه»، خبرگزاری باشگاه خبرنگاران جوان، تاریخ درج مطلب: ۳ خرداد ۱۳۹۶ش، تاریخ بازدید: ۱۰ فروردین ۱۴۰۱ش.