کاربر:Gholampour/صفحه تمرین۱
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | ورودی کعبه |
| مکان | شهر مکه در عربستان |
| نام‌های دیگر | باب الکعبه |
| مشخصات | |
| وضعیت | فعال |
درِ کعبه که به عربی باب الکعبه نیز گفته می‌شود، در سمت شرقی کعبه میان رکن عراقی و رکن حجرالاسود و در فاصله حدود یک متری حجرالاسود قرار دارد.
برخی ساخت نخستین در را به زمان بازسازی کعبه به دست جرهم نسبت داده‌اند، عده‌ای هم قائلند، اسعد حمیری سازنده نخستین در و قفل و کلید کعبه بوده است. در کعبه در طول تاریخ بارها بازسازی و تعمیر و تزیین شده است. در کعبه را معمولا از چوب می‌ساختند و در برخی دوره‌های تاریخی آن را با طلا یا نقره می‌پوشاندند. گفته شده که نخستین بار در کعبه را در سال ۹۳ قمری طلاپوش کردند. گاهی نیز روکش طلایی آن را دزدیده‌اند. در دوره‌ای کعبه دو در داشت. همچنین ارتفاع در و نیز ارتفاع درگاه از سطح زمین در برخی بازسازی‌ها تفاوت داشته است. گزارش رویدادهای مرتبط به در کعبه همراه با توصیف‌هایی از آن در دوره‌های گوناگون تاریخی در منابع تاریخ و جغرافیای مسلمانان ثبت شده است.
قدیم‌ترین در کعبه که تاکنون باقی است و در موزه نگهداری می‌شود در سال ۱۰۴۴ قمری در دوره حکومت عثمانی ساخته و در سال ۱۱۱۹ تعمیر شده است. دری که امروزه بر کعبه قرار دارد در سال ۱۳۹۷ قمری به فرمان ملک خالد، پادشاه عربستان سعودی، ساخته شد. جنس این در از طلا است و روی آن آیات قرآن کنده‌کاری شده است.
موقعیت و تاریخ ساخت
باب الکعبه نام دری است که در دیوار شرقی کعبه میان رکن عراقی و رکن حجرالاسود و در فاصله حدود یک متری حجرالاسود قرار دارد.
| گاهشمار بازسازی در کعبه | |
|---|---|
| هنگام بازسازی چاه زمزم | عبدالمطلب هنگام بازسازی چاه زمزم[۱] |
| بازسازی قریش | قریشیان به پیشنهاد ابوحذیفة بن مغیره مخزومی، برای پیش‌گیری از ورود افرادی که رخصت نداشتند، در را بالاتر بردند[۲] |
| سال ۶۴ق | عبدالله بن زبیر در پی سوختن ساختمان کعبه به سال ۶۴ق که ضمن درگیری او با سپاه شام روی داد، هنگام بازسازی کعبه، دو در شرقی و غربی برای کعبه فراهم کرد.[۳] |
| سال ۷۴ق | حجاج بن یوسف، حاکم حجاز در پی تصرف مکه به سال ۷۴ق با کسب تکلیف از عبدالملک بن مروان در دوم را برداشت.[۴] |
| سال ۹۳ق | ولید بن عبدالملک دینار برای خالد بن عبدالله قسری، حکمران خود در مکه فرستاد که در کعبه با آن طلاپوش شد.[۵] |
| سال ۱۹۴ق | امین عباسی دینار برای کارگزار خود، سالم بن جراح، در مکه فرستاد تا با آن، در کعبه را طلاپوش کند.[۶] در دوران متوکل عباسی تیر ساجی سر در کعبه به علت پوسیدگی تعویض شد.[۷] |
