جاهلیت

جاهلیت اصطلاحی قرآنی و حدیثی که ناظر به نوعی از ویژگی‌های اخلاقی، اعتقادی و سنت‌های غیرالهی پیش از اسلام در حجاز است. جاهلیت به معنای نادانی، خشونت، و تکبر همراه عصبیت در تضاد با علم یا حِلم است، بنابراین مردم عرب پیش از اسلام در ناآگاهی و غرور و خشونت غوطه‌ور بودند و نوعی خودسری در رفتار و روح تکبرآمیز که از سر فرود آوردن در برابر هر قدرتی، خواه انسانی و خواه الاهی و خواه به حق یا ناحق و پیروی از هدایت الهی سرباز می‌زده و حکومت خدا را در امور زندگی نمی‌پذیرفتند.

درباره معنای جاهلیت نزد پژوهشگران اختلاف نظر‌هایی وجود دارد. برخی از پژوهشگران، جاهلیت را مفهومی اخلاقی دانسته و آن را توصیفی از وضعیت اخلاقی عرب‌های مخاطب قرآن کریم به حساب آورده اند. در برابر برخی دیگر از پژوهشگران جاهلیت را به معنای یک دین، آیین و سنت در برابر دین اسلام در نظر می‌گیرند. اسلام به معنای تسلیم شدن است؛ اما در اصطلاح، به احکام و شریعت الهی شکل گرفته در قالب دین اشاره دارد. واژه جاهلیت نیز بر سنت‌های نهاده شده پیش از نزول وحی اطلاق می‌گردد. بنابراین، تقابل جاهلیت و اسلام از نوع رویارویی دو سنت و شریعت است که یکی دارای خاستگاه وحیانی است و دیگری در سنت نیاکان ریشه دارد. بر این‌اساس، می‌توان ادعا کرد که مفهوم حقیقی جاهلیت در برابر وحیانیت قرار دارد. گسترش تدریجی اسلام، نقطه پایان رواج سنت‌های غیر الهی در جزیرة العرب بود. فتح مکه موعد پایان یافتن آیین جاهلیت بود؛ زیرا پیامبر(ص) نسخ آیین‌ها و سنت‌های جاهلی را اعلام کرد.

معنای جاهلیت

واژه‌شناسی

«جاهلیت» از ریشه «ج ـ ه‍ ـ ل» به معنای نادانی، خشونت، و تکبر همراه عصبیت در تضاد با علم یا حِلم است.بر این پایه، گفته‌اند که مردم عرب پیش از اسلام در ناآگاهی و غرور و خشونت غوطه‌ور بودند. با ظهور اسلام، این وضع دگرگون شد و بردباری و خردمندی و حکمت جای آن را گرفت. ساختار قبیله‌ای شکل یافته بر پایه روابط خونی، تغییر یافت و جای آن را توحید و برادری ایمانی گرفت. مدافعان این تحلیل، نشانه‌ای از آن را در برخی اشعار پیش از اسلام یافته و با استناد به آن، کاربردهای قرآنی «الجاهلیه» را تبیین نموده‌اند. دانشنامه‌ها و دائرة المعارف‌های معاصر همین دیدگاه را پی گرفته و با استخراج معنای جاهلیت از ریشه جهل، به تفسیر و تحلیل آن پرداخته‌اند.

معنای اخلاقی جاهلیت

برخی پژوهشگران جاهلیت را مفهومی اخلاقی در نظر گرفته‌اند. ایزوتسو بیش از دیگران، در دو کتاب خدا و انسان در قرآن و مفاهیم اخلاقی ـ دینی در قرآن کوشیده است تا ساختار اخلاقی جاهلیت را در تقابل با اخلاق اسلامی نشان دهد. گلدزیهر نیز بر آن است که عرب جنوب (یمن) به اخلاقیات و دین گرایش داشتند؛ اما دیگر عرب‌ها، در بدویت و جهالت به سر می‌بردند و وضعیتی «پیش از دینی» داشتند. در تحلیلی مشابه، جاهلیت را به وضعیت کوچ‌روی در برابر و نابرخورداری از تمدن و پرستش بت‌ها تفسیر کرده‌اند.

بر این دیدگاه ایرادهایی برشمرده‌اند. یکی آن‌که با اسناد و روایات همخوانی ندارد؛ زیرا در منابع اسلامی، مفهوم جاهلیت آشکارا بیان نشده است. از این‌رو، بازگرداندن آن به ریشه لغوی جهل، به شواهد و مدارک نیاز دارد. در دوران معاصر که تطبیق دادن اسلام با علم و عقلانی دانستن معارف اسلامی در نوشتارهای نواندیشان دینی، گسترش یافته، این گرایش که رویارویی اسلام و جاهلیت را به تقابل عقلانیت و جهالت تفسیر نمایند، افزایش یافته است. بنابراین، کاربرد قرآنی این واژه را بدون شواهد نمی‌توان به معنای مشهور و رایج امروز بازگرداند. از سوی دیگر، شاهدی برای تقابل میان جاهلیت و عقلانیت در عصر قرآن، در دست نیست.

