تذکرة الطریق (کتاب)

تذکرة الطریق (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	حافظ محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی
تصحیح	رسول جعفریان و اسراء دوغان
تاریخ نگارش	1306 ق
محتوا
موضوع	سفرنامه
زبان	فارسی
نشر
تعداد جلد	1
تعداد صفحات	264
قطع	وزیری
ناشر	مورخ
محل نشر	قم
تاریخ نشر	(1386 ش.)
شابک	978-964-90518-0-2

تذکرة الطریق سفرنامه حج فارسی، نوشته محمد عبدالحسین کربلایی کرناتکی هندی (زنده در 1242ق.) است. نام کامل کتاب، تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت الله العتیق می‌باشد.

سفرنامه با شیوه روزشمار، رخدادهای سفر حج را که از کربلا آغاز شده و به همان جا پایان یافته و از بیست و ششم شوال 1230ق. تا شانزدهم جمادی الاولی 1232ق. به درازا انجامیده، آورده است.

این سفرنامه تصویری از وضعیت راه جبل(راه جنوب عراق به حرمین که از نجد می‌گذشته است) و ناامنی‌ها و خطرهای آن برای حج‌گزاران را و نیز آگاهی‌هایی تاریخی از درگیری‌های وهابیان با حکومت مصر در حجاز در سده سیزدهم ق. به دست می‌دهد.

معرفی نویسنده

نویسنده کتاب فوق‌الذکر حافظ محمد عبدالحسین بن محمد عبدالهادی جعفری طیاری کربلایی هندی از خاندان‌های امیرالامرائی یا «نواب»های هند است که در کرناتک، منطقه‌ای در جنوب هند با مرکزیت شهر آرکات، حکومت(1272-1102ق.) می‌کرده‌اند.

این خاندان، شیعه بوده و به قوم نوائط که از عراق به هند مهاجرت کردند، تعلق داشته است. از برجسته‌ترین افراد این خاندان، محمد علی والاجاه، جد نویسنده، بوده که چهل سال حکومت کرده است. محمد علی والاجاه اوقافی برای حرمین داشته که بخشی از آن تا زمانه نویسنده باقی بوده است. نسب مادری نویسنده سفرنامه به سید علی خان مدنی شیرازی، مؤلف ریاض السالکین در شرح صحیفه سجادیه می‌رسد.

او تولد خود را روز دهم جمادی الاولی نوشته؛ اما سال آن را مشخص نکرده است. از سال وفات او نیز گزارشی در دست نیست؛ اما به سال 1242ق. زنده بوده و در کربلا می‌زیسته است. بدین رو، گزارش سفر او از کربلا آغاز شده و به آن پایان یافته است. در مقدمه، بدون یادکرد تاریخ، از مهاجرت خود همراه خانواده و مادرش از هند به کربلا سخن گفته است.

وی به‌جز سفرنامه حج، آثاری دیگر در موضوعاتی مانند زندگی امامان معصوم به او نسبت داده‌اند.

ویژگی‌های کتاب

زبان سفرنامه، فارسی روان و در پرتو لهجه هندی است. برخی واژه‌های فارسی موجود در سفرنامه و ‌گونه کاربرد آن‌ها، در فارسی رواج ندارد. در آغاز هر بخش از کتاب، اشعاری از نویسنده آمده که ضمن اشاره به زمان، فشرده موضوع آن بخش را بازگفته است. عناوین اصلی و فرعی سفرنامه از مصححان آن است.

انگیزه نویسنده به گفته او و بر پایه نام کتاب، شرح دشواری‌های مسیر حج است. او در این سفر مسیری سخت و دراز را پیموده و به حج آن سال نرسیده و ناچار یک سال در حرمین مانده تا سال بعد حج بگزارد.

زمانه نویسنده، مصادف با دولت اول وهابیان بوده و سفر وی در اواخر عمر این دولت و در آستانه سقوط آن به دست نیروهای محمد علی پاشا، بنیان‌گذار سلسله خدیوان مصر(حک: 1220-1264ق.) و پسرش ابراهیم پاشا(م.1265ق.) صورت پذیرفته است.

بر پایه گزارش‌های نویسنده از رخدادها و مقابله‌های محمد علی پاشا و عبدالله بن سعود(م.1234ق.) حکومت مصر با بهره‌گیری از ضعف وهابیان، به قشون‌کشی و تصرف برخی مناطق حجاز، از جمله شهرهای پیرامون مدینه، پرداخت. گمان می‌رود این درگیری‌ها موجب غفلت حاکمان وهابی از امور دیگر، از جمله نظارت بر حج، شده و کار‌گزاران حج با طیب خاطر به غارت و چپاول و زورگویی به حاجیان می‌پرداخته‌اند. عامل اصلی تأخیر حج نویسنده و همراهانش نیز رفتار مبارک وهابی، کارگزار عبدالله بن سعود، بوده که با توبیخ امیر وهابی روبه‌رو شده است.

ساختار

کتاب یک مقدمه ، یک خاتمه و پنج زمان(بخش) دارد که عبارتند از: از کربلا تا سرزمین وهابی ، در اسارت مبارک وهابی تا ورود به مدینه ، اقامت چند ماهه در مدینه ، از اقامت در مکه تا بازگشت به بصره و از بصره تا کربلا.

محتوا

نویسنده به ثبت تاریخ‌ها بسیار علاقه داشته است. وی برای هر روز از سفر خود دست‌کم یک یا دو خط گزارش به دست داده و هیچ روزی را از قلم نینداخته است.