| سال ۲۸۱ق | معتضد عباسی بر اساس گزارش‌های رسیده درباره تغییر رنگ در کعبه به دلیل تبرک زائران، دستور داد درِ کعبه را با طلا زینت دهند.[۸] |
| سال ۴۷۹ق | پس از حمله قرمطی به مکه در سال ۳۱۷ق[۹] و کندن در به دلیل قحطی در سال ۴۶۲ق،[۱۰] نجم‌الدوله خمارتکین حسنانی، امیرالحاج عراق، ورق‌های باب الکعبه را که نام خلیفه فاطمی مستنصر بر آن ثبت بود، کند و ورق‌های طلایی را که حاوی نام خلیفه مقتدی عباسی بود، جایگزین آن‌ها کرد.[۱۱] |
| سال ۵۳۷ تا ۵۴۱ق یا ۵۴۲ق | ابوالقاسم ابراهیم رامشت فارسی، تاجر ایرانی، دری برای کعبه ساخت و آن را در سال ۵۳۷ق به مکه فرستاد. به سال ۵۴۱ق یا سال بعد، این در بر کعبه نصب شد.[۱۲] |
| سال ۵۵۰ تا ۵۵۱ق | جواد اصفهانی به دستور خلیفه مقتفی عباسی به سال۵۵۰ق، دری برای کعبه ساخت که با صفحه‌های طلایی پوشیده شده بود. این در به سال ۵۵۱ق کار گذاشته شد.[۱۳] |
| سال ۶۵۹ تا ۶۶۳ق | ملک مظفر یوسف بن منصور، از حاکمان آل رسول یمن، به سال ۶۵۹ق دری را برای کعبه ساخت که بر آن صفحه‌های نقره‌ای کوبیده شده بود.[۱۴] وی به سال۶۶۳ق ابن‌بعری را به مکه فرستاد تا در کعبه را با طلا و نقره زینت دهد.[۱۵] |
| سال ۷۳۳ق | در سال ۷۳۳ق دری به دستور سلطان محمد قلاوون ساختند که در ۱۲ ذی‌حجه همان سال جایگزین در پیشین که به بنی‌شیبه واگذار شده بود،[۱۶] گشت.[۱۷] |
| سال ۷۶۱ق | ملک ناصرالدین حسن مملوکی دری از جنس ساج برای کعبه ساخت که تا پایان دوران حکومت وی، بر کعبه نصب بود. به سال ۷۷۶ق این در برای تزیین موقت با در ساخته شده در دوران محمد بن قلاوون تعویض گشت. پس از این تزیین، آن در دیگر بار بر کعبه نصب شد.[۱۸] |
| سال ۷۸۱ و ۸۱۶ و ۸۵۱ق | به سال ۷۸۱ق زین‌الدین برکه عثمانی، سودون پاشا را به مکه فرستاد و او در کعبه را تزیین کرد.[۱۹] به سال ۸۱۶ق نزدیکان سلطان مؤید ابونصر شیخ محمودی، حاکم مصر گزارش دادند که گوشه‌ای از در به تزیین و پوشش نیاز دارد. ملک مؤید دستور داد تا آن قسمت را با نقره بپوشانند و آب طلا زنند.[۲۰]به سال ۸۵۱ق بیرم خجا تاتاری، ناظر حرم، در کعبه را با نقره پوشاند و روی آن را با آب طلا تزیین کرد.[۲۱] |
| سال ۹۶۱ق | گاهی نقره‌ای که پایین در به کار رفته بود، به دست سارقان کنده می‌شد و چوب آن آشکار می‌گشت. این رخداد را نزد سلطان سلیمان قانونی به سال ۹۶۱ق گزارش کردند. سلطان دستور داد که در را با صفحه‌های نقره‌ای بپوشانند و روی آن‌ها را با صفحه‌های نقره‌ای دیگر که روکش طلا داشت، پوشاندند.[۲۲] |