اشکال دیگر آن است که استناد به اشعار پیش از اسلام در این زمینه سزاوار نیست؛ زیرا افزون بر این‌که بر مقصود دلالت ندارد، در قدمت این شعرها تردید نموده و آن‌ها را سروده سده‌های دوم و سوم ق. دانسته‌اند. دیگر آن‌که نمی‌توان توضیحی سودمند درباره مفاهیم اخلاقی اسلام در برابر اخلاق جاهلی به دست داد و بازگرداندن مفاهیم قرآنی ایمان و کفر و شرک به عقیده و باور، پذیرفتنی‌تر از آن است که آن‌ها را تنها به جنبه اخلاقی فرو بکاهیم. وانگهی در دوره پیش از اسلام، ارزش‌هایی همچون سخاوت، مهمان‌نوازی، جوانمردی و شجاعت در رفتار اجتماعی مردم عرب‌ جریان داشتهو به آسانی نمی‌توان گفت که مشکل اصلی آن دوره، نابسامانی‌های اخلاقی بوده و اسلام با هدف دگرگونی آن ظهور کرده است. در قلمرو دانش نیز مردم عرب از آگاهی و دانش تجربی ارزنده‌ای در نجوم و هیئت، پزشکی و درمان، نسب و قیافه‌شناسی، جانورشناسی، شعر و ادبیات، معاملات و تجارت، و صنعت و کشاورزی برخوردار بوده‌اند.

دیدگاه محمد قطب

محمد قطب، عنوان جاهلیت را برای انسان مدرن و جوامع اروپایی فرورفته در فردگرایی افراطی و فساد و فحشا به‌کار برد؛ با این توضیح که جاهلیت با تمدن، ترقی، توسعه دانش‌ها، و زمانه خاص ارتباط ندارد، بلکه «حالتی نفسانی» است که هدایت الهی را پس می‌راند و گمراهی را برمی‌گزیند. این بیان‌ اندکی به معنای خاص جاهلیت نزدیک می‌شود؛ اما با این ایراد مواجه است که آن را به «وضع نفسانی» فرد بازمی‌گرداند.

معنای دینی جاهلیت

با تکیه بر شواهد و مدارک می‌توان گفت که واژه جاهلیت، اطلاقی خاص‌تر دارد که از تقابل آن با اصطلاح «اسلام» روشن می‌گردد. اسلام به معنای تسلیم شدن است؛ اما در اصطلاح، به احکام و شریعت الهی شکل گرفته در قالب دین اشاره دارد. واژه جاهلیت نیز بر سنت‌های نهاده شده پیش از نزول وحی اطلاق می‌گردد. بنابراین، تقابل جاهلیت و اسلام از نوع رویارویی دو سنت و شریعت است که یکی دارای خاستگاه وحیانی است و دیگری در سنت نیاکان ریشه دارد. بر این اساس، می‌توان ادعا کرد که مفهوم حقیقی جاهلیت در برابر وحیانیت قرار دارد. شواهد این دیدگاه، افزون بر تقابل جاهلیت و اسلام، آن است که قریش عنوان «صابی» به معنای خارج شونده از چیزی را به سبب خروج پیامبر(ص) از دین جاهلیت، بر وی اطلاق می‌کردند. نیز تعابیر «دین الجاهلیه»، «ملة الجاهلیه»، «شریعة الجاهلیه» و «احکام الجاهلیه» در برابر دین و احکام اسلام نهاده شده‌اند.

منابع، دین جاهلیت را با چنین ویژگی‌هایی یاد می‌کنند: پرستش بت‌ها، شرک و کفر، و داشتن شریعت غیر الهی. نیز احکام جاهلیت را از این دست می‌شمارند: ربا، سوگند خوردن به بت‌ها و بتخانه‌ها، قمار و باده‌نوشی و زنا، ازدواج هم‌زمان با دو خواهر، ازدواج با همسر پدر، و ارث نبردن کودکان و زنان.

