تحفة الحرمین (قادری)

تحفة الحرمین (قادری)

پدید آورندگان
نویسنده	محمدرحیم‌الدین قادری
به کوشش	رسول جعفریان
تاریخ نگارش	(1203 ق.)
محتوا
موضوع	سفرنامه
سبک	ادبی
زبان	فارسی
نشر
تعداد جلد	1
تعداد صفحات	71
ناشر	نشر علم
محل نشر	تهران
تاریخ نشر	(1389 ش.)
سری	پنجاه سفرنامه حج قاجاری (ج1)

تحفة الحرمین، سفرنامه منظوم فارسی درباره مکه و مدینه، نوشته محمدرحیم‌الدین قادری است.

این اثر منظوم، مکان‌ها و آثار مذهبی و تاریخی مکه و مدینه را در قالب مثنوی معرفی کرده و بسیاری از آگاهی‌های آن، حاصل دیده‌های نویسنده در سفر حج سال (1203 ق.) به مکه و مدینه است.

در مورد شخصیت این نویسنده اطلاعات چندانی در دست نیست. او خود را متخلص به «رحیم» خوانده و ساکن هندوستان بوده است، در مورد مذهبش هم تصریحی نکرده ولی خلفای اهل سنت را در این کتاب ستوده است.

در این اثر مسیر رفت‌وآمد به حج از هندوستان توصیف نشده و در آن بیشتر با زبان نظم به توصیف حرمین پرداخته‌شده است تا آنجایی که این کتاب را جز کتب حرمین شناسی می‌توان برشمرد. در بخش اول کتاب به مکه و توضیحاتی از ویژگی‌های ساختمان کعبه و مسجدالحرام پرداخته‌شده است همچنین در مورد مکان‌های مقدس آن نیز سخن به میان رفته است. در بخش دوم در مورد مدینه و قبرستان بقیع توضیحاتی داده‌شده است.

یک نسخه از این کتاب در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگه‌داری می‌شود هم‌چنین این کتاب در قالب کتاب پنجاه سفرنامه حج قاجاری نیز به چاپ رسیده است.

معرفی نویسنده

از شرح‌حال و زندگی سراینده منظومه آگاهی چندان در دست نیست؛ جز آن‌که خود را محمدرحیم الدین قادری متخلص به «رحیم» خوانده است. او از دانشمندان ساکن هندوستان در سده سیزدهم ق. بوده و جاه و احترامی نزد محمدعلی والاجاه حاکم ارَکات (← تذکرة الطریق فی مصائب حجاج بیت‌الله العتیق) داشتهو این اثر را به همو تقدیم کرده است. قادری به مذهب خود تصریح نکرده است. او خلفای اهل سنت را ستوده و درباره قبر عثمان بن عفان در بقیع گفته است: «بقیع را تو زیارت کن ز آداب/مزار حضرت عثمان، تو دریاب.» نیز در یادکرد از بزرگانی که در بقیع دفن شده‌اند، از امام حسن(ع) با تعبیر «امام دوم» یادکرده: «زیارت کن امام دویمین را». همچنین حضرت محمدباقر(ع) را «امام» خوانده است.

مسیر سفر

قادری از راه میان هند و حجاز هیچ نگفته است. سفر مردم هندوستان به حجاز در روزگار او دریایی بوده و آنان از بندر بمبئی، دریای عرب، خلیج عدن و دریای سرخ به جده می‌رسیده‌اند. هندیان بیشتر در دریا و در محاذات یلملم احرام می‌بسته‌اند؛ چنان‌که قادری نیز تصریح کرده که میقات هند، یلملم است. آنان از جده به مکه و سپس مدینه می‌رفته و سپس همین راه را بازمی‌گشته‌اند.

متن کتاب

منظومه در قالب مثنوی و در بحر هزج سروده شده و ابیات آن روان و آسان‌یاب است و در ادامه آن، دو قصیده نیز آمده است. برخی ابیات به سفرنامه بودن منظومه تصریح دارند؛ همچون ابیاتی که راه مکه به مدینه را وصف می‌کنند و منازل میان راه را برمی‌شمارند: «روان گشتم ز مکه سوی یثرب/که در جنت رسیده کوی یثرب.../به عُصفان رو که آنجا چار چاهست/خُلیص از این مکان بر شاهراهست». و نیز ابیاتی که سفر او را به طایف گزارش می‌کنند: «رفتیم به‌سوی شهر طایف/چون باغچه گوی شهر طایف/دیدیم مقام ابن عباس/مستیم ز جام ابن عباس». وی در برخی از ابیات تصریح کرده که آنچه را گزارش می‌کند، خود دیده است. (برای نمونه به این صفحات رجوع شود.) بر پایه برخی اشارات قادری، او در تألیف سفرنامه از کتاب‌های تاریخی نیز بهره برده است؛ ازجمله آنجا که در یادکرد قبرهای بقیع سروده است: «ز تاریخ مدینه گشت معلوم». گزارش‌های سفرنامه از مساحت و اندازه مکان‌ها و اشیای مقدس دو شهر مکه و مدینه و برشمردن بقعه‌های بقیع در آن زمانه، ارزش تاریخی دارد. سفرنامه‌های فارسی بیشتر مربوط به یک سده پس‌ازاین سفرنامه‌اند و این بر ارزش سفرنامه حاضر می‌افزاید. ترغیب قادری به زیارت قبور و تبرک و توسل، در بسیاری از ابیات او نمود دارد و این با توجه به مذهب وی، شایان توجه است.

