مسجدهای مدینه

از ویکی حج

مسجدهای متعددی در شهر مدینه منتسب به حضرت محمد(ص) می‌باشند. با توجه به حضور 13 ساله پیامبر(ص) در این شهر، او در چندین مسجد از جمله مسجد قبلتین نماز خوانده یا در مواردی خود پیامبر(ص) دستور به ساخت مسجدی مانند مسجد قبا داده است. همچنین مساجد متعددی (به حسب توقف پیامبر یا نوشیدن آب یا پوشیدن زره در محدوده مسجد)، در سال‌ها یا قرن‌ها بعد از تبرک زمین مسجد توسط رسول خدا(ص)، به یاد او ساخته شده مثل مسجد ثنیة الوداع و مسجد راتج. مساجدی زیادی نیز امروزه در مدینه موجود نمی‌باشند و فقط آثاری از آنها در منابع و کتب مربوطه باقی مانده، همچون مسجد بنی انیف و مسجد بنی زریق که بعضا مکان آن‌ها مشخص است ولی ساختمانی از مسجد باقی نمانده است.

مسجدالنبی و مساجد ذیل آن

مسجد النبی

مسجدالنبی به فرمان پیامبر در ربیع‌الاول سال اول هجری (622ق.) در مساحتی حدود 35 در 30 متر ساخته شد و در دوره‌های مختلف تاریخی بازسازی شد و محدوده بنای آن گسترش پیدا کرد. مسجدالنبی در حال حاضر بیش از 98 هزار متر مربع مساحت دارد.[۱] پیامبر(ص) در روایتی نماز در این مسجد را برابر با ده‌هزار نماز در مساجد دیگر، غیر از مسجدالحرام، دانسته است.[۲]

مسجد بنی عدی و مسجد دارالنابغه

هر دو این مساجد در خانه نابغه (دار النابغه) در زقاق الطوال (زقاق آمنه) مقابل باب السلام مسجدالنبی قرار داشت.[۳] نابغه مردی از بنوی عدی بن نجار (یکی از تیره‌های خزرج) بود که عبدالله پدر پیامبر در خانه او دفن شد.[۴] این مسجد امروزه از میان رفته و محل آن در داخل حیاط مقابل مسجدالنبی است.

مساجد مصلا در مُناخه

مسجد ابوبکر

مسجد ابوبکر یکی از مجموعه مساجد مصلای پیامبر(ص)[۵] در منطقه مَناخه در غرب مدینه است.[۶] گفته شده پیامبر در این مکان برای فوت نجاشی نماز خواند.[۷] ابوبکر در دوران خلافتش در این مکان نماز عید خواند و از همین رو این مکان، مسجد ابوبکر نام گرفته‌است.[۸]برخی برآنند که نخستین بار در زمان عمر بن عبدالعزیز مسجدهایی در مکان نمازهای عید پیامبر در این منطقه ساخته شد.[۹]پیشینه بنای فعلی مسجد به زمان سلطان محمود عثمانی بازمی‌گردد.[۱۰]

مسجد امام علی

مسجد امام علی (ع) در محل مصلای پیامبر(ص)، ساخته شده است. مصلی، مکانی باز بود که پیامبر در آن نماز عید را می‌خواندند. این مسجد در غرب مسجد النبی قرار دارد.[۱۱] اين مکان در ابتدا مسجد نبوده؛ بلکه فضایى باز بوده و بعدها به مسجد تبدیل شده است.[۱۲]

مسجد عثمان

این مسجد در جنوب مسجدالنبی با فاصله 425 متر واقع شده و در محدوده مصلای پیامبر(ص) قرار دارد.[۱۳] ساختمان فعلی این مسجد در حدود 1410هجری ساخته شده و پیشینه تاریخی ندارد.[۱۴] مسجد قدیمی‌تری با همین نام، درمحدوده شمال غربی مسجد النبی و داخل قلعه سلطانیه قرار داشت.[۱۵]

مسجد عمر بن خطاب

مسجد عمر در محدوده مصلای پیامبر(ص)[۱۶] در جنوب غربی مسجد النبی است و زمان تاسیس اولیه آن را در قرن ششم یا نهم دانسته‌اند.[۱۷] ساختمان فعلی مسجد در دوران عثمانی ساخته شده[۱۸] و مساحت کلی آن 335 متر است.[۱۹]

