بلوغ‌المرام بالرحلة الی بیت‌‌الله الحرام

بلوغ‌المرام بالرحلة الی بیت‌‌الله الحرام

پدید آورندگان
نویسنده	عبدالمجید بن علی زبادی مرادی
تصحیح	محمد زینهم
تاریخ نگارش	رجب سال 1158ق. تا اواخر ذی‌قعده 1159ق.
محتوا
موضوع	سفرنامه حج
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	1جلد
تعداد صفحات	456 صفحه
قطع	قطع وزیری
ناشر	دارالثقافیة للنشر
محل نشر	قاهره - مصر
تاریخ نشر	1427ق./2006م.

بلوغ‌المرام بالرحلة الی بیت‌‌الله الحرام: سفرنامه حج، نوشته عبدالمجید بن علی زبادی مرادی (درگذشت 1163ق.) ادیب و فقیه مالکی است، که در رجب سال 1158ق. تا اواخر ذی‌القعده 1159ق. سفرش به‌طول انجامیده است. باتوجه به مطالب کتاب وی علاقه و دلبستگی زیادی به اهل‌بیت(ع) و زیارت مکان‌های مقدس داشته است.

گزارش وی از مکه با توجه به حجم کتاب موجز است. کتاب بلوغ‌المرام شامل گزارشاتی از منازل، مناطق، شهرها، امکانات میان راه و نگرانی نویسنده از ناامنی راه‌ها است. همچنین آگاهی‌هایی از وضعیت اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی، عمرانی، مذهبی و فرهنگی از مناطق و شهرهای مسیر راه داده است، و در بخش زیادی از کتاب گزارشاتی از ملاقات‌ با دانشوران و عرفای شهرها نگاشته است.

در بخش مکه گزارش از جماعت‌های مسجدالحرام و نام‌های مکه دارد، و به باور وی مکه اولین شهر زمین است و به‌خاطر تولد و بعثت پیامبر(ص) ملقب به ام القری شده است. همچنین آگاهی‌هایی از زیارت مکان‌های مقدس مثل قبرستان معلات و مزار حضرت خدیجه(س)، مساحت بناها و وصف ساخت کعبه، حجرالاسود، چاه زمزم و ... داده است.

در بخش مدینه مشاهد و مقابر بزرگان دینی و صحابه در بقیع را گزارش کرده است، و گنبد و حرم ائمه بقیع را وصف کرده، و از فضیلت بقیع و مشاهد آن با نقل روایت سخن گفته است.

معرفی کتاب

کتاب بلوغ المرام بالرحلة الی بیت‌ الله الحرام گزارش سفر حج از شهر فاس در مراکش کنونی است که بیش از یک سال و نیم از رجب سال 1158ق. تا اواخر ذی‌قعده 1159ق. به درازا انجامید.

نویسنده همراه گزارش حج و زیارت مکه و مدینه، شرحی مفصل از دیدار خود از مناطق مسیر حج مراکش و مناطق شمال و غرب افریقا به دست داده است.

معرفی مجموعه بقاع بقیع و گزارش‌های مفصل از منازل و مناطق راه حج غرب جهان اسلام در سده دوازدهم ق. از وجوه اهمیت این سفرنامه است.

راه حج مردم فاس در بخشی با راه مصریان و بعضی از دیگر مسلمانان شمال آفریقا مشترک بوده و سفرنامه حاضر راه حج آن‌ها را نیز معرفی و گزارش‌هایی از شهرهای مناطق شمالی آفریقا مانند طرابلس و قاهره ارائه کرده است.

افزون بر دیده‌های نویسنده، برخی آگاهی‌ها از منابعی مانند سفرنامه عیاشی، رحله ابن جبیر و شفاء الغرام فاسی نیز در این سفرنامه آمده است.