دورنمایی از بخش‌های کتاب

تحفة الحرمین در دو بخش سامان‌یافته است. بخش اول به مکه پرداخته و بانام «فهرست نقش مکه» نامیده شده و 42 فصل دارد. بخش دوم در 25 فصل با عنوان «فهرست شکل مدینه منوره» نام‌یافته است. مطالب این سفرنامه را می‌توان در چهار دسته گنجاند: اول) آثار و مکان‌های مکه و مدینه. دوم) مدح و شوق. سوم) مناسک و آداب حج. چهارم) حکایاتی درباره رخدادهای آغاز اسلام. بیشتر مطالب سفرنامه به موضوع نخست اختصاص‌یافته است. ساختار موضوعات تاریخی منظومه به کتاب‌های کهن تاریخ مکه شباهت دارد که از بنای کعبه به دست فرشتگان و بازسازی‌های آن آغاز می‌کنند و به موضوعاتی مانند مکان‌هایی که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده، می‌پردازند. بدین روی، در این سفرنامه، از ماجرای سفر و رخدادها و مشکلات آن سخن نرفته و این اثر بیشتر در شمار آثار حرمین‌شناسی جای می‌گیرد تا سفرنامه حج. سفرنامه‌هایی دیگر از دانشوران شبه‌قاره هند نیز در دست است که چنین شیوه‌ای برگزیده‌اند.

بخش اول کتاب

قادری در بخش اول که ویژه مکه است، پس از مدح نواب محمدعلی والاجاه به مناسک، واجبات و مستحبات حج پرداخته و سپس میقات حج‌گزاران مناطق گوناگون جهان را برشمرده و میقات مردم هند را یلملم دانسته است. مباحث این بخش همان مطالب عمومی کتاب‌های تاریخ محلی مکه است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از: حدود حرم و برخی احکام آن، بنا و بازسازی‌های کعبه از بنای آن به دست فرشتگان تا بازسازی سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 982-1003 ق.) ، جای‌هایی از مسجدالحرام که پیامبر(ص) در آن‌ها نماز خوانده و کعبه و ارکان آن و حجرالأسود. او گزارشی از باب الرحمة آورده و از محمدعلی والاجاه به‌عنوان اهداکننده این در یادکرده است. قادری فاصله میان برخی مکان‌ها مانند صفا و مروه را با گام‌های خود اندازه گرفته و ثبت کرده است. او برخی از دفن شدگان قبرستان معلات مکه را نام‌برده و از وجود بقعه‌ای بر مزار حضرت خدیجه(س) گزارش داده است. قادری از قبر منسوب به آمنه(س) مادر پیامبر(ص) در این قبرستان یادکرده که به سخنی دیگر، مرقد او در ابواء، جایی میان مکه و مدینه، است.

بخش دوم کتاب

بخش دوم به شهر مدینه اختصاص دارد. مبحث مربوط به منازل مکه تا مدینه تنها موردی است که قادری به طریق سفر و منازل میان راه توجه کرده است. برخی از ابیات این بخش، از ناامنی راه و خطر راهزنان نشان دارد. پاره‌ای از دیگر موضوعات این بخش عبارت‌اند از: دروازه‌های مدینه، مسجدالنبی(ص) و بازسازی‌ها و گسترش‌های تاریخی آن از هنگام ساخت تا گسترش مهدی خلیفه عباسی ، احادیثی از پیامبر(ص) درباره فضیلت زیارت ایشان ، درهای مسجدالنبی(ص) ، ضریح پیامبر و ترتیب قبر خلفای اول و دوم و خادمان یا اغوات مسجدالنبی(ص) که به گفته او 90 تن بوده‌اند.

قبرستان بقیع

گزارش سفرنامه درباره بقیع، شخصیت‌های دینی مدفون در آن و گنبدهای قبور، آگاهی‌های ارزشمندی در بردارد. قادری فصلی را با عنوان «در بیان گنبدهای جنة البقیع» بدین موضوع اختصاص داده و از وجود گنبد بر قبر ابراهیم فرزند پیامبر، عباس بن عبدالمطلب، چهار امام شیعیان، نافع قاری مشهور و برخی دیگر گزارش داده است. مرقد چند شخصیت دینی دیگر در بیرون بقیع، ازجمله صفیه عمه پیامبر، فاطمه بنت اسد و اسماعیل بن جعفر در چند بیت یادشده است. قادری از وجود گنبدهایی بر این قبرها گزارش داده؛ اما به‌تفصیل در این زمینه سخن نگفته است.

نسخه‌های موجود و چاپ‌شده از این کتاب

از این سفرنامه، نسخه‌ای در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به شماره 6049 نگهداری می‌شود و رسول جعفریان آن را با یک مقدمه در 71 صفحه در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاری (ج 1) چاپ کرده که مبنای مقاله حاضر است.

منابع

منبع اصلی مقاله: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تحفة الحرمين (2).

*پنجاه سفرنامه حج قاجاری، به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389 ش؛

*تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری (م. 310 ق.)، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی؛

*السیرة النبویة، ابن هشام (م. 213 ق./218 ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛

*میقات حج (فصلنامه)، تهران، حوزه نمایندگی ولی‌فقیه در امور حج و زیارت.