مسجد غمامه

مسجد غَمامه یا مسجد مصلی در جنوب غرب مسجدالنبی قرار دارد. پیامبر از این مکان که فضای بازی بود برای برپایی نماز‌ عید و باران استفاده می‌کرد.[۲۰] مساحت کلّ مسجد ٣٣٨ متر بوده و شش گنبد دایره‌ای دارد که بزرگترین آنها روی محراب قرار گرفته است.[۲۱]

مساجد فتح در خندق

مسجد ابوبکر

در دامنه کوه سلع، مساجدی وجود دارد که آن ها را مساجد خندق می‌نامند. يکى‌ از آنها، مسجد ابوبکر است. مَطَری در گزارش خود به سه مسجد در محدوده خندق اشاره کرده که سومین آنها تخریب شده‌است.[۲۲]سمهودی مسجد مخروبه را مسجد ابوبکر دانسته است.[۲۳] در سال‌های اخیر، نام مسجد ابوبکر و علی(ع)، جابجا شده است.[۲۴]

مسجد امام علی

مسجد امام علی(ع) جزو مساجد قدیمی و دارای پیشینه تاریخی مربوط به غزوه احزاب است و یکی از مساجد هفتگانه فتح محسوب می‌شود.[۲۵]مکان مسجد در جنوبی‌ترین بخش منطقه خندق در بلندی کوه سلع است[۲۶] و در فاصله 43 متری شرق آن، مسجد حضرت زهرا(س) قرار دارد.[۲۷]

مسجد سلمان فارسی

مسجد سلمان فارسی در جهت جنوبی مسجد فتح است و هر دو در شمال غربی دامنه کوه سلع قرار دارند.[۲۸]رسول خدا(ص) در میانه‌های غزوه خندق، در محدوده این مسجد نماز خوانده است.[۲۹] امروزه مسجد دارای یک حیاط و شبستانی مستطیلی شکل با مساحت حدود 50متر است.[۳۰]

مسجد فاطمه زهرا (س)

مسجد بعد از قرن 14 هجری[۳۱] در جنوبی‌ترین محدوده مساجد فتح ساخته شده و در نزدیکی غرب مسجد حضرت علی قرار دارد.[۳۲] مسجد امروزه یک مستطیل بدون سقف با دیوارهایی حدودا یک متری است.[۳۳]

مسجد عمر بن خطاب

مسجد عُمَر در منطقه مساجد خندق مدینه، در جنوب مسجد سلمان فارسی قرار دارد[۳۴] و پس از 1885م تاسیس شده است.[۳۵] مسجد در محدوده نظامی پیامبر(ص) در جریان غزوه خندق است[۳۶] که پیامبر(ص) در آن حدود نماز خوانده است.[۳۷]

مساجد حاشیه کوه سلع

مسجد قبلتین

مسجد قبلتین متعلق به طایفه بنوسلمه[۳۸] از مساجد بسیار قدیمی در شمال غرب مدینه است.[۳۹]حکم تغییر قبله در این مسجد در وسط نماز ابلاغ شد[۴۰] و نمازگزاران دو رکعت از نماز ظهر را به سوی بیت‌المقدس و دو رکعت بعدی را به سوی کعبه خواندند.[۴۱]

مسجد غار بنی حرام

این مسجد که به صورت یک غار در هشتصد متری شمال غربی مسجد النبی[۴۲] در جهت غربی کوه سلع قرار دارد.[۴۳]روایات متعددی درباره ورود حضرت محمد(ص) به غاربنی‌حرام در برخی شبهای غزوه خندق وجود دارد.[۴۴]

مسجد بنوحرام

مسجد بنی حرام در حاشیه غربی کوه سلع [۴۵] با فاصله ۱.۶۸ کیلومتری از مسجد النبی قرار دارد.[۴۶] پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده است.[۴۷] تاریخچه اولین ساختمان این مسجد به عهد نبوی بازمیگردد که بنایی ساده از چوب و شاخه درخت خرما داشته.[۴۸] امروزه مسجد دارای یک قبه و یک مناره زیبا در ضلع شمال غربی است.[۴۹]

