حزام

از ویکی حج
(تغییرمسیر از آیه‌های روی خانه خدا)
بخشی از حزام پرده کعبه که مربوط به دو ضلع شرقی و مستجار است.
اطلاعات اوليه
نوع پارچه ابریشمی
نام‌های دیگر طِراز، مِنطقه
باورها و آیین‌ها
آیین‌ها تعویض هر ساله به همراه پرده کعبه

حِزام یا طِراز یا مِنطقه، به کمربند و نوار دور پرده کعبه گفته می‌شود. حزام از پارچه ابریشمی به رنگ سیاه تولید شده و دارای نقوش و آیات قرآنی به خط ثلث مرکب است که با نخ‌های نقره‌ای زراندود گلدوزی شده است.

نوشته‌های کنونی حزام، آیه‌هایی از قرآن با درون‌مایه کعبه و حج است و کاتب آن عبدالرحیم امین بخاری از کتابان دوره عبدالعزیز آل سعود (حک: 1319-1373ق) است.

نخستین گزارش از وجود حزام به سده سوم قمری برگشته که در آغاز به شکل حلقه‌هایی بوده و در طول تاریخ به شکل کنونی درآمده است. حزام در سده هشتم سفید، نزدیک به سال ۸۰۰ق. زرد و دویست سال بعد از آن، به رنگ طلایی درآمده است. حزام، از اواخر سده ۱۳ تا اوایل سده ۱۴ق، دارای هشت قطعه بوده و امروزه دارای ۱۶ قطعه متصل است که در هر ضلع از کعبه، ۴ قطعه از آن قرار می‌گیرد.

نام[ویرایش | ویرایش مبدأ]

واژه حزام، از ریشه «ح ز م» به معنای بستن، محکم و جمع کردن است[۱] و به کمربند زین چارپایان[۲] یا هر کمربندی[۳] گفته می‌شود.

کمربند و نوار دور پرده کعبه را نیز حزام گفته‌اند[۴] و پاره‌ای منابع از آن با نام «طِراز»[۵] یا «مِنطقه»[۶] یاد کرده‌اند.

ویژگی‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

حزامِ پرده کعبه، به درازای ۴۵ متر و پهنای ۹۵ سانتی‌متر بوده و از ۱۶ قطعه متصل به هم تشکیل شده است. حزام، دور پرده کعبه و با فاصله نه متر از زمین نصب شده است.[۷]

حزام، در کارگاه پرده‌بافی تولید می‌شود.[۸] پارچه‌های آن ابریشمی[۹] و سیاه بوده[۱۰] و نقوش و آیات قرآن، به خط ثلث مرکب[۱۱] با نخ‌های نقره‌ای زراندود گلدوزی شده است.[۱۲]

پیشینه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کعبه
کعبه
نام‌ها
بیت العتیقبیت اللهبیت الحرامبیت المحرمبیت المعمور
ارکان
رکن عراقیرکن شامیرکن حجرالاسودرکن یمانی
اجزا
باب الکعبهباب التوبهپلکان خارجی کعبهناودان کعبهپرده کعبهپرده درون کعبه‌ستون‌های کعبهپلکان داخلی کعبهسقف کعبهبرقعحزامآویزه‌های کعبهشاذروانملتزممستجار
پیشینه
بازسازی کعبهتاریخ بازسازی درِ کعبهمولد علی(ع)
متولیان
ابوخفاد اسدیابوطالبعبدالله بن عبدالعزیتمیم بن مر
مرتبط
طوافحجر الاسودحطیمحجر اسماعیلمقام ابراهیمحجابتبیت الضراحخط آغاز طوافکارگاه پرده‌بافیشستشوی کعبهابرقازلاماستقسام

قدیمی‌ترین گزارش از وجود حزام، به دوره متوکل عباسی (حک:۲۳۲–۲۴۷ق) و به نصب کمربندی نقره‌ای به پهنای دو سوم ذراع در سال ۲۴۱ق. برمی‌گردد.[۱۳] در سده چهارم[۱۴] و ششم قمری[۱۵] از حلقه‌های منقوشی در پرده کعبه یاد شده است. به گمان برخی، این حلقه‌ها شکل آغازین حزام بوده است.[۱۶]

