چاه‌های مدینه
مدینه منوره به عنوان دومین شهر مقدس اسلام در جزیرة العرب، میزبان شمار زیادی از چاه‌های تاریخی است که در زندگی پیامبر اکرم(ص) و تحولات صدر اسلام نقش داشته‌اند. تعداد چاه‌های اشاره شده در این مقاله 18 عدد می‌باشد که به صورت خلاصه به آنها پرداخته شده و قابلیت مطالعه مفصل هر کدام موجود است. چاه‌های مدینه را می‌توان به سه دسته تقسیم کرد:
چاه‌های متبرک مانند چاه‌های بضاعه، رومه، غرس، اریس، اهاب، عهن و بصه که پیامبر(ص) شخصاً از آب آنها استفاده کرده و برخی را متبرک نموده‌اند. این چاه‌ها اغلب در شمار "چاه‌های هفتگانه" مدینه قرار می‌گیرند.
چاه‌های مرتبط با رویدادهای تاریخی مانند چاه معونه (محل شهادت مبلغان قرآن)، چاه روحاء (توقفگاه پیامبر در غزوه بدر)، چاه ابی‌عنبه (ایستگاه نظامی مسلمانان) و چاه انا (محل اتراق در غزوه خندق).
چاه‌های وقفی مانند چاه رومه (وقف عثمان بن عفان)، چاه حاء (انفاق ابوطلحه انصاری) و چاه اعواف (وقف پیامبر برای مسلمانان).
متأسفانه بسیاری از این چاه‌ها مانند بضاعه، سقیا، انس بن مالک و جاسوم در اثر توسعه‌های شهری و گسترش حرم نبوی از بین رفته‌اند. با این حال، برخی همچون عهن و غرس همچنان پابرجا مانده و به عنوان موقوفه در اختیار عموم قرار دارند. این چاه‌ها نه تنها به عنوان منابع آب، بلکه به عنوان بخشی از هویت تاریخی و میراث فرهنگی مدینه شناخته می‌شوند.
چاه معونه ویرایش
بئر مَعونه چاهی در جنوب شرقی مدینه است[۱] که محل شهادت ۴۰ یا ۷۰ تن از مبلغان قرآن در سال چهارم هجری توسط قبایل بنی‌سلیم و بنی‌عامر می‌باشد.[۲] این واقعه که به سریه بئر معونه معروف است، باعث اندوه شدید پیامبر(ص) شد.[۳]
چاه هجیم ویرایش
چاه هُجَیم از چاه‌های تاریخی مدینه است که در کنار مسجد عصبه قرار دارد و پیشینه آن به عصر نبوی می‌رسد. پیامبر(ص) در نزدیکی این چاه در مسجد عصبه نماز خوانده‌اند.[۴] این چاه که امروزه در میان نخلستان‌ها قرار دارد، در دوره معاصر به بئر ابراهیم ترکی نیز معروف است.[۵]
چاه بضاعه ویرایش
چاه بُضاعه از چاه‌های هفتگانه متبرک مدینه بود[۶] که در محله بنی‌ساعده و شمال غربی مسجد النبی قرار داشت.[۷] پیامبر(ص) از آب این چاه استفاده می‌کرد و به شفابخش بودن آن اشاره فرموده بود.[۸] دو حدیث مهم نبوی درباره طهارت آب چاه نیز در کنار این چاه بیان شده[۹] که در منابع فقهی مورد استناد قرار می‌گیرد.[۱۰] این چاه متأسفانه در دوره توسعه حرم نبوی توسط ملک فهد(حک: ۱۴۰۲–۱۴۲۶ق.) تخریب شد.[۱۱]
چاه ذروان ویرایش
چاه در جنوب مسجدالنبی قرار داشت[۱۲] و پیامبر(ص) از آب آن استفاده می‌کرد.[۱۳] این چاه به دلیل روایت جادو شدن پیامبر توسط یهودیان - که در منابع اهل سنت آمده[۱۴] - مشهور است، اما این روایت از سوی شیعه[۱۵] و معتزله[۱۶] رد شده است.