قرآن در اشاره به باورها و سنت‌های جاهلی، تعبیر «دین» (سوره کافرون، آیه 6) را به‌کار برده است. گاه در اشاره به آیین جاهلیت از عنوان «دین قریش» استفاده شده است. از شواهدی دیگر نیز در این زمینه می‌توان یاد کرد؛ از جمله: اسلام احکام و سنن جاهلیت را نسخ کرد یا از میان برد ؛ مُخَضرم را کسی دانسته‌اند که از کفر جدا شده و به اسلام پیوسته باشد ؛ کسانی نزد پیامبر(ص) می‌آمدند و می‌خواستند از جاهلیت خارج شوند و به اسلام وارد گردند. لقب جاهلی یا عبارت «ادرک الجاهلیة» برای اشاره به فردی که در نظام آیینی جاهلیت می‌زیست یا عناوین برخی کتاب‌ها همچون مَا کَانَت الْجَاهِلِیَّة تَفْعَلهُ و َوَافَقَ حکم الْاِسْلَام و المسائل التی خالف فیها رسول الله اهلَ الجاهلیه نیز نشان می‌دهند که جاهلیت در مفهوم شریعت و سنن غیرالهی به‌کار رفته است.

محدوده زمانی جاهلیت

واژه جاهلیت در اشاره به دوره و سلسله زمانی خاصی نیز به کار می‌رود. که با تعابیر «فی الجاهلیه»، «زمن الجاهلیه» و «عصر الجاهلیه» بیان ‌شده است. تعبیر قرآنی ﴿الجاهلیة الاولی﴾ که به دوره پیش از اسلام تفسیر ‌شده، در شکل دادن به این مفهوم تاریخی بی‌تاثیر نبوده است.

آغاز دوران جاهلیت از چه زمانی بوده است؟ زمان‌های مختلف از دوره آدم تا نوح، عصر نوح تا ظهور موسی، یا نبوت عیسی تا عصر اسلام را دوران جاهلی خوانده‌اند. معمولاً پایان آن را بعثت پیامبر(ص) و برخی نیز فتح مکه می‌دانند. محققانی چون جواد علی، ‌هاشم یحیی ‏الملاح و برهان‌الدین دلو که درباره دوره پیش از اسلام پژوهش نموده‌اند، در عناوین آثارشان کلمه جاهلیت را به‌کار نبرده‌اند.

جاهلیت در قرآن

در قرآن تعابیر ﴿ظنَّ الجاهلیة﴾ (سوره آل‌عمران، آیه 154)، ﴿حُکمَ الجاهلیة﴾ (سوره مائده، آیه 50)، ﴿تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الاولَی﴾ (سوره احزاب، آیه 33) و ﴿حَمِیَّةَ الْجَاهِلِیَّةِ﴾ (سوره فتح، آیه 26) در نکوهش جاهلیت به‌کار رفته است. بر پایه آیه 154 سوره آل‌‏عمران در غزوه بدر، کسانی به وعده یاری خداوند و پیروزی گمان نیک نداشتند و در درون خود نوعی کفر و تکذیب دعوت پیامبر(ص) یعنی «گمان‌ورزی جاهلیت» را نهان می‌کردند. در پیوند با گزارش‌های تاریخی که عرب جاهلی، الله‏ را فقط آفریننده می‏‌دانست و او را در زندگی دارای نقش دیگری نمی‌شمرد، این آیه معنای «ظن جاهلیت» به عنوان بخشی از دین جاهلی را روشن می‌کند.

در آیه 33 سوره احزاب از زنان پیامبر(ص) خواسته شده تا در خانه‏‌های خود بمانند و از نشان دادن زیبایی‌‏های خویش به دیگران که خودنمایی جاهلیت نخستین است، خودداری کنند. برخی گفته‌اند که موضوع این آیه، کیفیت پوشش زنان نیست؛ بلکه درباره زنانی است که زیورهایی را بر خود بسته، در راه رفتن، برای مردان نمایان می‌کردند. در گزارشی، جاهلیت نخستین را زمانی میان مسیح تا بعثت نبوی دانسته‌اند. مشابه این مفهوم در متون سیره با تعبیر «زیّ الجاهلیه» کاربرد داشته است.

آیه 26 سوره فتح پافشاری قریش بر حذف «الرحیم» و عنوان «رسول الله» ‏ از پیمان‏‌نامه صلح حدیبیه را حمیّت جاهلیت خوانده است. بر اساس گزارشی دیگر، قریش که خود را متولی امور مکه می‌دانست، حضور مقتدرانه پیامبر(ص) در مراسم حج را نشانه ضعف و ننگ خود می‏‌شمرد. قرآن این باور آن‌ها را که سنتی نیاکانی بود، نکوهش کرد.