معرفی نویسنده

ابومحمد عبدالمجید بن علی منالی زبادی حسنی ادریسی، ملقب به مرادی، ادیب و فقیه مالکی، از شرفای (سادات) فاس و چنان‌که خود در سلسله نسبش یاد کرده، از فرزندان امام حسن(ع) است. نسبت «مَنالی» به مناله از روستاهای سُوس در فاس اشاره دارد.

علاقه به اهل‌بیت و صوفیه

قصاید موجود در سفرنامه، حاکی از دلبستگی نویسنده به اهل بیت(ع)، به‌ویژه حضرت فاطمه(س) است.

نیز اشارات عرفانی و اخلاقی و توجه به صوفیه در جای جای کتاب، نشان از دلبستگی‌های صوفیانه او دارد. مرادی اجازه روایت برخی کتب دینی را که دانشوران دینی برایش صادر کرده‌اند، در سفرنامه آورده است.

علاقه به زیارت مکان‌ها و مزارهای مقدس

دلبستگی وی به زیارت مکان‌ها و مزارهای مقدس و تبرّک جستن از آن‌ها در سراسر سفرنامه مشهود است و مطالب بسیاری را به آن اختصاص داده است.

تألیفات دیگر

او اثری دیگر با عنوان اتحاف المسکین الناسک ببیان المراحل و المناسک تالیف کرده که قصیده‌ای مشتمل بر مراحل، مناسک و راه‌های حج است و در سفرنامه حاضر به آن ارجاع داده است. جز این، آثاری دیگر در شعر و ادب به او نسبت داده‌اند.

محتوای کتاب

گزارش سفر رفت با بیرون آمدن از فاس آغاز شده و مرادی به ترتیب منازل، مناطق و شهرهای میان راه، مانند طرابلس، قاهره و بندر عقبه را تا مکه و سپس مدینه برشمرده و در سفر بازگشت نیز همین مسیر را گزارش کرده است.

امکانات میان راه‌ها مانند کاروانسراها، قلعه‌ها، چاه‌ها، چشمه‌ها و فاصله میان منازل و شهرها که با مقیاس زمانی بیان شده، از موضوعات سفرنامه است.

از گزارش‌های کتاب برمی‌آید که راه غرب جهان اسلام در قیاس با راه مناطق شرق مانند عراق و حجاز امنیت بیشتر داشته است.

البته برخی گزارش‌ها نگرانی‌های نویسنده را از ناامنی راه‌ها نشان می‌دهد. برای نمونه در شرح گذر از گردنه آیله، نزدیک بندر عقبه در اردن کنونی، از این که ممکن است در گردنه با حمله اعراب بادیه‌نشین روبه‌رو شوند و راه گریز نداشته باشند، اظهار نگرانی کرده است.

گزارش از وضعیت راه

وضعیت اجتماعی، اقتصادی، عمرانی، مذهبی و فرهنگی مناطق و شهرهای گوناگون در سفرنامه وصف شده و نویسنده از آب و هوا، قبایل و طوایف، بندرها و روستاها و مکان‌های تاریخی و مذهبی مانند مساجد و مزار اولیا و دانشوران سخن گفته است.

آثار باستانی میان راه، توجه او را برانگیخته و نویسنده مطالبی را به آن‌ها اختصاص داده است؛ از جمله مقابر قوم شعیب. او گاه کمّیت آثار باستانی مناطق و منازل را با یکدیگر مقایسه کرده است.

شیوه مقایسه در دیگر گزارش‌های سفرنامه نیز دیده می‌شود، مانند مقایسه قلعه‌هایی که نویسنده میان راه دیده است.

گزارش ملاقات‌ با دانشوران میان راه

مباحثی گسترده از کتاب به ملاقات‌های مرادی با دانشوران و عرفای شهرهای میان راه اختصاص یافته است. وی بدین مناسبت از مشایخ صوفیه و سلسله‌های آن‌ها یاد و برخی فرقه‌های تصوف را معرفی نموده است.