مسجد مغیسله

مسجد مُغَیسَله (که به آن بنی‌دینار نیز می‌گویند[۵۰]) از مساجد تاریخی مدینه است که در فاصله ۱۰۲۰ متری[۵۱] در جنوب غرب مسجدالنبی در محله بنی‌دینار[۵۲] قرار دارد. مطابق نقلی پیامبر(ص) در این مسجد زیاد نماز می‌خواند.[۵۳] گفته شده که به درخواست اهالی محله بنی‌دینار، پیامبر در محل این مسجد که کنار غسّالخانه بود، نماز خوانده است.[۵۴] اخیرا دولت سعودی مسجد مذکور را تخریب کرد و به فاصله اندکی در جنوب آن مسجد دیگری ساخت که به نام مسجد مُغَیسله نامیده شد ولی سپس به مسجد مالحه تغییر نام یافت.[۵۵]

مساجد منطقه قبا و جنوب مدینه

مسجد بنی‌انیف

مسجد بنی‌اُنیف یکی از مساجد تاریخی مدینه در فاصله چند صد متری جنوب مسجد قبا بود که در حال حاضر اثری از آن نیست.[۵۶] بر اساس روایتی پیامبر(ص) در هنگام هجرتش به مدینه[۵۷] یا در هنگام استقبالش از امام علی(ع) (در هنگامی که پس از پیامبر از مکه به مدینه هجرت نمود) در میان بنی‌انیف در محل این مسجد نماز صبح گزارد.[۵۸]

مسجد بنی بیاضه

از مساجد تاریخی مدینه که در حال حاضر اثری از آن برجای نمانده است.[۵۹] این مسجد در سمت غرب مسجد قباء در حرة غربی (حره بنی‌بیاضه) بین مسجد عصبه و مسجد بنی‌سالم (مسجد جمعه) قرار داشته است.[۶۰]

مسجد جمعه

مسجد جمعه در هفتصد متری شمال مسجد قبا و سمت راست کسی است که از مسجد قبا به سوی مرکز شهر مدینه می‌رود.[۶۱] پیامبر اسلام(ص) پس از هجرت به مدینه و توقف چند روزه در قباء در روز جمعه دوازدهم ربیع الاول از قبا به سمت مرکز شهر حرکت کرد[۶۲] و ظهر هنگام در محله بنو سالم بن عوف در بطن وادی رانوناء نخستین نماز جمعه را در مکانی که اکنون مسجد جمعه است برگزار کرد.[۶۳]

مسجد فضیخ

مسجد فضیخ، در شرق مسجد قبا و ميان مسجد قبا و مشربه ام ابراهيم قرار دارد.[۶۴] حضرت محمد(ص) در اين مسجد نماز فراوان خوانده است.[۶۵] امروزه ساختمان مسجد فضیخ از میان رفته است.[۶۶]

مسجد بنی قریظه

پیامبر(ص) در هنگام محاصره یهود بنی‌قریظه در این مکان نماز خواند.[۶۷] مسجد مذکور در شرق مسجد فضیخ و جنوب مشربه ام ابراهیم قرار دارد[۶۸]این مسجد در دوران ملک فهد بازسازی و ترمیم شده ولی در سال ۱۴۲۲ تخریب گردید و امروزه اثری از آن نیست.[۶۹]

مسجد قبا

مسجد قبا، نخستین مسجد ساخته شده به دستور پیامبر(ص) بود[۷۰] که در منطقه قبا و جنوب غربی مدینه واقع شده است. ساختمان جديد مسجد در صفر ١۴٠۵ق. ساخته شده است.[۷۱]مسجد قبا، همان مسجدی است که قرآن کریم آن را در آیه ١٠٨ سوره توبه ستوده و بر اساس این آیه، مسجد قبا نخستین مسجدی است که بر پایه تقوا بنا شده است.[۷۲]

مسجد عتبان بن مالک

مسجد عتبان بن مالک در شمال مسجد جمعه قرار دارد.[۷۳]عَتبان بن مالک از انصار پیامبر(ص) بود[۷۴] که به علت ناتوانی در خواندن نماز جماعت، از پیامبر(ص) خواست تا در گوشه‌ای از خانه او نماز بخواند تا او آنجا را مصلای خویش قرار دهد.[۷۵] در سال 1435قمری دیوارهای مسجد تخریب شده[۷۶] اما بقایای زیرین این بنا در قالب مکانی تاریخی باقی است.[۷۷]

مسجد العصبة

در منابع کهن تاریخی آمده است که حضرت محمد (ص) در مسجد التوبه در عُصْبَة و در نزدیکی چاه هُجَیم نماز خوانده است[۷۸]امروزه بنای مسجد عبارت است از مربعی بدون سقف با طول و عرض نزدیک به ۱۱ متر و با دیوارهایی سنگی به ارتفاع یک متر که آثار سفیدکاری در آن دیده می‌شود.[۷۹]