در تفسیر آیه 45 سوره مائده گفته‌اند که مردم عرب در قصاص به جای یک نفر، جان دو تن یا به جای یک چشم، دو چشم را می‌گرفتند. قرآن این «حکم جاهلیت» را بد شمرده و از پیامبر(ص) خواسته است تا وحی و «حکم الله» را معیار رفتار قرار دهد. شان نزول‌ها نیز به این رویارویی داوری جاهلی و داوری وحیانی اشاره دارند. استناد به این آیه در بیان تقابل احکام جاهلیت و اسلام، در رخدادهای پس از رحلت پیامبر(ص) مانند دفاع حضرت زهرا(س) از حق ارث خود به چشم می‌خورد.

سنت‌ها و احکام جاهلیت

سواد و نوشتن در میان عرب رواج نداشت و تنها ابزار انتقال دانش و تجربه، از بر کردن و خطابه و شعر بود ؛ اما نام برخی سنت‌ها و عقاید مرسوم جاهلی در منابع آمده است.

انجام نسیء

نوشتار اصلی: نسیء

عرب جاهلی به زمان و فصول توجه ویژه داشت و پیوند مکان و زمان نزد آن‌ها موجب پیدایش سنت‌هایی شد. آن‌ها در ثبت نام روزها و ماه‌ها دقت می‌کردند. یکی از سنت‌های جاهلیت، انجام نسیء و به تاخیر ‌انداختن ماه‌های حج به سبب وجود کبیسه هر ساله بود.

موسم حج

موسم حج برای مردم قریش و دارندگان کالا، فصلی تجاری بود؛ به‌ویژه که اختلاف دو قرنه ایران و روم باعث تعطیلی یا کم رونقی بازرگانی میان شام و هند به سوی ایران و خراسان شده و زمینه رونق بازرگانی را در شبه جزیره عربستان فراهم ساخته بود. دو کاروان زمستانه و تابستانه که‌ هاشم بن عبدمناف برنهاده بود، بازرگانی میان شبه جزیره به‌سوی یمن و شام را رونق بخشیده بود.

آیین‌های حج

نوشتار اصلی: حج جاهلی

در موضوع حج، قبایل عرب چند سنت و آیین متفاوت داشتند. آیین حُمس را قریش برنهاده بود و همه قبایل آن را لازم می‌شمردند. آیین حِله به رفتار و رسوم مردم بیرون از حرم اطلاق می‌گردید. اینان ناچار بودند سنت مکیان را در خوراک و پوشاک و مسکن بپذیرند. عریان طواف کردن، شیوه برخی از همین حله‌ای‌ها بود که گاه در مکه لباس احرام مخصوص حُمسی نمی‌یافتند. این‌که اهل حرم، اهل حل و قبایل بیرون از حرم را به رعایت سنت‌های خود وامی‌داشتند، به سبب مجبور ساختن آن‌ها برای خرید کالای مکیان بود. بسیاری از قبایل، تَلبیه‌ای ویژه برای خود برنهاده، آن را در موسم حج اجرا می‌کردند.

برپایه برخی گزارش‌ها، نوحه خواندن بر مرده، طعن زدن در نسب، و استسقاء به یاری کواکب از سنن جاهلی بوده است. سنت جاهلی دیگر، طواف پیرامون مروه و صفا به سبب نصب دو بت در آن‌جا بود. با تخریب این بت‌ها، تنها اصل سعی و طواف پیرامون صفا و مروه در اسلام حفظ شد. گفته می‌شود که در روزگار جاهلیت، مردار را حلال می‌دانستند و افزون بر این‌که ذبح را برای غیر خدا انجام می‌دادند، خون حیوان ذبح شده را بر سنگ‌ها و انصابی که پیرامون کعبه نهاده بودند، می‌ریختند و خون و گوشت آن را وسیله تقرب به بت‌ها می‌شمردند. نیز نماز آن‌ها در مسجدالحرام، سوت زدن و کف زدن بود.

قریش برای پوشاندن کعبه و ساخت پرده مرغوب و مناسب، از قبایل پیرامون مکه کمک گرفت و هزینه این‌کار را به شکل نوعی مالیات از همه آن‌ها دریافت می‌نمود.

خانواده و اجتماع

مردم روزگار جاهلیت فرزند پسر را بر دختر ترجیح می‌دادند؛ زیرا دختر را مایه ننگ می‌دانستند. در منابع متقدم، کسانی را نام برده‌اند که چهار تن از دخترانشان را زنده به گور کردند. سنت فرزندخواندگی نیز در جاهلیت رواج داشت. پدر بر همه امور خانه سلطه داشت و ارث بردن فقط حق مرد بود و زنان و کودکان از ارث محروم می‌شدند. پس از مرگ پدر، فرزندش می‌توانست با زن او ازدواج کند.