گزارش مکه

مرادی روز سه‌شنبه چهارم ذی‌حجه 1158ق. وارد مکه شد. گزارش‌های او درباره مکه، در قیاس با حجم کتاب، موجز است.

او بخش مربوط به مکه را با سخنی درباره استحباب دعای «اللهم صل علی محمد و آل محمد؛ اللهم اغفر لی ذنوبی....» آغاز و بیان کرده که این دعا برای ورود به هر مسجدی مستحب است.

وی هنگام یادکردِ جماعت‌های مسجدالحرام گفته است: به وقت نماز، با پیروان هر مذهبی که زودتر جماعت برپا می‌کردند، همراه می‌شدم.

مرادی نام‌های مکه را برشمرده و باور دارد که مکه نخستین شهر زمین است و به سبب تولد و بعثت پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌‌و‌آله‌وسلّم) که سرچشمه هستی است، به ام القری ملقب شده است.

زیارت مکان‌های مقدس

بخشی از گزارش‌های مکه مربوط به زیارت مکان‌های مقدس است؛ مانند قبرستان معلات و مزار حضرت خدیجه(س) که به گزارش مرادی، در آن هنگام گنبد و بارگاه داشته و مردم به زیارتش می‌رفته‌اند.

مساحت بناها و وصف آنها

مساحت بناها و وصف ساخت کعبه به دست ابراهیم(ع)، حجرالاسود، چاه زمزم، سقایت عبدالمطلب و بنی‌عبدمناف و برخی حکمت‌های مناسک حج از موضوعات این بخش است.

گزارش از دیگر کاروان‌ها همچون ورود آن‌ها به مکه، از موضوعات مورد علاقه مرادی بوده است.

گزارش مدینه

مرادی پنجم محرم سال 1159ق. به مدینه رسیده است. او در بخش مربوط به این شهر، از مشاهد و مقابر بزرگان دینی و صحابه در بقیع سخن گفته و از کتاب تحقیق النصرة بتلخیص معالم دارالهجرة نوشته زین‌الدین مراغی (درگذشت 816ق.) نقل نموده که دعا در بقیع مستجاب است.

وی به گزارش از مراغی آورده است: «در آن‌جا بنایی با گنبدی بلند است و عباس بن عبدالمطلب، حسن بن علی و مادرش فاطمه، زین‌العابدین، محمدباقر و جعفرصادق در آن دفن شده‌اند.»

او به تفصیل از فضیلت بقیع و مشاهد آن همراه با نقل احادیث سخن گفته و قبر منسوب به حضرت فاطمه(س) را هم زیارت کرده است.

وی مدینه را از آن رو که وطن ایمان است، وطن همه مؤمنان می‌خواند. او حدود یک ماه در مدینه مانده است.

گزارش بازگشت و قاهره

مرادی هنگام بازگشت به وطن، از قاهره گذشته و مدفن آل البیت(ع) از جمله قبر منسوب به زینب بنت علی(س)، بارگاه نفیسه بنت حسن بن زید عروس امام صادق(ع) و ضریح راس الحسین(ع) را زیارت و حادثه عاشورا را گزارش و به اختلاف نظرها درباره مکان دفن سر و بدن مبارک امام حسین(ع) اشاره کرده است.

در بخش‌های پایانی کتاب، در مبحث ویژه قاهره، نویسنده آگاهی‌هایی عمرانی، جمعیتی و فرهنگی از این شهر آورده و مذاهب رایج شهر را برشمرده و از زیدیه و وهابیه با عنوان «مذاهب باطل» یاد نموده و تصریح کرده که این مذاهب در آن سرزمین رواج ندارند.

وضعیت کتاب

بلوغ المرام با مقدمه و تصحیح محمد زینهم در دارالثقافیة للنشر به سال 1427ق./2006م. در قاهره با 456 صفحه در قطع وزیری به چاپ رسیده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بلوغ المرام بالرحلة الي بيت‌ الله الحرام.

الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.

معجم المؤلفین: عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی و مکتبة المثنی.