| سال ۹۶۴ق | در سال ۹۶۴ق به دستور سلطان سلیمان قانونی، دری برای کعبه ساخته شد و با زیورهای فراوان تزیین گشت.[۲۳] |
| سال ۱۰۴۴ق | سلطان مراد چهارم به سال ۱۰۴۴ق دستور تعویض باب الکعبه را صادر کرد. تزیینات در قدیم کنده شد و برای تزیین در جدید به کار رفت.[۲۴]
|
| سال ۱۱۱۹ق | در آخر ذی‌قعده سال ۱۱۱۹ق با حضور امیر ایواز بک، شیخ حرم، شریف یحیی بن برکات و حاکم شرع مکه، برخی ورق‌های چوبی در کعبه و نیز زوار آن کنده شد. پس از اصلاح، ورق‌های چوبی را طلاپوش کردند. این در تا هنگام آل سعود همچنان بر درگاه کعبه نصب بود.[۲۵]
|
| سال ۱۱۷۰ق | در ۲۳ ذی‌قعده سال ۱۳۷۰ق دری که به دستور ملک عبدالعزیز سعودی از آلومینیوم ساخته و با طلا و نقره پوشانده بودند، بر کعبه نصب شد. ارتفاع این در، سه متر و ده سانتی‌متر و عرض آن دو و نیم متر بود.[۲۶]
|
| سال ۱۳۹۷ق | به سال ۱۳۹۷ق ملک خالد بن عبدالعزیز با دیدن فرسودگی باب الکعبه، دستور داد دری جدید از طلا با عیار بسیار بالا بسازند. ساخت این در با وزنی حدود ۲۸۰ کیلوگرم، اول ذی‌حجه ۱۳۹۸ق. آغاز گشت و پس از ۱۲ ماه به پایان رسید. ملک خالد آن را در ۲۳ ذی‌قعده ۱۳۹۹ق. افتتاح کرد.[۲۷] |
زمان ساخت نخستین درِ کعبه نامشخص است؛ ولی از برخی اتفاق‌ها مانند نماز خواندن حضرت آدم در برابر باب الکعبه و همینطور نماز خواندن بر جنازه وی برابر این دَر، نشان از وجود دَر از همان ابتدا در کعبه است.[۲۸] برخی گزارش‌ها، ساخت اولین دَر را به انوش بن شیث بن آدم،[۲۹] جرهمیان[۳۰] و اسعد حِمیَری پادشاه یمن[۳۱] نسبت داده‌اند.
گزارش‌های متعددی درباره تاریخ بازسازی، تزیین و تعمیر دَر کعبه در منابع تاریخی درج شده است. بنا بر گزارشی، شروع بازسازی‌های در توسط عبدالمطلب است.[۳۲] بازسازی قریش پیش از ظهور اسلام،[۳۳] بازسازی ابن زبیر،[۳۴] بازسازی حجاج بن یوسف ثقفی،[۳۵] طلاپوش کردن در در دوره اموی[۳۶] و عباسی[۳۷] و بازسازی‌های متعدد دیگر در سده‌های ششم تا نهم در منابع ثبت شده است، از جمله درهایی که رامشت بازرگان ایرانی[۳۸] و جواد اصفهانی[۳۹] وزیر ایرانی حاکم موصل در سده ششم ساختند. در عصر ممالیک هم چند بار در کعبه بازسازی و تعویض شد.[۴۰] [۴۱]در عصر حکومت عثمانی نیز در کعبه دوبار بازسازی شد.
آخرین در به فرمان سلطان مراد چهارم در ۱۰۴۴ ساخته شد[۴۲] و در سال ۱۱۱۹ تعمیر و اصلاح شد.[۴۳] همین در تا زمان آل سعود بر روی کعبه بود. در زمان آل سعود در سال ۱۳۷۰ در کعبه عوض شد[۴۴]و بار دیگر در سال ۱۳۹۴ هجری قمری دری برای کعبه از طلا ساخته و نصب شد که امروزه نیز بر درگاه کعبه نصب است.