مساجد منطقه احد

مسجد فسح

مسجد فسح در جنوب کوه احد و متصل به کوه است.[۸۰] نماز خواندن رسول خدا(ص) در روز جنگ احد در منابع قدیمی مختلف انعکاس داده شده[۸۱] و محققان معاصر، مکان اقامه نماز را مطابق با محدوده این مسجد می‌دانند.[۸۲]

مسجد ابی‌ذر

مسجد ابی‌ذر در شمال شرق مسجدالنبی واقع شده است.[۸۳] روایت شده که پیامبر در مسیر غزوه احد وقتی از این منطقه گذشتند، در محلی که بعدا این مسجد ساخته شده، نماز گزاردند. یکی از سجده‌های پیامبر به دلیل نزول جبرئیل بر آن حضرت بسیار طولانی شد به قدری که اصحاب تصور کردند پیامبر وفات کرده است.[۸۴]

مسجد الدرع

مسجد الدِّرْع یکی از مساجد قدیمی شهر مدینه است که در جهت جنوب مسجد بنوحارثه و کوه احد قرار دارد[۸۵]این مسجد جزو یادگارهای غزوه احد دانسته شده[۸۶] و بر اساس نقل‌های کهن، رسول خدا(ص) در این مسجد نماز گزاردند و شب را تا به صبح در آنجا سپری کردند[۸۷]


مساجد منطقه بقیع و شرق مدینه

مسجد ابی بن کعب

از مسجدهای قدیمی شهر مدینه است که در محل نمازگزاری پیامبر(ص) ساخته شده بود[۸۸] این مسجد در غرب قبور امهات مومنین و قبر عقیل در بقیع قرار داشته است.[۸۹] این مسجد در قرن هشتم و نهم قمری دارای بنایی نبوده[۹۰] و در حکومت عثمانی(سده 14ق.) بنای آن احیا شده است.[۹۱]امروزه مسجد ابی بن کعب خراب شده و اثری از آن نیست.[۹۲]

مسجد بنی ظفر

مسجد بنی ظفر از مسجدهای تاریخی مدینه بود که در شرق قبرستان بقیع قرار داشت.[۹۳] این مسجد را مسجد البغلة هم گفته‌اند زیرا نقشی از اثر پای استر پیامبر در صخره‌ای در کنار مسجد وجود داشته است. این مسجد امروزه از میان رفته اما بنابر گزارشی در نیمه قرن چهاردم قمری این مسجد اتاق مربعی کوچکی به طول و عرض ۳ متر و ۷۰ سانتیمتر بوده است.[۹۴]

مسجد الاجابه

در شمال شرق بقیع و با فاصله ۵۸۰ متر از مسجدالنبی قرار دارد.[۹۵] گویا این مسجد از زمان پیامبر(ص) ساخته شده بود[۹۶] و پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده و دعا کرده است.[۹۷] بنای مسجد یک گنبد هشت ضلعی و یک گلدسته دارد.[۹۸]

مسجد الرایه

مسجد الرایَة، در شمال غرب مسجد نبوی[۹۹] و بر فراز کوه کوچک ذباب است.[۱۰۰]در جریان جنگ احزاب و هنگام کندن خندق، پیامبر(ص) در آنجا نماز می‌خواند.[۱۰۱]مسجد ظاهری ساده داشته و مأذنه و آیات برجسته یا نقوشی در خود ندارد.[۱۰۲]

مسجد سقیا

مسجد سقیا در داخل ایستگاه راه‌آهن عنبریه قرار گرفته[۱۰۳] و دارای گنبدهای سه‌گانه است که وسطی آنها بزرگ‌تر است.[۱۰۴] پیامبر(ص) در مسیر غزوه بدر در محدوده این مسجد نماز خواند و برای اهل مدینه دعا کرد[۱۰۵]و از سپاهش سان دید.[۱۰۶]

مسجد شجره

مسجد شجره از مساجد تاریخی مدینه[۱۰۷] و در حدود هشت كیلومتری جنوب این شهر قرار گرفته است.[۱۰۸]پیامبر اسلام برای انجام حج و عمره، از این مسجد احرام می‌بست.[۱۰۹] امام علی(ع) در این مکان، آیات برائت را از ابوبکر، خلیفه اول، گرفت و در مکه به مشرکان ابلاغ کرد.[۱۱۰]