روش‌های گوناگون ازدواج در میان عرب روزگار جاهلیت رواج داشت که در بیشتر آن‌ها نابرابری و ستم و زورگویی حاکم بود. از گزارش‌ها برمی‌آید که زنا در میان آن‌ها رواج داشت و البته همواره کسانی با این ناهنجاری اجتماعی مبارزه می‌کردند. ظِهار نیز سنتی شناخته شده‌ بود که در حکم طلاق شمرده می‌شد. طلاق حدود مشخص نداشت و تابع دلخواه مرد بود. اسلام با این سنن جاهلیت مبارزه کرد و برای زنان حقوق مختلف مانند حق ارث را تشریع نمود.

تعهد قبیله‌ای

عرب جاهلی تنها به قوم و قبیله‌اش که همه چیز خود را از آن کسب می‌کرد، متعهد بود. بخش عمده ادبیات عرب جاهلی یا «ایام العرب» به حماسه‌سرایی و خاطره‌گویی درباره جنگ‌های قبیله‌ای اختصاص دارد. آنان بسیاری از معاهدات را با روشن کردن آتش و کنار آن می‌بستند. پیامبر(ص) نظام مؤاخات را جایگزین روابط قبیله‌ای مبتنی بر خون و نژاد کرد ؛ اما گاه که میان مهاجران و انصار کدورتی رخ می‌نمود، انتقام‌گیری به سبک جاهلیت اتفاق می‌افتاد.

بت و بت‌پرستی

بتی که دارای پیکری از چوب و فلز و به شکل انسان یا حیوان بود، وَثَن خوانده می‌شد و اگر پیکر نداشت، صَنَم نامیده می‌شد.مردم عرب جاهلی بت‏هایی معروف را می‌‌پرستیدند؛ همچون: هُبَل، لات، عُزّی، وَدّ، سُواع، نَسْر و یَعوق که همگی مجسمه‌‏هایی از جنس سنگ بودند.در این آیات: ﴿اَفَرَاَیْتُمُ اللاَّتَ وَالْعُزَّی* وَ مَنَاةَ الثَّالِثَةَ الاُخْرَی﴾ (سوره نجم، آیه 19-20) و ﴿... وَ لا تَذَرُنَّ وَدًّا وَ لا سُوَاعًا وَ لا یَغُوثَ وَ یَعُوقَ وَ نَسْـراً﴾ (سوره نوح، آیه 23) نام بیشتر آن‌ها آمده است.

هر یک از قبایل عرب جاهلی به پرستش یکی از اجرام آسمانی گرایش داشت. از جمله، حِمیر، کنانه، لَخم، طی و اسد به ترتیب آفتاب، ماه، مشتری، سهیل و عطارد را می‌‏پرستیدند. باور به نیروهای غیبی جلوه‌گر در جانوران، گیاهان و حتی جمادات نیز رواج داشت. تقدیس درختان و اهدای هدیه به آن‌ها از دیگر باورهای جاهلی بود. آن‌ها جن و ارواح ناشناخته را عامل شرور و بیماری‌ها می‌شمردند.

بیان قرآن از بت‌پرستی

در قرآن کریم از بت‌پرستی قوم نوح (سوره نوح، آیه 21-24)، قوم عاد (سوره اعراف، آیه 70)، ثمود (سورههود، آیه 61-62) که‌ 70 بت داشتند و میان مدینه و شام ساکن بودند، اصحاب مدین، اهل ‌سبا، اصحاب القریه (سوره انبیاء، آیه 52،59)، و مردم زمان لوط و یونس (سوره انبیاء، آیه 25) در دوران جاهلیت سخن رفته است. حضرت ابراهیم نخستین‌‏بار در دوران جاهلیت در جزیرة العرب از خدای یگانه و طرد بت‏‌پرستی سخن گفت. مردم عرب جزیرة العرب به‌رغم حضور دین ابراهیم و بنای کعبه، به تدریج به شرک گراییدند و پرستش بت‌ها را وسیله تقرب به خدا شمردند.

گزارش ابن کلبی (درگذشت 204ق.) نشان می‌دهد که کسانی هنگام ترک حرم مکی قطعه سنگی را با خود برده، در زیستگاه جدید می‌نهادند و گرد آن طواف می‌کردند. اما از بیشتر گزارش‌ها بر می‌آید که نخستین‌بار عمرو بن لُحَی خزاعی، سرپرست مکه، در پی بازگشت از سفر شام، سنگ‌هایی باران‌زا را همراه خود آورد که به تدریج به بت‌هایی پیرامون کعبه که مورد تکریم مردم بود، تبدیل شدند. در گزارش دیگر آمده که عمرو بن لحی به سفارش یکی از جنیان به جدّه رفت و پنج بت قوم نوح را یافت و به مکه آورد. همچنین معبد منات در قُدَید، میان مکه و مدینه، را به وی نسبت داده‌اند.