چاه اُعواف ویرایش
در منطقه عوالی قرار داشت[۱۷] و متعلق به یک یهودی تازه مسلمان بود که پس از شهادتش در غزوه احد و بنابر وصیت او، چاه به پیامبر(ص) رسید.[۱۸] طبق منابع اهل سنت، پیامبر آن را وقف مسلمانان کرد[۱۹] و گزارش‌هایی از وضو گرفتن ایشان از آب این چاه وجود دارد.[۲۰]
چاه ابی‌عنبه ویرایش
چاه ابی‌عِنَبه از چاه‌های مهم مدینه نزدیک به چاه سُقیا در مسیر مکه بود[۲۱] که پیامبر(ص) در غزوه بدر[۲۲] و حمراء الاسد[۲۳] در آنجا توقف و تجدید قوا می‌کرد. این چاه تا سده ۱۳قمری پابرجا بود.[۲۴]
چاه بصه ویرایش
چاه بُصَه از چاه‌های متبرک مدینه در نزدیکی بقیع بود[۲۵] که پیامبر(ص) از آب آن برای غسل سر استفاده کرده‌اند.[۲۶] این چاه که متعلق به پدر ابوسعید خدری بود[۲۷]، در سده هفتم قمری وقف نیازمندان شد.[۲۸] امروزه این چاه از بین رفته و ساختمان تجاری "مجمع الجزیرة" در محل آن احداث شده است.[۲۹]
چاه اریس ویرایش
چاه اَریس (یا بئر الخاتم) از چاه‌های تاریخی مدینه در غرب مسجد قبا بود[۳۰] که پیامبر(ص) از آب آن نوشیده و وضو گرفته‌اند.[۳۱] شهرت اصلی این چاه به دلیل افتادن انگشتر پیامبر(ص) در آن در دوران خلافت عثمان است.[۳۲] این چاه تا پیش از توسعه مسجد قبا پابرجا بود.[۳۳]
چاه اهاب ویرایش
پیامبر(ص) از آب چاه اِهاب نوشیده.[۳۴] این چاه به دلیل تقدسش به چاه زمزم نیز شهرت داشت[۳۵] و در محدوده حریم مدینه قرار گرفته بود.[۳۶] تا سده یازدهم قمری، چاه و باغ اطراف آن پابرجا بود[۳۷]
چاه روحاء ویرایش
از چاه‌های تاریخی در وادی روحاء (۷۴ کیلومتری جنوب غرب مدینه) است[۳۸] که پیامبر(ص) در غزوه بدر از آن نوشیده[۳۹] و در کنارش نماز خوانده‌اند.[۴۰] این چاه به منزلگاه کاروان‌ها[۴۱] و نمازگاه پیامبران پیشین شهرت دارد[۴۲] و برخی منابع از وجود آن تا دوره معاصر خبر داده‌اند.[۴۳]
چاه جاسوم ویرایش
از چاه‌های تاریخی مدینه در منطقه راتج (شمال مسجدالنبی) بود[۴۴] که پیامبر(ص) از آب آن نوشیده و در محدوده آن نماز خوانده‌اند.[۴۵] این چاه متعلق به هیثم بن تیهان بود و به وسیله آن از رسول خدا پذیرایی می‌کرد.[۴۶] امروزه این چاه از بین رفته و محل آن در محدوده صنعتی (مصانع) مدینه قرار دارد.[۴۷]
چاه انا ویرایش
چاه اَنّا از چاه‌های منطقه عوالی مدینه بود[۴۸] که پس از غزوه خندق، پیامبر(ص) در محاصره بنی‌قریظه در کنار آن اتراق کرده و از آب آن نوشیده و وضو گرفتند.[۴۹] موقعیت دقیق چاه نامشخص است.[۵۰]
چاه رومه ویرایش
از چاه‌های هفتگانه متبرک مدینه در شمال غربی شهر است[۵۱] که توسط پیامبر(ص) مورد استفاده قرار گرفت.[۵۲] شهرت اصلی این چاه به دلیل خریداری و وقف آن توسط عثمان بن عفان است[۵۳] که آن را برای استفاده عمومی مسلمانان اختصاص داد.[۵۴] آب چاه در سده‌های مختلف مورد استفاده مردم مدینه و زائران مسجدالنبی بوده[۵۵] و پس از بازسازی‌های متعدد[۵۶]، امروزه تحت مدیریت سازمان اوقاف عربستان قرار دارد و آب آن برای آبیاری مزارع مجاور مورد استفاده قرار می‌گیرد.[۵۷]
چاه انس بن مالک ویرایش
از چاه‌های قدیمی مدینه در شرق مسجدالنبی(ص) بود[۵۸] که در خانه اَنَس بن مالک، خادم پیامبر(ص)، قرار داشت.[۵۹] پیامبر(ص) از آب گوارای این چاه نوشیده‌اند[۶۰] و در دوران قحطی مورد استفاده مردم مدینه قرار می‌گرفته است.[۶۱] این چاه تا سده چهاردهم قمری وجود داشت، اما در جریان توسعه و گسترش مسجدالنبی(ص) از بین رفت.[۶۲]