وضعیت امروزی
به سال ۱۳۹۷ق ملک خالد بن عبدالعزیز (۱۳۹۵–۱۴۰۲ق) با دیدن فرسودگی باب الکعبه، دستور داد دری جدید از طلا با عیار بسیار بالا بسازند. ساخت این در با وزنی حدود ۲۸۰ کیلوگرم، اول ذی‌حجه ۱۳۹۸ق آغاز گشت و پس از ۱۲ ماه به پایان رسید. ملک خالد آن را در ۲۳ ذی‌قعده ۱۳۹۹ق افتتاح کرد.
ارتفاع این در کمی بیش از سه متر و عرض آن حدود دو متر است و از دو لنگه تشکیل شده است. پایه آن با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر از چوبی با نام «ماکامونگ» ساخته شده است. پایین در، تیری چوبی افزوده شده تا از ورود آب به درون کعبه پیش‌گیری کند و میله‌ای دارد که هنگام بسته شدن، در را با آستانه جفت می‌کند.
نقش‌ها و نوشته‌ها
در دو گوشه بالایی در، دو لچکی جداگانه برای بهتر نمود یافتن شکل دایره‌وار آن تدارک شده که بر آن‌ها عبارات «الله جل جلاله» و «محمد صلی الله علیه و سلم» درون دو دایره برجسته نوشته شده است.
پایین این دایره‌ها، آیات: ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِینَ [۴۵]؛ جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ و الشَّهْرَ الْحَرَامَ [۴۶]؛ رَبِّ اَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانًا نَصِیرًا [۴۷] ؛ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَة؛[۴۸] وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُم [۴۹] نقش بسته است. در پی آن‌ها، دو دایره به شکل دو خورشید نورانی که در وسط آن‌ها جمله «لا اله الا الله محمد رسول‌الله» نقش بسته، دیده می‌شود. زیر این حاشیه‌های دایره‌شکل، آیه: قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ [۵۰] نقش بسته است.
پایین‌تر از قفل در، جایی مربع‌شکل و فرورفته دیده می‌شود که وسط آن، دو دایره برجسته قرار دارد. وسط این دو دایره، سوره فاتحه به صورت دو دایره کامل نوشته شده است. زیر این دایره‌ها، دو جای مستطیل‌شکل به چشم می‌خورد که بالایی کوچک‌تر از پایینی است. در جای بالایی عبارتی شامل تاریخ ساخت باب الکعبه در دوران ملک عبدالعزیز نقش بسته است. در جای پایینی نیز به تاریخ ساخت باب در دوران ملک خالد اشاره شده است. بر لنگه سمت راست در، تاریخ افتتاح در به دست ملک خالد به چشم می‌خورد و بر لنگه چپ، نام مهندس سازنده در و نیز کاتب عبارات، نوشته شده است.
در کعبه حدود نیم متر به طرف درون خانه پیش رفته است. کناره‌های دیوار که از سه سمت، در را احاطه کرده‌اند، با لوح‌های دایره‌شکل زرین، پوشانده شده است. با در نظر گرفتن تناسب نام‌های ۱۵گانه خداوند که بر روی این لوح‌ها به صورت دایره نوشته شده، در قسمت‌های گوناگون آن نیز کلماتی به این شرح به چشم می‌خورد: بر بالای در عبارت «یا واسع یا مانع یا نافع»؛ در سمت راست، عبارت «یا عالم یا علیم یا حلیم یا عظیم یا حکیم یا رحیم»؛ و در سمت چپ، عبارت «یا غنی یا مغنی یا حمید یا مجید یا سبحان یا مستعان» نقش بسته است. پایین در که از جنس چوب است، صفحه‌های طلایی دارای نقش‌هایی به چشم می‌خورند.[۵۱]
فضیلت‌های باب کعبه