ساخت معبد برای بت

عرب روزگار جاهلیت، معابدی برای این بت‌ها می‌ساخت. بیت به معنای معبد، محل پرستش بت‌ها بود و معابدی که برای مقابله با بیت ‌الله الحرام ساخته می‌شدند، طاغوت نام داشتند. کعبات یا ذوالکعبات محل عبادت ربیعه بود که پیرامون آن طواف می‌کردند. گفته‌اند نام کعبه پس از اسلام به بیت الله الحرام اختصاص یافت. عرب جاهلی برخی فرزندان خود را عبدالکعبه نام می‌نهادند. مردم روزگار جاهلیت، در موسم سالانه به زیارت بت‌ها می‌رفتند و با قربانی و نذر در برابر آن‌ها کرنش می‌کردند و فرو فرستادن باران و پیروزی بر دشمنان و اجابت دعاها و شفای بیماران را درخواست می‌نمودند. گزارش شده که در فتح مکه، پیامبر 360 بت نصب شده در کعبه را نابود کرد.

حنفاء

بت‌پرستی در جزیرة العرب فراگیر بود. از این‌رو، کسانی که بت‌پرستی را وانهاده، یگانه‌پرستی پیشه می‌کردند، شهرت می‌یافتند و نامشان در تاریخ ثبت می‌شد. کسانی هم به آیین ابراهیم پایبند بودند و به توحید باور داشتند و با انجام دادن روزه، به شیوه حنفاء زندگی می‌کردند. حنفاء افزون بر اهتمام به مناسک حج، پاره‌ای از سنت‌های ابراهیمی را پاس می‌داشتند.

در میان سرشناسان روزگار جاهلیت، عبدالمطلب را از کسانی شمرده‌اند که از اِستِقسام اَزلام و پرستش بت‌ها دوری کردند و به دین ابراهیم باور داشتند. درباره امضایی بودن پاره‌ای از سنت‌های جاهلی در دین اسلام، گفته‌اند که این سنت‌ها دارای خاستگاه وحیانی و پیشینه در دین ابراهیم بوده‌اند.

پیوند به بیرون

• بنیاد دائرةالمعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، جاهلیت.
• مجله معارف، مفهوم جاهلیت در قرآن و متون تاریخی، تیر 1386، شماره 47.
• سارلی، زبیده، اسمعیلی، زهره، مجله تحقیقات جدید در علوم انسانی، جاهلیت در مقابل عقلانیت و خرد ورزی، تابستان 1396 - شماره 25 (14 صفحه - از 184 تا 197).
• ویسی کرمی، مهرداد، مجله قرآنی کوثر، عقاید و اخلاق جاهلی از منظر قرآن کریم، پاییز و زمستان 1387 - شماره 29 (7 صفحه - از 62 تا 68).
• حسنی، علی‌اکبر، مجله درس‌هایی از مکتب اسلام، بررسی اقوال پیرامون جاهلیت، آذرماه 1375، سال 36 - شماره 9 (5 صفحه - از 33 تا 37).

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل جاهلیت.

• آثار ابن بادیس: عبدالحمید بن بادیس الصنهاجی (درگذشت 1359ق.)، به کوشش عمار طالبی، مکتبة الشرکة الجزائریه، 1388ق.

• الآثار الباقیه: ابوریحان بیرونی (درگذشت 440ق.)، تهران، میراث مکتوب، 1422ق.

• ابهی المراد فی شرح مؤتمر علماء بغداد: محمد جمیل حمود، بیروت، اعلمی، 1423ق.

• اثارة الترغیب: محمد بن اسحق الخوارزمی (درگذشت 827ق.)، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبة نزار مصطفی الباز، 1418ق.

• احقاق الحق: نورالله الحسینی الشوشتری (درگذشت 1019ق.)، تعلیق: شهاب الدین نجفی، قم، مکتبة النجفی، 1406ق.

• احکام القرآن: ابن العربی (درگذشت 543ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

• احکام القرآن: کیالهراسی (درگذشت 504ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422ق.

• اخبار النساء: عبدالرحمن الجوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش نزار رضا، بیروت، دارمکتبة الحیاة، 1982م.

• اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

• اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دارخضر، 1414ق.

• الادارة فی عصر الرسول(ص): احمد عجاج کرمی، القاهره، دارالسلام، 1427ق.

• الادب الجاهلی فی آثار الدارسین: عفیف عبدالرحمن، دارالفکر، 1987م.

• الازمنة و الامکنه: احمد المرزوقی (درگذشت 421ق.)، به کوشش المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417ق.

• الازمنة و تلبیة الجاهلیه: محمد بن المستنیر قطرب (درگذشت 206ق.)، به کوشش حاتم الضامن، الرساله، 1405ق.