چاه غرس ویرایش
در شرق مسجد قبا قرار دارد[۶۳] و پیامبر(ص) از آب آن می‌نوشیدند[۶۴] و آن را بهشتی می‌خواندند.[۶۵] بر اساس روایتی، پیامبر(ص) وصیت کردند با آب این چاه غسل داده شوند.[۶۶] این چاه که در گذشته مدتی مخروبه بود، در سده نهم هجری احیا و باغ اطراف آن وقف شد.[۶۷] امروزه چاه غرس در باغی به همین نام قرار دارد و مسجد کوچکی در کنار آن است.[۶۸]
چاه حاء ویرایش
از چاه‌های تاریخی مدینه بود که در نزدیکی مسجد النبی قرار داشت.[۶۹] این چاه متعلق به ابوطلحه انصاری بود[۷۰] و پس از نزول آیه ۹۲ سوره آل‌عمران[یادداشت ۱]، او آن را در راه خدا انفاق کرد.[۷۱] پیامبر(ص) از آب این چاه می‌نوشید.[۷۲] این چاه در توسعه‌های اخیر مسجد النبی به داخل حرم پیامبر(ص) ملحق شده است.[۷۳]
چاه سقیا ویرایش
توسط قبیله بنی‌مخزوم حفر شد.[۷۴] در غزوه بدر، پیامبر(ص) و سپاه اسلام در کنار آن مستقر شدند.[۷۵] این چاه منبع تأمین آب برای پیامبر(ص) و اهل مدینه بود.[۷۶] چاه سقیا در طول تاریخ چندین بار بازسازی شد[۷۷]، اما سرانجام در اثر توسعه‌های شهری از بین رفت.[۷۸] محل آن در نزدیکی مسجد سقیا قرار داشت.[۷۹]
چاه عهن ویرایش
چاه عِهن از چاه‌های تاریخی مدینه در منطقه قربان است[۸۰] که پیامبر(ص) از آب شیرین آن نوشیده[۸۱] و وضو گرفته‌اند.[۸۲] این چاه که در گذشته در میان باغی سرسبز قرار داشت، همواره به دلیل تبرک یافتن توسط پیامبر مورد احترام مردم بوده است.[۸۳] چاه عهن امروزه در جنوب شرقی وادی بطحان واقع شده و با قطر ۳ متر و عمق ۱۶ متر، همچنان به عنوان یک موقوفه در اختیار عموم قرار دارد.[۸۴]
پانویس ویرایش
- ↑ المعالم الاثیره، ص276؛ نک: الاماکن، ص214؛ معجم البلدان، ج1، ص78.
- ↑ السیرة النبویه، ج3، ص679-680؛ المغازی، ج1، ص352.
- ↑ المصنف، ج5، ص383-384؛ الاستیعاب، ج2، ص797؛ مسند احمد، ج3، ص210.
- ↑ التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص217.
- ↑ المدینه بین الماضی و الحاضر، ابراهیم عیاشی، ص301 و 302.
- ↑ البلدان، ص84؛ معجم البلدان، ج1، ص442؛ امتاع الاسماع، ج7، ص351.
- ↑ التعریف، ص157.
- ↑ الطبقات، ج1، ص505؛ انساب الاشراف، ج1، ص537.
- ↑ سنن ابی داود، ج1، ص23-24؛ مسند الامام احمد بن حنبل، ج3، ص86؛ سنن ترمذی، ج1، ص45.
- ↑ نک: الام، ج1، ص23-25؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج1، ص52؛ المغنی، ج1، ص25-26.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص263، پاورقی1.
- ↑ نک: بهجة النفوس، ج1، ص589؛ تاریخ مکه المشرفه، ج1، ص306؛ وفاء الوفا، ج1، ص163.
- ↑ الطبقات، ج2، ص196-198.
- ↑ مسند الامام احمد بن حنبل، ج6، ص63؛ صحیح مسلم، ج7، ص14؛ صحیح البخاری، ج4، ص90.
- ↑ التبیان، ج1، ص382؛ مجمع البیان، ج10، ص492؛ نک: موسوعه التاریخ الاسلامی، ج1، ص474.
- ↑ التفسیر الکبیر، ج32، ص368-369.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص124؛ المعالم الاثیره، ص31.
- ↑ المغازی، ج1، ص378؛ تاریخ المدینه، ج1، ص173؛ وفاء الوفا، ج3، ص154؛ اخبار المدینه، ص212.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص175؛ وفاء الوفا، ج3، ص151؛ المعالم الاثیره، ص157.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص159.