بر پایه برخی روایات، حضرت آدم در پی نزول بر زمین، در برابر باب الکعبه به نماز ایستاد و با خدای خود به راز و نیاز پرداخت.[۵۲] برخی مکان قبول توبه آدم را برابر دری که ابن‌زبیر پشت کعبه در سمت رکن یمانی گشوده بود، می‌دانند.[۵۳] بر پایه گزارشی، نماز بر جنازه آدم(ع) در برابر باب الکعبه اقامه شده است.[۵۴] گفتاری از پیامبر در منابع آمده که نشان می‌دهد ایشان به امامت جبرئیل کنار در کعبه نماز خوانده است.[۵۵] شاید به همین سبب، برخی نماز خواندن در باب الکعبه را مستحب دانسته‌اند.[۵۶] در سده سوم ق. بر جنازه افراد نامدار مانند اشراف، قریشیان و اعیان دیگر برابر باب الکعبه نماز خوانده می‌شد.[۵۷]
از پیامبر(ص) نقل شده که هرکس حجرالاسود را لمس کند و دو رکعت نماز در رکن ابراهیم بگزارد و سپس دست بر در کعبه گذارد و دعا کند، دعای او مستجاب خواهد شد.[۵۸] در روایتی آمده که هنگام باز شدن در کعبه، یکی از مواقع هفت‌گانه‌ای است که درهای رحمت الهی به روی مردم گشاده می‌شود.[۵۹]
مستحبات
در طواف عمره مستحب است که در برابر باب الکعبه این دعا خوانده شود: «سائِلُکَ فَقِیرُکَ مِسْکِینُکَ بِبابِکَ، فَتَصَدَّقْ علیه بِالْجَنَّةِ، اللهم الْبَیْتُ بَیْتُکَ، و الحَرَمُ حَرَمُکَ، و العَبْدُ عَبْدُکَ، وَهذا مَقَامُ الْعائِذِ الْمُسْتَجِیْرِ بِکَ مِنَ النارِ، فَاَعْتِقْنِی وَوالِدَیَّ وَاَهْلِی وَوُلْدِی وَاخْوانِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ النارِ، یا جَوادُ یا کَرِیمُ».[۶۰] دعایی دیگر نیز هنگام روبه‌رو شدن با باب الکعبه گزارش شده است.[۶۱] نیز صلوات بر پیامبر و خاندان پاکش در این مکان بسیار سفارش شده است.[۶۲]
گالری
-
حاجیان و زائران در حال زیارت باب الکعبه
-
درِ امروزی کعبه که از سال ۱۳۹۷ قمری بر کعبه نصب شده است.
-
در قدیمی کعبه که در زمان سلطان مراد چهارم عثمانی ساخته شده بود و تا سال ۱۳۷۰ قمری بر کعبه بود.
-
دری که زمان ملک عبدالعزیز برای کعبه ساخته شد و در سال ۱۳۷۰ بر کعبه نصب شد.
جستار وابسته
پانویس
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص247.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص135.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص166؛ تاریخ مکة المشرفه، ص109.
- ↑ تاریخ مکة المشرفه، ص110.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص119؛ تاریخ مکة المشرفه، ص111-112.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص169.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص158.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج2، ص103-104؛ اتحاف الوری، ج2، ص349-350؛ تاریخ عمارة المسجد الحرام، ص21-22.
- ↑ البدایة و النهایه، ج11، ص160؛ شفاء الغرام، ج2، ص261.
- ↑ البدایة و النهایه، ج12، ص99.
- ↑ البدایة و النهایه، ج12، ص131.
- ↑ الارج المسکی، ص151.
- ↑ الارج المسکی، ص151.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص142؛ مرآة الحرمین، ج1، ص276-277.
- ↑ العقود اللؤلؤیه، ج1، ص152.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص142.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص142؛ اتحاف الوری، ج3، ص203.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص142.
- ↑ اتحاف الوری، ج3، ص334.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص143.
- ↑ اتحاف الوری، ج4، ص707.
- ↑ الارج المسکی، ص152؛ منائح الکرم، ج3، ص343.