مساجد ناموجود مدینه

مسجد سبق

پیامبر اسلام(ص) در محدوده مسجد سبق نماز خوانده است.[۱۱۱] در سال 1425ق ساختمان مسجد با هدف توسعه، منهدم شده اما پروژه بازسازی متوقف مانده و در حال حاضر زمین مسجد در محدوده زیرگذر غربی مسجد النبی (طریق سلطانة) قرار دارد و از یادها رفته است.[۱۱۲]

مسجد سعد بن خیثمه

مسجد سَعْد بن خَیْثَمه در ابتدا خانه سعد بود و با توجه به تردد رسول خدا(ص) به این خانه[۱۱۳]، در مکان آن مسجدی بنا کردند.[۱۱۴] همچنین مسلمانان اولین نماز جمعه خود را در مسجد سعد خواندند.[۱۱۵] موقعیت فعلی مسجد در ضلع جنوب غربی داخل مسجد قبا می‌باشد.[۱۱۶]

مسجد بنی زریق

مسجد بنی زُرَیق در مکان نخستین قرآن خواندن مسلمانان در مدینه ساخته شد. زمان این واقعه پیش از هجرت پیامبر(ص) بود[۱۱۷]مسجد بنی زریق در زمان پیامبر (ص) موجود بوده (و امروزه موجود نیست) و گفته شده پیامبر در آن وضو گرفت ولی نماز نخواند.[۱۱۸] مکان مسجد در جنوب باب المصری مسجد النبی قرار داشت که مطابق با محدوده قدیمی خانه‌های بنی زریق است.[۱۱۹]

مسجد بنی ساعده (داخل مدینه)

این مسجد نزدیک به محلی به نام شیخ النمل بوده که مشهور به سقیفه بنی ساعده است.[۱۲۰] و هم اکنون در بستانی در غرب مسجد النبی است.[۱۲۱] پیامبر اسلام(ص) در مسجد بنی ساعده در داخل مدینه نماز خواندند[۱۲۲]

مسجد بنی ساعده (خارج بیوت مدینه)

قبیله بنی ساعده منازلی در خارج خانه‌های مدینه داشتند که این مسجد نیز در آن خانه‌ها قرار داشته و حضرت محمد (ص) در آن نماز خوانده‌اند.[۱۲۳] امروزه ساختمانی از مسجد باقی نمانده و موقعیت حدودی آن در شمال کوه ذباب بود[۱۲۴]؛ اما مکان دقیق آن مشخص نیست.[۱۲۵]

مسجد بنی خداره

مسجد بنی‌خُداره یکی از مساجد مدینه بوده که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده[۱۲۶] [۱۲۷] و سر خود را در آن محل تراشیده است.[۱۲۸] امروزه مسجد بنی‌خداره از بین رفته است.[۱۲۹]

مسجد بنی مازن

مسجد بنی مازن در جنوب شرق مسجدالنبی قرار داشت.[۱۳۰] و امروزه از میان رفته است. بنابر گزارشی رسول‌الله خودش نقشه این مسجد را روی زمین کشید و قبله آن را مشخص کرد اما پیامبر(ص) در این مسجد نماز نخواند.[۱۳۱]

مسجد ثنایا

مسجد الثَّنایا در جایگاه شکسته شدن دندان پیامبر(ص) در جنگ احد، ساخته شده بود.[۱۳۲] این مسجد در جهت شمال مقبره شهدای احد[۱۳۳]، در نزدیکی کوه احد واقع بود[۱۳۴] اما امروزه اثری از آن بر جای نیست.[۱۳۵]

مسجد ثنیة الوداع

مسجد ثَنِیَّةُ الوداع، در شمال مدینه بر تپه ثنیة الوداع بوده است[۱۳۶] كه از تاریخ 1406 قمری تخریب شده است. [۱۳۷]این ثنیه محل توقف پیامبر(ص) هنگام عزیمت به غزوه تبوک بود.[۱۳۸]

مسجد راتج

مسجد راتِج یکی از مساجد منتسب به قبیله بنی عبدالأَشهل در شمال مدینه بود[۱۳۹] و در حال حاضر وجود خارجی ندارد و فقط محدوده مکان آن مشخص می‌باشد.[۱۴۰] پیامبر(ص) در این مسجد نماز خوانده[۱۴۱] همچنین بلال حبشی در این مسجد اذان گفته است.[۱۴۲]