• اسباب النزول: الواحدی (درگذشت 468ق.)، به کوشش کمال بسیونی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1411ق.

• الاستغاثه: ابوالقاسم الکوفی (درگذشت 352ق.)، تهران، اعلمی، 1373ش.

• الاستیعاب: ابن عبدالبر (درگذشت 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دارالجیل، 1412ق.

• اسد الغابه: علی ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دارالفکر، 1409ق.

• اصلاح المنطق: ابن السکیت (درگذشت 244ق.)، به کوشش احمد شاکر و عبدالسلام، قاهره، دارالمعارف، 1949م.

• الاصنام (تنکیس الاصنام): هشام بن محمد کلبی (درگذشت 204ق.)، به کوشش احمد زکی، تهران، تابان، 1348ش.

• اضواء البیان: محمد امین الشنقیطی (درگذشت 1393ق.)، بیروت، دارالفکر، 1415ق.

• الاعتصام: الشاطبی (درگذشت 790ق.)، به کوشش عبدالرزاق المهدی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1417ق.

• اعلام النبوه: ابن ابی‌حاتم (درگذشت 327ق.)، به کوشش صلاح الصاوی و اعوانی، تهران، 1356ش.

• اعلام الوری: الطبرسی (درگذشت 548ق.)، تهران، اسلامیه، 1390ق.

• الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (درگذشت 356ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1415ق.

• الاکتفاء بما تضمنه من مغازی رسول الله(ص): سلیمان بن موسی الحمیری (درگذشت 634ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.

• الامالی: عبدالرحمن الزجاجی (درگذشت 337ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دارالجیل، 1407ق.

• امتاع الاسماع: المقریزی (درگذشت 845ق.)، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1420ق.

• انساب الاشراف: البلاذری (درگذشت 279ق.)، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دارالفکر، 1417ق.

• الانصاف فی مسائل دام فیها الخلاف: السبحانی، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، 1381ش.

• الاوائل: ابوهلال العسکری (درگذشت 395ق.)، طنطا، دارالبشیر، 1408ق.

• ایسر التفاسیر: جابر الجزائری، مدینه، مکتبة العلوم و الحکم، 1424ق.

• الایضاح: الفضل بن شاذان (درگذشت 260ق.)، به کوشش الحسینی الارموی، دانشگاه تهران، 1363ش.

• البحر الزخار (مسند البزار): احمد البزار (درگذشت 292ق.)، به کوشش زین الله و عادل بن سعد، مدینه، مکتبة العلوم و الحکم، 2009م.

• البحر المحیط: ابوحیان الاندلسی (درگذشت 754ق.)، بیروت، دارالفکر، 1412ق.

• البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.

• تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (درگذشت 808ق.)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دارالفکر، 1408ق.

• تاریخ تحقیقی اسلام: محمد‌هادی یوسفی غروی، ترجمه: حسین علی عربی، قم، مؤسسه امام خمینی1، 1383ش.

• تاریخ العرب القدیم: توفیق برو، دارالفکر، 1422ق.

• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (درگذشت 292ق.)، بیروت، دارصادر، 1415ق.

• تاویل الدعائم: النعمان المغربی (درگذشت 363ق.)، قاهره، دارالمعارف.

• التبیان: الطوسی (درگذشت 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، داراحیاء التراث العربی.

• تجارب الامم: ابوعلی مسکویه (درگذشت 421ق.)، به کوشش امامی، تهران، سروش، 1379ش.

• تصحیفات المحدثین: حسن بن عبدالله العسکری (درگذشت 382ق.)، القاهره، المطبعة العربیة الحدیثه، 1402ق.

• التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (درگذشت 606ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1413ق.

• تفسیر المراغی: المراغی (درگذشت 1371ق.)، دارالفکر.

• تفسیر سورآبادی: عتیق نیشابوری (درگذشت 494ق.)، به کوشش سیرجانی، تهران، نشر نو، 1381ش.

• تفسیر قرطبی (الجامع لاحکام القرآن): القرطبی (درگذشت 671ق.)، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1405ق.

• التلخیص فی معرفة الاسماء و الاشیاء: ابوهلال العسکری (درگذشت 395ق.)، به کوشش عزه حسن، دمشق، دارطلاس، 1996م.

• التنبیه و الاشراف: المسعودی (درگذشت 345ق.)، بیروت، دارصعب.

• التوضیح الانور: خضر الرازی الجبلرودی (درگذشت قرن9ق.)، به کوشش رجایی، قم، کتابخانه نجفی، 1424ق.

• جامع البیان: الطبری (درگذشت 310ق.)، به کوشش صدقی جمیل، بیروت، دارالفکر، 1415ق.

• جاهلیة القرن العشرین: محمد قطب، مکتبة وهیه، 1384ق.