در سده هشتم[۱۷] کمربندی سفید برای پرده کعبه گزارش شده که نزدیک به سال ۸۰۰ق. به رنگ زرد[۱۸] و نزدیک به دویست سال بعد به رنگ طلایی تبدیل شد.[۱۹] در اوایل سده نهم قمری، از درج آیاتی از قرآن روی کمربند گزارش شده است.[۲۰]

میان سال‌های ۱۲۸۴ تا اوایل سده ۱۴ق، حزام دارای هشت قطعه بوده و میان هر دو قطعه دایره‌هایی نصب می‌شد.[۲۱] در سال ۱۳۴۶ق. برای نخستین بار حزام در مکه تولید شد و دایره‌ها از میان حزام حذف شد.[۲۲]

بارها نوشته‌های روی حزام در طول تاریخ تغییر یافت و از سال ۱۳۸۴ق.[۲۳] به شکل امروزین درآمد.

نوشته‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]

کاتب نوشته‌های کنونی حزام، عبدالرحیم امین بخاری، از کاتبان دوره عبدالعزیز آل سعود (حک: ۱۳۱۹–۱۳۷۳ق) است.[۲۴] نوشه‌های روی قطعه‌های حزام، آیه‌هایی از قرآن با درون‌مایه کعبه و حج است. آیات یاد شده که در چهار سوی کعبه با بسمله آغاز می‌شود، چنین است:

ضلع مقام ابراهیم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • قطعه ۱: بسمله به همراه ﴿وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَیتَ مَثابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقامِ إِبْراهِیمَ مُصَلًّی﴾[۲۵] به درازای ۲۸۹ سانتی‌متر.
  • قطعه ۲: ﴿وَعَهِدْنا إِلی إِبْراهِیمَ وَ إِسْماعِیلَ أَنْ طَهِّرا بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَ الْعاکفِینَ وَ الرُّکعِ السُّجُود﴾[۲۵] به درازای ۳۰۳ سانتی‌متر.
  • قطعه ۳: ﴿وَإِذْ یرْفَعُ إِبْراهِیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیتِ وَإِسْماعِیلُ رَبَّنا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّک أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیم‏﴾[۲۶] به درازای ۳۱۴ سانتی‌متر.
  • قطعه ۴: ﴿رَبَّنا وَاجْعَلْنا مُسْلِمَینِ لَک وَ مِنْ ذُرِّیتِنا أُمَّةً مُسْلِمَةً لَک وَ أَرِنا مَناسِکنا وَ تُبْ عَلَینا إِنَّک أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحِیم﴾[۲۷] به درازای ۳۳۸ سانتی‌متر.

ضلع شرقی[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • قطعه ۱: بسمله به همراه ﴿قُلْ صَدَقَ اللَّهُ فَاتَّبِعُوا مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَما کانَ مِنَ الْمُـشْرِکین﴾[۲۸] به درازای ۲۵۴ سانتی‌متر.
  • قطعه ۲: ﴿إِنَّ أَوَّلَ بَیتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکةَ مُبارَکاً وَهُدی لِلْعالَمِین﴾[۲۹] به درازای ۲۶۷ سانتی‌متر.
  • قطعه ۳: ﴿فِیهِ آیاتٌ بَیناتٌ مَقامُ إِبْراهِیمَ وَمَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً﴾[۳۰] به درازای ۲۰۳ سانتی‌متر.
  • قطعه ۴: ﴿وَلِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلاً وَمَنْ کفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِی عَنِ الْعالَمِین﴾[۳۰] به درازای ۳۰۳ سانتی‌متر.

ضلع مستجار[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • قطعه ۱: بسمله به همراه ﴿وَإِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیتِ أَنْ لا تُشْـرِک بِی شَیئاً وَطَهِّرْ بَیتِی لِلطَّائِفِینَ وَالْقائِمِینَ وَالرُّکعِ السُّجُود﴾[۳۱] به درازای ۳۲۸ سانتی‌متر.
  • قطعه ۲: ﴿وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یأْتُوک رِجالاً وَعَلی کلِّ ضامِرٍ یأْتِینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمِیق﴾[۳۲] به درازای ۲۴۳ سانتی‌متر.
  • قطعه ۳: ﴿لِیشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَ یذْکرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیامٍ مَعْلُوماتٍ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ فَکلُوا مِنْها﴾[۳۳] به درازای ۳۳۷ سانتی‌متر.
  • قطعه ۴: ﴿وَأَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیر ثُمَّ لْیقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْیوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیطَّوَّفُوا بِالْبَیتِ الْعَتِیق﴾[۳۴] به همراه «صدق الله العظیم» به درازای ۳۰۴ سانتی‌متر.