مسجد بنی عبدالاشهل

مسجد بنی عبدالاشهل در شمال شرق مسجدالنبی قرار داشت و مسجد واقم نیز نامیده می‌شد. این مسجد در محل سکومت طایفه بنی عبدالاشهل قرار داشت و بنابر گزارش‌هایی پیامبر بارها در آن نماز خواند.[۱۴۳] این مسجد بعدها از میان رفت.[۱۴۴]

مسجد بنی حبلی

از مسجد بنی‌حُبلی نیز در حال حاضر اثری نیست.[۱۴۵] این مسجد در جنوب مدینه میان طایفه بنی‌حبلی (تیره‌ای از خزرج) قرار داشته است.[۱۴۶] برخی محل تقریبی آن را در منطقه قربآن یا نزدیکی آن یعنی بین خیابان قربان (طریق‌ الامیر عبدالمحسن) و خیابان عوالی، حول و حوش مستشفی الزهراء یا پشت آن دانسته‌اند.[۱۴۷] گویند رسول خدا(ص) در آنجا نماز خوانده است.[۱۴۸]

پانویس

  1. المساجدالاثریه، ص 18-24
  2. الکافی، ج4، ص 556
  3. معالم المدینة المنورة، ج۱، ص ۵۸۲-۵۹۰
  4. الطبقات الکبری، ج۱، ۷۹
  5. مساجدالاثیر، ص223.
  6. مساجدالاثریه، ص223.
  7. معالم المدینه، ص402.
  8. التعریف، ص146؛ التعریف، ص147.
  9. وفاالوفا،ج3، ص 122- المدینه المنوره، ص 145
  10. المدینه المنوره، ص 147
  11. مساجد الاثریه، ص 223
  12. وفاء الوفاء، ج3، ص 122
  13. مساجد الاثریة، ص261
  14. مساجد الاثریة، ص261
  15. فصول من تاریخ المدینة المنورة، ص52
  16. وفاء الوفاء، ج3، ص 122
  17. الدر الثمین فی معالم دار الرسول الامین، ص230 / مساجد الاثریه، ص 223
  18. مساجد الاثریه، ص247
  19. مساجد الاثریه، ص248
  20. وفاء الوفاء، ج۳، ص ۱۲۲؛ مساجد الاثریه،ص ۲۲۳
  21. المدینه المنوره، تطورها العمرانی، ص 138-145
  22. التعریف، ص 142
  23. وفاءالوفا،ج3،ص 189
  24. المدینه المنوره،ص 192
  25. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص162.
  26. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص146.
  27. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص163و165.
  28. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص143.
  29. الدرة الثمينة في تاريخ المدينة، ابن نجار، ص189.
  30. المدينه المنوره تطورها العمراني، ص188. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص144.
  31. وصف المدینه المنوره، ص17.
  32. معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص180.
  33. تصاویر کاربران بین المللی
  34. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص148.
  35. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص148.
  36. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، کعکی، جزء الرابع، المجلد الرابع، ص144.
  37. تاریخ مدینه، ابن شبه، ص59.
  38. قرطبي، تفسير قرطبي، ج2، ص148 و 149.
  39. عباسي، آثار المدينة المنورة، ص131.
  40. ابن کثير، تفسير القرآن العظيم، ج1، ص334.
  41. اخبار مدینة الرسول(ص)، ص١١5.
  42. المساجد والأماكن الأثرية المجهولة لزائر المدينة الميمونة، عبد الرحمن خويلد، ص24
  43. مساجد الاثریه، الیاس عبدالغنی، ص49.
  44. الدرة الثمينة في أخبار المدينة، ابن نجار، ص64.
  45. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص44.
  46. خبرگزاری ایکنا، کد خبر: ۴۱۸۳۸۲۴
  47. اخبار المدینه، ابن زباله، ص146.
  48. معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد رابع، ص232-234
  49. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص44.
  50. معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۶۲
  51. معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۷۲
  52. معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۶۳
  53. تاریخ المدینة المنوره، ج١، ص64.
  54. المغانم المطابة، ج۲، ص ۵۳۳
  55. معالم المدینة المنورة، ج۴، ص ۳۴۶ و ۳۶۵
  56. وفاء الوفاء، ج۳، ص ۷۱
  57. المدینه بین الماضی و الحاضر، ص۲۶۱
  58. المساجد و الاماکن الاثریهُ ص ۸۴-۸۶
  59. مساجد متبرک، ص ۱۶۷
  60. عمدة الاخبار، ص۲۰۸
  61. المدینه بن الماضی و الحاضر، ص ۱۰۴
  62. العقد الثمین، ج۱، ص ۳۸۲
  63. الطبقات الکبری، ج۱، ص ۱۸۲
  64. هدیة الزائرین، ص۷۲.
  65. بحارالانوار، ج۶۳، ص۴۸۷، ج۸۱، ج۹۶، ص۳۳۵، ج۹۷، ص۲۱۳، ۲۱۴، ۲۱۶، ۲۲۴.
  66. آثار اسلامی مکه و مدینه (1390ش)، ص301-299.
  67. تاریخ مکه المشرفه و المسجد الحرام و المدینة الشریفه، ج۱، ۳۰۱
  68. المساجد الاثریه، ص ۱۷۳-۱۷۴
  69. تاریخ المدینة المنورة المصور، ص ۱۰۴
  70. تفسیر مجمع البیان، ج7، ص253.
  71. سیری در اماکن سرزمین وحی، ص56.
  72. کامل الزیارات‏، ص25؛ دعائم الاسلام، ج1، ص297.
  73. مساجد الاثریه، الیاس عبدالغنی، ص120
  74. اُسد الغابه، ابن اثیر، ج3، صص359و360
