اقحوانه محصب

اُقْحُوانه مُحَصَّب نام مکانی است که تفرجگاه دائمی و شبانه اهل مکه بوده است. این مکان در جنوب مکه و در منطقه‌ای به نام لیط واقع شده است، که یکی از مشهورترین تفرجگاه‌های اهل مکه بوده که شب‌ها در آن‌جا به گفت‌وگو می‌پرداختد. به استحباب استراحت در این محل به هنگام کوچ کردن از منا و ورود به مکه در منابع فقهی اشاره شده است. از مکان‌هایی دیگر نیز در مکه و بیرون از آن با نام اقحوانه در منابع تاریخی ذکر شده است.

معنای واژه

اقحوانه محصب ترکیبی از دو واژه است. اُقْحُوانه به معنای گیاه بهاری سفید رنگ و خوشبویی استکه در فارسی آن را بابونه می‌نامندو برای اشاره به لطافت، از آن استفاده می‌شود.مُحَصَّب نیز به معنای ریگزار است.این محل که گاه محصب مکه و گاه محصب منا خوانده می‌شود، به منا نزدیک‌تر استو در برخی منابع نیز با نام ابطح از آن یاد می‌شود.

موقعیت مکانی

اقحوانه محصب در جنوب مکه و در منطقه‌ای به نام «لیط» قرار دارد. خالد بن ولید هنگام فتح مکه، از همین‌جا وارد آن شهر شد. این محل که بر اثر قرار گرفتن در گذرگاه سیل به ریگزار تبدیل شده، نزدیک منا و میان چاه میمون و چاه ابن هشام بودهو میان عقبه و قبرستان معلی قرار داشته است.

تفرجگاه اهل مکه

این محل از مشهورترین تفرجگاه‌های اهل مکه بوده که پس از آغاز شب در آن جمع میشدند و به گفت‌وگو می‌پرداخته‌اند. به سبب استفاده مکیان از لباس‌های رنگانگ و معطر در این انجمن، این محل به گل بابونه تشبیه شده است. این تفرجگاه دائمی بر تپه‌ای قرار داشته و بر بستان‌ها و باغ‌هایی مشرف بوده است که در دره‌ای تا منا امتداد داشته‌اند. ازرقی خانه‌های بنی‌هاشم را در دامنه این تپه دانسته و گزارش کرده است که سیل منا از میان آن و وادی ثبیر می‌گذشته است. از این تپه کم ارتفاع (ثبیر) با نام «النخیل» نیز یاد شده است. از آن‌جا که برخی این مکان را با نام «دَکّه» یاد کرده‌اند، مشخص بودن محل برگزاری انجمن‌ها دور از انتظار نخواهد بود.

خاطره‌انگیز بودن این مکان برای اهل مکه را می‌توان در سروده‌های مکیان ساکن در دیگر شهرها مشاهده کرد.از نام‌آوران ساکن در این محل، حارث بن خالد مخزومی است. برخی منابع از آبگاهی در همین مکان با نام اقحوانه خبر داده‌اند.

استحباب استراحت در اقحوانه

در منابع فقهی به استحباب استراحت در این محل به هنگام کوچ کردن از منا و ورود به مکه اشاره شده است.اقحوانه محصب بعدها به «دوار الشمس» و «الروضه» شهرت یافته است.

مکان‌های دیگر به نام اقحوانه

در منابع تاریخی، از مکان‌هایی دیگر نیز در مکه و بیرون از آن با نام اقحوانه یاد شده و آن را محلی نزدیک اسطوانه و زردیانه در جنوب مکه، منطقه‌ای در فاصله دو روز و نیمی دمشق، از توابع اردن یا فلسطین و محل شعله‌ور شدن نبردهای خونین میان جنگاوران مسلمان و مسیحییا مدفن صحابه‌ای چون معاذ بن جبلدانسته‌اند. گمان می‌رود به دلیل تکرار شدن اوصافی چون قرار گرفتن این مکان در ساحل دریاچه طبریه در بیشتر این گزارش‌هامقصود از مکان‌های اخیر، تنها یک منطقه باشد. البته در مناطقی دیگر چون بصرهو سرزمین‌های بنی‌تمیمنیز از مکان‌هایی با عنوان اقحوانه یاد شده است. برخی نیز آن را آبگاهی برای قبیله بنی‌یربوعدانسته‌اند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اقحوانه محصب.

• اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق؛

• اخبار مکه: الفاکهی (م. 279ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414ق؛

• بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق؛

• تاریخ مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، السعودیه، قلم، 1419ق؛

• تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (علیه‌السّلام)، 1420ق؛

• الجبال و الامکنة و المیاه: الزمخشری (م. 538ق.)، به کوشش عبدالتواب، قاهره، دار الفضیله، 1319ق؛

• خزانة الادب: عبدالقادر البغدادی (م. 1093ق.)، به کوشش طریفی و الیعقوبی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1998م؛

• الخلاف: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش خراسانی و دیگران، قم، نشر اسلامی، 1418ق؛

• السرائر: ابن ادریس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق؛

• السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه؛

• شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (م. 1089ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، 1406ق؛

• العین: خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق؛

• فتوح البلدان: البلاذری (م. 279ق.)، بیروت، دار الهلال، 1988م؛

• قاموس الحرمین: محمدرضا النعمتی، قم، مشعر، 1418ق؛

• الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق؛

• مجمع البحرین: الطریحی (م. 1085ق.)، به کوشش الحسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق؛

• مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. 739ق.)، بیروت، دار الجیل، 1412ق؛

• المصباح المنیر: الفیومی (م. 770ق.)، قم، دار الهجره، 1405ق؛

• معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م؛

• معجم ما استعجم: عبدالله البکری (م. 487ق.)، به کوشش السقاء، بیروت، عالم الکتب، 1403ق؛

• منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. 1125ق.)، به کوشش المصری، مکه، جامعة‌ام القری، 1419ق؛

• وفیات الاعیان: ابن خلکان (م. 681ق.)، به کوشش احسان عباس، بیروت، دار صادر.