وی به ثبت و بیان مناسبت‌های مختلف شیعی پرداخته است. توجه به تقویم تاریخی شیعه، عیدهایی مانند 18 ذی‌حجه روز جلوس مبارک مرتضوی(ع) بر مسند خلافت و وفیات اهل بیت و بزرگان دین، تاریخ و سالگرد برخی رویدادهای روزگار پیامبر(ص) و امامان از ویژگی‌های سفرنامه است. برای نمونه، می‌توان از روز بیعت مأمون با امام رضا(ع) یا شهادت جناب مسلم و کوچ امام حسین(ع) از مکه به کربلا یاد کرد.

تقویم عبادی نیز در نظر نویسنده جای داشته و ایام روزه‌داری و عبادات ویژه ایام خاص که گویا بیشتر از زادالمعاد علامه مجلسی گزارش شده ، مغفول نمانده است. نویسنده در این میان، تاریخ و سالگرد وفات برخی از خویشان و روز تولد خود و تاریخ وفات همسرش را نیز یاد کرده است.

مهم‌ترین نکته در تاریخ‌گذاری‌های این سفرنامه، اشاره به دو‌گونه تاریخ قمری است که در آغاز هر ماه بیان شده است. از این دو، یکی مبدأ هجرت پیامبر(ص) است و دیگری جلوس مرتضوی یعنی نشستن امام علی(ع) بر مسند خلافت در نخستین ماه سال 36ق.

گزارش‌ها

سفرنامه حاضر حاوی گزارش‌های مختلفی است. برخی آگاهی‌های سفرنامه به لحاظ تاریخی شایان توجه بیشتر است. بخش عمده این آگاهی‌ها مربوط به دولت اول وهابیان است که در آستانه سقوط قرار داشته است؛ یعنی حدود دو سه سال پیش از حمله ابراهیم پاشا به آن‌ها. نویسنده با وهابیان و نیز نیروهای مصری دیدارها و گفت‌وگوهایی داشته و به ابراهیم پاشا هدایایی تقدیم کرده است.

گزارش‌های تاریخی

برخی از گزارش‌های جزئی اما مهم کتاب از این قرارند: آمدن برخی امیران و شاهزادگان ایرانی به حج ، نامه شاهزاده محمد علی میرزا ملقب به دولتشاه به عبدالله بن سعود برای مراعات حال حاجیان ایرانی ، مشکلات و چگونگی و نظام حج‌گزاری آن روزگار به ویژه از راه جبل، رفتار قبایل میان راه با حاجیان، نام مناطق میان راه، مبالغی که قبایل از مسافران برای عبور از سرزمین خود می‌گرفته‌اند، وضعیت رفاهی و بهداشتی حاجیان.

در آن دوره راه شام هم رونق داشته؛ اما راه جبل و بصره و نجد بیشتر مورد استفاده حاجیان بود و عرب‌های بنوحرب، شمر و عنیزه ساکن در مسیر، حاجیان را غارت می‌کردند که در بسیاری از سفرنامه‌های معاصر این اثر نیز از آن سخن رفته است.

نویسنده در برخی گزارش‌های خود، به جغرافیا و آداب و رسم‌های مذهبی مناطق و مکان‌ها پرداخته است. او اهل لحسا را شیعه خوانده و از شیعیان مدینه یاد کرده و اهل بریده را نکوهیده است که روز عاشورا را جشن می‌گرفته‌اند، با این پندار که پیامبر(ص) در این روز در جنگی پیروز شده است.

از دیگر گزارش‌های سفرنامه، بیان تعصب و بدرفتاری وهابیان در برخورد با ایرانیان و شیعیان است که گاه موجب شده است ایشان در انجام دادن آداب و مناسک خود، تقیه کنند.

معایب و محاسن

آگاهی‌های سفرنامه در باره شهرهای محل اقامت نویسنده در طول سفر اندک است. او حتی از شهر مدینه نیز که زمانی دراز در آن مانده، آگاهی چندان به دست نمی‌دهد و تنها به وصف مسجدالنبی(ص) و باب‌ها و ستون‌های آن می‌پردازد.

با این حال، گزارش‌های وی برای بررسی تاریخ اجتماعی حجاز سودمند است و آگاهی‌هایی درباره بادیه و مسیرها و شیوه حرکت کاروان‌ها، وسایل سفر مانند چارپایان و کجاوه و انواع آن، مشکل کم‌آبی و چگونگی فراهم کردن آب، تجارت و خرید و فروش، و بسیاری موضوعات همانند به دست می‌دهد.

چاپ‌ها

نسخه خطی این کتاب در کتابخانه برلین با شماره 359 نگهداری می‌شود. رسول جعفریان و اسراء دوغان این نسخه را تصحیح و در نشر مورخ قم به سال 1386ش. با قطع وزیری و 264 صفحه چاپ کرده‌اند. مصححان مقدمه‌ای مفصل بر کتاب نگاشته و نویسنده و سفرنامه او را معرفی نموده‌اند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تذکرة الطریق.

• اعیان الشیعة: سید محسن الامین (م.1371ق.)، به كوشش حسن الامین، بیروت، دار التعارف؛
• پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به كوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش؛
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مركز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش؛
• الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م.1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق؛
• ریاض السالكین: علی خان الحسنی المدنی (م.1120ق.)، به كوشش الحسینی، قم، نشر اسلامی، 1409ق.