  75. اُسد الغابه، ابن اثیر، ج3، ص360؛ تاریخ المدینة المنورة، ابن شبه، ص71.
  76. سایت خبری العالم، نسخه فارسی و نسخه عربی همین خبر،
  77. سایت مزارات مکة و المدینة
  78. التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص217.
  79. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص124.؛ معالم المدینه المنوره بین المعماره و التاریخ، جزء الرابع، مجلد ثالث، ص 229-230
  80. التعریف بما انست الهجرة، مطری، ص126.
  81. تاریخ مدینه ابن شبه، ص57.
  82. معالم المدینة المنورة بین المعمارة و التاریخ، کعکی، جلد2، ص362؛ مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص155.
  83. المساجدالاثریه، ص 93
  84. المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص 344
  85. مساجد الاثریه، عبدالغنی، ص111.
  86. المغازی، ج١، ص٢١٩.
  87. تاریخ المدینة المنوره، ص٧٢.
  88. تاریخ المدینه المنوره، ج۱ ، ص64.
  89. المعالم المدینه بین العماره و التاریخ، جزء4، مجلد2، ص 633
  90. وفاء الوفاء، ج۳، ص۲۱۱
  91. مرآة الحرمین، ج۱، ص ۴۲۰
  92. تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، ص ۲۰۳
  93. المساجد الاثریه، ص ۵۸
  94. آثار المدینه المنوره، ص ۱۳۴
  95. مساجد الاثریه، ص ۳۳؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴،‌ مجلد۲، ص 187
  96. مساجد الاثریه، ص ۳۶
  97. مساجد الاثریه، ص 34-35
  98. مساجد الاثریه، ص۳۴؛ معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد ۲، ص ۲۱۰
  99. مساجد الاثریه، ص80
  100. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء ۴، مجلد۲، ص 160و164
  101. وفاء الوفا، ج۳، ص 201
  102. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء۴، مجلد۲، ص172
  103. آثار المدینة المنورة، ص136
  104. الدر الثمین، ص237.
  105. جامع الصحیح، ج5، ص528، ح3914؛ برای اطلاعات بیشتر نک: مدینه‌شناسی، ج1، ص 212
  106. تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص72.
  107. موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.
  108. البحر الرائق، 1418ق، ج2، ص341.
  109. موسوعة مرآة الحرمین الشریفین و جزیرة العرب، ۲۰۰۴م، ج۴، ص۸۱۱.
  110. دانشنامه کلام اسلامی، ۱۳۸۸ش، ج۱، ص۷۷.
  111. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص13.
  112. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص22.
  113. تاریخ الامم و الملوک، ج2، ص382؛ اعلام الوری باعلام الهدی، ج1، ص150.
  114. مساجد الاثریه، الیاس عبد الغنی، ص75.
  115. طبقات الکبری، ابن سعد، ج3، ص118
  116. مساجد الاثریه، الیاس عبد الغنی، ص75.
  117. اخبار المدینه، ابن زباله، ص147
  118. وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، سمهودی، ج3، ص219.
  119. المدینه بین الماضی و الحاضر، عیاشی، 232
  120. تاریخ معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، خیاری، ص208
  121. https://nabdapp.com/t/134781642
  122. تاریخ المدینه المنوره، ابن شبه، ص64
  123. تاریخ مدینه منوره، ابن شبه، ص64.
  124. وفاء الوفا باخبار دارالمصطفی، سمهودی، ج3، ص222.
  125. معالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، جزء 4، ج2، ص61.
  126. تاريخ المدينة المنورة، ج1، ص64.
  127. مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۳۸۷
  128. تاريخ المدينة المنورة، ج1، ص60؛ معالم المدینه المنوره، جزء۴، مجلد۲، ص 146.
  129. مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۳۸۷
  130. حجاز در صدر اسلام، ص۴۳
  131. تاریخ مدینه المنوره ابن شبه، ج۱، ص75
  132. درباره این واقعه نک:‌ السیره النبویه، ج2، ص80.
  133. سفرنامه مکه، حسام السلطنه، ص١54.
  134. هدايه الحجاج، ص 213.
  135. معالم المدينه المنوره بين العماره و التاريخ، جزء1: المعالم الطبيعيه، ج1: الجبال،، ص 186.
  136. معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، 2011م، ج2، ص133.
  137. معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، 2011م، ج2، ص133-134.
  138. دلائل النبوه، ج5، ص265-266.
  139. وفاء الوفاء،ج3،ص225
  140. المدینة بین الماضی و الحاضر، 359
  141. المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ص262.
  142. وفاء الوفاء-السید السمهودی،ج3،ص861
  143. تاریخ المدینه المنوره، ج۱، ص ۶۷
  144. وفاء الوفاء، ج۳، ص۲۲۸
  145. معالم المدینة المنورة، ج۳، ص ۴۴۷
  146. ر.ک: وفاء‌ الوفاء، ج۳، ص ۶۸
  147. مساجد صلی فیها رسول الله، ص ۴۰۹ و ۴۱۰
  148. تاریخ المدینة المنورة، ج۱، ص ۶۴