- ↑ التاریخ القویم، ج4، ص173؛ منائح الکرم، ج3، ص343؛ منائح الکرم، ج3، ص344.
- ↑ التاریخ القویم، ج2، ص173-174؛ الارج المسکی، ص154.
- ↑ منائح الکرم، ج5، ص445-446.
- ↑ التاریخ القویم، ج4، ص174؛ شفاء الغرام، ج1، ص14۴.
- ↑ قصة التوسعه، ص88-91؛ مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص95-99.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص1۸۶-۱۸۷.
- ↑ الروض الانف، ج1، ص81.
- ↑ اخبار مکه، فاکهی، ج5، ص225.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص۴۱ و ۱۰۱.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج1، ص247.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص135.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص166؛ تاریخ مکة المشرفه، ص109.
- ↑ تاریخ مکة المشرفه، ص110.
- ↑ اتحاف الوری، ج2، ص119؛ تاریخ مکة المشرفه، ص111-112.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص169.
- ↑ الارج المسکی، ص151.
- ↑ الکامل، ج9، ص245؛ مرآة الحرمین، ج1، ص276.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص142؛ مرآة الحرمین، ج1، ص276-277.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص142؛ اتحاف الوری، ج3، ص203.
- ↑ التاریخ القویم، ج2، ص173-174.
- ↑ منائح الکرم، ج5، ص445-446.
- ↑ التاریخ القویم، ج4، ص174.
- ↑ سوره حجر، ۴۶.
- ↑ سوره مائده، ۹۷
- ↑ سوره اسراء، ۸۰.
- ↑ سوره انعام، ۵۴.
- ↑ سوره غافر، ۶۰.
- ↑ سوره زمر، ۵۳.
- ↑ قصة التوسعه، ص88-91؛ مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی، ص95-99.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص186.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص187.
- ↑ تاریخ مکه، ص191.
- ↑ اخبار مکه، ازرقی، ج1، ص268؛ تحفة الاحوذی، ج1، ص394؛ عون المعبود، ج2، ص40-41.
- ↑ صحیح ابن خزیمه، ج4، ص333.
- ↑ شفاء الغرام، ج1، ص317.
- ↑ المقنعه، ص389؛ مستدرک الوسائل، ج9، ص383.
- ↑ مستدرک الوسائل، ج14، ص152.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص531-532؛ جامع الخلاف، ص202.
- ↑ المقنعه، ص401.
- ↑ الکافی، ج4، ص406.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب الکعبه.
- قرآن کریم؛
- اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق)، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۳ق؛
- اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛
- اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛
- الارج المسکی فی تاریخ المکی: علی عبدالقادر الطبری (م. ۱۰۷۰ق)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق؛
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف؛
- التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛
- تاریخ عمارة المسجدالحرام: فوزیه حسین مطر، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۶ق؛
- تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق؛
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
- الروض الانف: السهیلی (م. ۵۸۱ق)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق؛
- تحفة الاحوذی: المبارک فوری (م. ۱۳۵۳ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
- جامع الخلاف و الوفاق: علی بن محمد القمی السبزواری (م. قرن۷ق)، به کوشش حسنی، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش؛
- شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
- صحیح ابن خزیمه: ابن خزیمه (م. ۳۱۱ق)، به کوشش محمد مصطفی، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛
- العقود اللؤلؤیه: علی بن الحسن الزبیدی (م. ۸۱۲ق)، به کوشش محمد الاکوع، بیروت، دار الآداب، ۱۴۰۳ق؛
- عون المعبود: العظیم‌آبادی (م. ۱۳۲۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
- قصة التوسعة الکبری: حامد عباس، جده، دار البلاد، ۱۴۱۶ق؛
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
- الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق)، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش؛
- مستدرک الوسائل: النوری (م. ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق؛
- المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛
- مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی: عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه: صابری، مشهد، ۱۳۸۲ش؛
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
- منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش المصری، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.