- ↑ نک: المغازی، ج1، ص335؛ معجم البلدان، ج2، ص86.
- ↑ المغازی، ج1، ص26.
- ↑ المغازی، ج1، ص335؛ تفسیر ابن ابی حاتم، ج3، ص816؛ در المنثور، ج2، ص101.
- ↑ هدایة الحجاج، ص214.
- ↑ المعالم الاثیره، ص49.
- ↑ الدرة الثمینه، ص62؛ بهجة النفوس، ج1، ص313؛ تاریخ مکه المشرفه، ج1، ص246.
- ↑ التعریف، ص154؛ تاریخ معالم المدینه، ص36.
- ↑ التعریف، ص154؛ بهجة النفوس، ج1، ص314؛ وفاء الوفا، ج3، ص128.
- ↑ بئر البصه، معالم المدینة المنورة، نسخه بایگانی شده، گرفته شده در ۱۶ فروردین ۱۳۹۹ش.
- ↑ سبل الهدی ج7، ص222؛ البدایة و النهایه، ج7، ص155؛ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص255.
- ↑ نک: امتاع الاسماع، ج14، ص567؛ المدینه بین الماضی و الحاضر، ص258.
- ↑ امتاع الاسماع، ج7، ص47.
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص253.
- ↑ سبل الهدی، ج7، ص224.
- ↑ الجواهر الثمینه، ص122؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص776
- ↑ المعرفة و التاریخ، ج1، ص317، وفاءالوفا ج1، ص88.
- ↑ الجواهر الثمینه، ص122.
- ↑ اسد الغابه، ج1، ص232، 618، «پاورقی»؛ سبل الهدی، ج3، ص175؛ معالم الاثیرة، ص131.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص614؛ سبل الهدی، ج4، ص25.
- ↑ المغازی، ج1، ص46-47؛ امتاع الاسماع، ج1، ص92.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص165؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص814.
- ↑ وفاء الوفاء، ج4، ص83-84؛ موسوعه مرآة الحرمین، ج4، ص814.
- ↑ هنا صلى النبي ومر سبعون نبيًا في طريقهم للحج، مصراوی، نسخه بایگانی شده، گرفته شده در ۱۶ فروردین ۱۳۹۹ش.
- ↑ وفاء الوفاء، سمهودی، ص225
- ↑ تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، ص160.
- ↑ انساب الاشراف، بلاذری، ج2، ص568.
- ↑ المدینة بین الماضی و الحاضر، 358
- ↑ السیرة النبویه، ج2، ص234؛ معجم البلدان، ج1، ص298-299؛ معالم الاثیره، ص33.
- ↑ سبل الهدی، ج7، ص222 -223؛ وفاء الوفا، ج3، ص124؛ تاریخ معالم المدینه، ص277.
- ↑ سبل الهدی، ج7، ص222 -223؛ وفاء الوفا، ج3، ص124؛ تاریخ معالم المدینه، ص277.
- ↑ نک: اطلس تاریخ اسلام، ج1، ص306.
- ↑ الطبقات، ج1، ص504؛ انساب الاشراف، ج1، ص536.
- ↑ الطبقات، ج1، ص506؛ الاماکن، ص102.
- ↑ تاریخ معالم المدینه، ص258.
- ↑ المناسک، ص421.
- ↑ المغانم المطابه، ج4، ص644؛ وفاء الوفاء، ج3، ص139؛ اتحاف الوری، ج3، ص235؛ مرآة الحرمین، ج1، ص429-430.
- ↑ بئر رومه، ص11-12؛ آثار المدینه، ص244-245.
- ↑ وفاء الوفا، ج3، ص125.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص160.
- ↑ انساب الاشراف، ج1، ص199؛ الطبقات، ج1، ص504.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص160.
- ↑ مدینه‌شناسی، ج1، ص315.
- ↑ مغانم المطابة فی معالم الطابة، ص456.؛ مرآه الحرمین، ص۴۸۳.
- ↑ الطبقات الکبری، ج ۱، ابن سعد، ص ۵۰۴
- ↑ المواهب اللدونیة بالمنحة المحمدیة، ج ۳، شیخ احمد بن محمد قسطلانی، ص ۵۷۷؛ سبل الهدی والرشاد، ج ۳، الصالحی الشامی، ص۳۲۲.
- ↑ الکافی، ج2، ص62.
- ↑ وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، ص392.
- ↑ آثار المدینه المنوره، ص246.؛ نقشه جهان نمای گوگل مپ.