منابع

  • التعریف بما أنست الهجره من معالم دارالهجره، جمال‌الدین محمدبن احمد مطری،دراسه و التحقیق،أ.د.سلیمان الرحیلی، الریاض،1426ه
  • المساجدالاثریه فی المدینه النبویه، محمدالیاس عبدالغنی، المدینه المنوره، فهرسة مکتبة الملک فهد الوطنیة أثناءالنشر، الطبعة الثانیة، 1419ه/1999م
  • المعالم المدینه المنوره بین العماره و التاریخ، عبدالعزیز کعکی، بیروت، مؤسسه التاریخ العربی الطبعه الاولی 1432ه/2011م
  • وفاءالوفا باخباردارالمصطفی، علی بن عبدالله سمهودی، تحقیق و تقدیم الدکتور قاسم السامرائی، الجز الثالث، مؤسسه الفرقان للتراث الاسلامیه، الطبعة الاولی 1422ه/2004م
  • تاریخ المدینة المنورة'‏، ابن شبه نمیری (م.۲۶۲ق‏)، قم، دارالفکر، 1410.
  • تاریخ معالم المدینة المنورة قدیما و حدیثا، سید احمد یاسین خیاری، ریاض، الامانة العامة للاحتفال بمرور مائة عام علی تأسیس المملکة العربیة السعودیة، ۱۴۱۹ / ۱۹۹۹م.
  • مرآة الحرمین، ابراهیم رفعت پاشا،‌ قاهره، دارالکتب المصریه، 1925.
  • المدینه بین الماضی و الحاضر، ابراهیم بن علی العیاشی، مدینه، المکتبه العلمیه، ۱۹۷۲م.
  • سفرنامه مکه، حسام السلطنة، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۷۴.
  • السیره النبویه، ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبدالحفیظ شلبی، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
  • هدايه الحجاج، محمدرضا طباطبايي تبريزى، قم، مورخ.
  • آثار اسلامی مکّه و مدینه: رسول جعفریان، تهران، نشر مشعر، ۱۳۹۰ش.