ضلع حجر اسماعیل[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  • قطعه ۱: بسمله به همراه ﴿الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُوماتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلا رَفَثَ وَ لا فُسُوقَ وَ لا جِدالَ فِی الْحَج﴾[۳۵] به درازای ۳۲۳ سانتی‌متر.
  • قطعه ۲: ﴿وَما تَفْعَلُوا مِنْ خَیرٍ یعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیرَ الزَّادِ التَّقْوی وَاتَّقُونِ یا أُولِی الْأَلْباب﴾[۳۵] به درازای ۲۳۸ سانتی‌متر.
  • قطعه ۳: ﴿لَیسَ عَلَیکمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّکمْ فَإِذا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفاتٍ فَاذْکرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرام﴾[۳۶] به درازای ۲۵۲ سانتی‌متر.
  • قطعه ۴: ﴿وَ اذْکرُوهُ کما هَداکمْ وَ إِنْ کنْتُمْ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الضَّالِّین ثُمَّ أَفِیضُوا مِنْ حَیثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ﴾[۳۷] به درازای ۱۹۹ سانتی‌متر.[۳۸]
    چهار قطعه از حزام، که بر ضلع حجر اسماعیل نصب است.

زیر حزام در چهار سوی کعبه کتیبه‌هایی قرار دارد که در سه جهت، منقش به آیات قرآن است. میان کتیبه‌های یاد شده، قطعه‌هایی مربع شکل، موسوم به«کردشیات» و منقوش به سوره توحید و نیز پارچه‌نوشته‌هایی با عبارات حمدله و اسمای الهی، در چهار طرف کعبه، قرار دارند.[۳۹]

جستارهای وابسته[ویرایش | ویرایش مبدأ]

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. . الصحاح، ج5، ص1898؛ معجم مقاییس اللغه، ج2، ص53؛ النهایه، ج1، ص379، «حزم».
  2. . معجم مقاییس اللغه، ج2، ص53-54؛ لسان العرب، ج12، ص131، «حزم».
  3. . تاج العروس، ج16، ص145-146، «حزم».
  4. . الکعبة و الکسوه، ص180-189؛ موزه و پرده‌بافی، ص109.
  5. . نک: رحله ابن بطوطه، ج1، ص410؛ افادة الانام، ج1، ص449؛ تاریخ الکعبة المعظمه، ص262.
  6. . مفرحة الانام، ص75؛ مرآة الحرمین، ج1، ص277.
  7. . الکعبة و الکسوه، ص180-189؛ موزه و پرده‌بافی، ص109.
  8. . موزه و پرده‌بافی، ص108-109.
  9. . موزه و پرده‌بافی، ص105.
  10. . http://factory.gph.gov.sa
  11. . موزه و پرده‌بافی، ص107.
  12. . موزه و پرده‌بافی، ص107.
  13. . نک: مرآة الحرمین، ج1، ص277.
  14. . سفرنامه ناصر خسرو، ص130-131.
  15. . رحله ابن جبیر، ج1، ص141.
  16. . تاریخ الکعبة المعظمه، ص262-263؛ نیز نک: کعبه و جامه آن، ص144.
  17. . رحله ابن بطوطه، ص410.
  18. . صبح الاعشی، ج4، ص287؛ شفاء الغرام، ج1، ص169؛ قس: افادة الانام، ج1، ص449.
  19. . افادة الانام، ج1، ص449؛ تحصیل المرام، ج1، ص155.
  20. . تاریخ مکة المشرفه، ج1، ص121؛ نک: التاریخ القویم، ج4، ص10.
  21. . مرآة الحرمین، ج1، ص284، تصویر شماره 110؛ کعبه و جامه آن، ص209-210؛ میقات حج، ش35، ص137-138، «جامه مصری در دوران جدید».
  22. . فرهنگ‌نامه حج، ص786.
  23. . مصنع کسوة الکعبه، ص18؛ الاطلس المصور، ص158.
  24. . کعبه و جامه آن، ص260.
  25. ۲۵٫۰ ۲۵٫۱ سوره بقره (2)، آیه 125.
  26. سوره بقره(2)، آیه 127.
  27. سوره بقره(2)، آیه 128.
  28. سوره آل عمران (3)، آیه 95.
  29. سوره آل عمران(3)، آیه 96.
  30. ۳۰٫۰ ۳۰٫۱ سوره آل عمران(3)، آیه 97.
  31. سوره حج(22)، آیه 26.
  32. سوره حج (22)، آیه 27.
  33. سوره حج(22)، آیه 28.
  34. سوره حج (22)، آیات 28 و 29.
  35. ۳۵٫۰ ۳۵٫۱ سوره بقره(2)، آیه 197.
  36. سوره بقره(2)، آیه 198.
  37. سوره بقره(2)، آیات 198 و 199.
  38. . نک: موزه و پرده‌بافی، ص122-137.
  39. . موزه و پرده‌بافی، ص56، 124-137؛ کعبه و جامه آن، ص214، 264؛ میقات حج، ش38، ص99-100، «کمربند کعبه و نوشته‌های روی آن».