- ↑ مدينه شناسى، ج ١، ص ٣٧٣.
- ↑ وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، منقری، نصر بن مزاحم، جلد3، ص132.
- ↑ وفاء الوفاء بأخبار دار المصطفى، منقری، نصر بن مزاحم، جلد3، ص132.
- ↑ تاريخ المدينة المنورة، ص157.[۱]
- ↑ مدینه شناسی، ص ۳۷۴.
- ↑ اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، جلد ۲، ص ۲۲۳
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص 384.[۲]
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص 384.[۳]
- ↑ تاریخ بغداد، ص ۳۴۶؛ وفاء الوفاء، ج۳، ص 382.[۴]؛ خلاصه الوفاء بالاخبار دار المصطفی، ص۴۵۰.
- ↑ المدینه بین ماضی و الحاضر، ص ۱۹۰.[۵]
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص 381.[۶]
- ↑ وصف المدینه المنوره، ص ۱۰.
- ↑ الجواهر الثمينة في محاسن المدنية، ص ٩٥.
- ↑ خلاصة الوفا بأخبار دار المصطفى، ص ٣١٧.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۳، ص ۳۸۸.
- ↑ مدينه شناسى، ج ١، ص ٤٠٨.
- ↑ «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّی تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ»
منابع ویرایش
- الام، محمد بن ادریس الشافعی (م ۲۰۴ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
- آثار اسلامی مکّه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.
- اخبار المدینه، محمد ابن زباله، مدینه، المملکه العربیه السعودی، ۱۴۲۴ق.
- أسد الغابة، ابن اثیر، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
- الاستذکار، ابن عبد البر، بی‌جا، دار الکتب العلمیه، ۲۰۰۰م.
- الاستیعاب، ابن عبد البر، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.
- الاماکن، محمد بن موسی حازمی (م.584ق.)، بی‌جا، بینا، بی‌تا.
- امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، احمد بن علی المقریزی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰ق.
- انساب الاشراف، احمد بن یحیی البلاذری (-۲۷۹ق)، به کوشش محمد باقر محمودی، بیروت، موسسه الاعلمی، ۱۳۹۴ق.
- البلدان، ابن الفقیه احمد بن محمد بن اسحاق (-۳۶۵ق)، به کوشش یوسف الهادی، بیروت، عالم الکتب، ۱۴۱۶ق.
- التعریف بما انست الهجرة من معالم دارالهجرة، محمد مطری، تحقیق سلیمان الرحیلی، الریاض، دارة الملک عبدالعزیز، 1426ق.
- تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة، ابوبکر بن حسین مراغی، فیوم، دارالفلاح، ۱۴۳۰ق.
- تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه نمیری، قم، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، احمد یاسین خیاری، ریاض، الامانة العامة، ۱۹۹۹م.
- السیره النبویه، ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و دیگران، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
- سفرنامه مکه، حسام السلطنة، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴ش.
- سنن ابی داود، ابو داود سلیمان بن الاشعث (-۲۷۵ق)، به کوشش سعید اللحام، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
- سنن الترمذی، محمد عیسی الترمذی (-۲۷۹ق)، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۲ق.
- الطبقات الکبری، محمد بن سعد (م۲۳۰ق)، بیروت، دارالصادر، ۱۴۱۸ق.
- المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی، الطبعه الاولی، ۱۴۳۲ه/۲۰۱۱م.
- المساجد الاثریه فی المدینه النبویه، محمد الیاس عبدالغنی، المدینه المنوره، مکتبة الملک فهد الوطنیة، ۱۹۹۹م.
- المدینه بین الماضی و الحاضر، ابراهیم بن علی العیاشی، مدینه، المکتبه العلمیه، ۱۹۷۲م.
- مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا، قاهره، دارالکتب المصریه، ۱۹۲۵م.
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.
- المعالم الاثیره: محمد محمد حسن شراب، بیروت، دار القلم، 1411ق.
- المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.
- المصنّف: عبدالرزاق الصنعانی (م. 211ق.)، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی.
- المغنی، عبدالله بن قدامه (-۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- المبسوط، محمد بن احمد السرخسی (-۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مسند الامام احمد بن حنبل، احمد بن حنبل (-۲۴۱ق)، بیروت، دارالصادر، بی تا.
- هدایه الحجاج، محمدرضا طباطبایی تبریزی، قم، بی‌تا.
- وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق قاسم السامرائی، الفرقان للتراث الاسلامیه، ۲۰۰۴م.