• جزیرة العرب قبل الاسلام: برهان الدین دلو، بیروت، دارالفارابی، 1989م.

• جمهرة اللغه: ابن درید (درگذشت 321ق.)، به کوشش رمزی بعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1987م.

• خدا و انسان در قرآن: توشیهیکو ایزوتسو، ترجمه: آرام، تهران، سهامی، 1361ش.

• دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش.

• دائرة المعارف الاسلامیه: ترجمه: شنتاوی و دیگران، بیروت، دارالمعرفه، 1933م.

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.

• دائرة المعارف جهان نوین اسلام: جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق: طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، 1388ش.

• دائرة المعارف قرآن کریم: مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، بوستان کتاب، 1386ش.

• الدلائل فی غریب الحدیث: قاسم السرقسطی (درگذشت 302ق.)، به کوشش القناس، ریاض، عبیکان، 1422ق.

• راه‌های نفوذ فارسی در فرهنگ و زبان عرب جاهلی: آذرتاش آذرنوش، توس، 1388ش.

• زاد المسیر: ابن جوزی (درگذشت 597ق.)، به کوشش عبدالرزاق، بیروت، دارالکتاب العربی، 1422ق.

• السیرة النبویه: ابن هشام (درگذشت 8-213ق.)، به کوشش محمد محیی الدین، مصر، مکتبة محمد علی صبیح، 1383ق.

• شرح الشفاء: قاضی عیاض (درگذشت 544ق.) و ملا علی قاری (درگذشت 1014ق.)، به کوشش عبدالله خلیلی، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1421ق.

• شرح دیوان حسان بن ثابت الانصاری: عبدالرحمن البرقوقی، بیروت، دارالاندلس، 1980م.

• شرح نهج البلاغه: ابن ابی‌الحدید (درگذشت 656ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، داراحیاء الکتب العربیه، 1378ق.

• شیخ محمد بن عبدالوهاب و منهجه فی مباحث العقیده: آمنه محمد نصیر، بیروت، دارالشروق، 1403ق.

• الصاحبی فی فقه اللغة العربیه: ابن فارس (درگذشت 395ق.)، محمد علی بیضون، 1418ق.

• الصحاح: الجوهری (درگذشت 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق.

• العین: خلیل (درگذشت 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دارالهجره، 1409ق.

• فقه النکاح و الفرائض: محمد عبداللطیف قندیل.

• الکامل فی التاریخ: علی ابن اثیر (درگذشت 630ق.)، بیروت، دارصادر، 1385ق.

• کشف الارتیاب: سید محسن الامین (درگذشت 1371ق.)، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق.

• لسان العرب: ابن منظور (درگذشت 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

• مجمع البیان: الطبرسی (درگذشت 548ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1415ق.

• المحبّر: ابن حبیب (درگذشت 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دارالآفاق الجدیده.

• المراة العربیة فی جاهلیتها و اسلامها: عبدالله بن عفیفی الباجوری، مدینه، مکتبة الثقافه، 1350ق.

• مروج الذهب: المسعودی (درگذشت 346ق.)، به کوشش اسعد داغر، قم، دارالهجره، 1409ق.

• المزهر فی علوم اللغه: السیوطی (درگذشت 911ق.)، به کوشش علی منصور، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418ق.

• مشارق انوار الیقین فی اسرار امیرالمؤمنین(ص): رجب البرسی (درگذشت 813ق.)، به کوشش عاشوری، بیروت، اعلمی، 1422ق.

• المصابیح: ابوالعباس احمد بن ابراهیم (درگذشت 353ق.)، به کوشش عبدالله حوثی، صنعاء، مؤسسة الامام زید بن علی، 1423ق.

• المعارف: ابن قتیبه (درگذشت 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.

• معجم مقاییس اللغه: ابن فارس (درگذشت 395ق.)، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، 1404ق.

• مفاهیم اخلاقی دینی در قرآن: توشیهیکو ایزوتسو، ترجمه: بدره‌ای، تهران، فرزان روز، 1378ش.

• المفصل: جواد علی، دارالساقی، 1424ق.

• مفید الانام و نور الظلام: عبدالله بن عبدالرحمن النجدی، قاهره، مکتبة النهضة المصریه، 1389ق.

• من احکام الفقه الاسلامی: عبدالله بن جارالله آل جارالله، مدینه، الجامعة الاسلامیه، 1409ق.

• الوافی بالوفیات: الصفدی (درگذشت 764ق.)، به کوشش الارنؤوط و ترکی مصطفی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1420ق.

• الهدی الی دین المصطفی(ص): البلاغی (درگذشت 1352ق.)، بیروت، الاعلمی، 1405ق.