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [ حزام، ج۷].
  • الاطلس المصور لمکة المکرمة و المشاعر المقدسه، معراج نواب احمد نورا و عبدالله صالح شاووش، ریاض، دارالملک العزیز، ۱۴۲۴ق.
  • افادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، عبدالله بن محمد الغازی (م. ۱۳۶۵ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
  • تاج العروس من جواهر القاموس، مرتضی الزبیدی (م. ۱۲۰۵ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۴ق.
  • التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم، محمد طاهر الکردی، تصحیح عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق.
  • تاریخ الکعبة المعظمة عمارتها و کسوتها و سدانتها، حسین عبدالله باسلامه، جده، تهامه، ۱۴۰۲ق.
  • تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف، محمد بن احمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، مکه، مکتبة التجاریة مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق.
  • تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام و المشاعر العظام و مکة و الحرم و ولاتها الفخام، محمد بن احمد الصباغ (م. ۱۳۲۱ق)، به کوشش عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۲۴ق.
  • رحلة ابن جبیر، محمد بن احمد (م. ۶۱۴ق)، بیروت، دار مکتبة الهلال، ۱۹۸۶م.
  • رحلة ابن بطوطه (تحفة النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار)، ابن بطوطه (م. ۷۷۹ق)، تحقیق عبدالهادی تازی، رباط، اکادیمیه المملکه المغربیه، ۱۴۱۷ق.
  • سفرنامه ناصرخسرو، ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق)، به کوشش الخشاب، بیروت، دارالکتاب الجدید، ۱۹۸۳م.
  • شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، محمد بن احمد التقی الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.
  • صبح الاعشی فی صناعة الانشاء، احمد بن علی قلقشندی (م. ۸۲۱ق)، به کوشش سهیل صادق زکار، دمشق، وزاره الثقافه، ۱۹۸۱م.
  • الصحاح (تاج اللغة وصحاح العربیه)، اسماعیل بن حماد الجوهری (م. ۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
  • فرهنگ‌نامه حج، مجتبی تونه‌ای، مشهور، ۱۳۹۰ش.
  • الکعبة والکسوة منذ اربعه الاف سنه حتی الیوم، احمد عبدالغفور عطار، مکه، ۱۳۹۷ق.
  • کعبه و جامه آن از آغاز تاکنون، محمد الدقن، ترجمه انصاری، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۴ش.
  • لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور (۶۳۰–۷۱۱ق)، قم، انتشارات ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق.
  • مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت باشا (م. ۱۳۵۳ق)، قم، المطبعة العلمیه، ۱۳۴۴ق.
  • مصنع کسوة الکعبة المشرفه، الرئاسة العامه لشئون المسجدالحرام، ۱۴۱۹ق.
  • معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس (م. ۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
  • مفرحة الانام فی تأسیس بیت الله الحرام، زین العابدین بن نورالدین الحسینی الکاشانی (م. قرن۱۱ق)، به کوشش عبودی نصار، تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۲۸ق.
  • موزه و پرده‌بافی مکه مکرمه، عمار ابوطالبی، تهران، انتشارات مشعر، ۱۳۸۷ش.
  • میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.
  • النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، ابن اثیر (م. ۶۰۶ق)، به کوشش طاهر احمد الزاوی و محمود محمد الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۴ش.