بعثه
بعثه: به هیئت اعزامی جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورهای اسلامی به حج اطلاق می‌شود. مسئولیت بعثه در دو حوزه مدیریت امور سفر و نظارت بر مناسک حج تعریف شده است. تعیین اولین امیر الحاج ایرانیان با توافق نادر شاه افشار و دولت عثمانی صورت گرفت اما عملی نشد.
امام خمینی و نیز مقام معظم رهبری نمایندگانی را از طرف خود برای نظارت بر امور حج و به عنوان سرپرست زائران به حج می فرستند.
بعثه جمهوری اسلامی ایران حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و ستاد اجرایی امور حج را در برمی‌گیرد. بعثه ایران در مکه در محله معابده از موقوفات آل ابونمی متعلق به اشراف حسنی، و در مدینه در هتل قصر الدخیل واقع است.
از برنامه‌های بعثه می‌توان به برگزاری همایش‌های گوناگون، اجرای برائت از مشرکان، مراسمات دعا، دعوت از حاجیان شاخص دیگر کشورها، نشست‌های شورای افتاء و ... اشاره کرد.
بعد از سقوط صدام، بعثه ایران در شهرهای زیارتی کربلا و نجف و نیز دمشق هم دفتر نمایندگی برای ساماندهی زائران عتبات عالیات، ایجاد کرد.
واژه‌شناسی
بعثه به فتح باء و کسر آن، از ماده «ب ـ ع ـ ث» به معنای برانگیختن و فرستادن است و به گروه یا هیئت نظامی، سیاسی، یا فرهنگی اطلاق می‌شود که به مکان یا ماموریتی اعزام می‌گردد[۱] بعثه حج به هیئت‌های نمایندگی یا ستادهای سیاسی، اجرایی و فرهنگی کشورها و شخصیت‌های مذهبی اعزام شده به موسم حج اطلاق می‌شود.[۲]
رسالت بعثه
سرپرستی حج در دو بخش ساماندهی و مدیریت امور سفر و اقامت حاجیان و همچنین راهنمایی و نظارت بر مناسک عبادی حج صورت می‌گیرد. امیر الحاج با یاری همراهانش این دو مسؤولیت را بر عهده دارد. البته این دو مسؤولیت را دو سرپرست نیز می‌توانند بر عهده گیرند، [۳] چنان‌که شهید اول معتقد است که یک سرپرست می‌تواند متصدّی وظایف سفر و انجام مناسک شود و یا این دو وظیفه به دو سرپرست واگذار گردد.[۴]
مهم‌ترین سفر خارجی ایرانیان
سفر حج از مهم‌ترین و رایج‌ترین سفرهای خارجی ایرانیان مسلمان است. امور سفر حج ایرانیان در طول تاریخ با همه نشیب و فرازهایش تابع حج‌گزاری دوره تاریخی خود بوده و سرپرستی ویژه برای آن یاد نشده است؛ جز آن که در دوران افشاریان، طی توافقی میان نادرشاه با حکومت عثمانی مقرر شد که هر سال از سوی ایران امیر الحاجی برای کاروان حج تعیین گردد. البته این توافق عملی نشد.[۵]
در دوران قاجار نیز کنسول ایران در جده افزون بر حضور در منا و عرفات، پرچم ایران را بر چادر خود می‌افراشت و حق برگزاری آتش‌بازی در عرفات را داشت. در آن زمان، یک روز ویژه آتش‌بازی ایرانیان بود.[۶] تا پیش از سال 1327ش. امور مربوط به حاجیان ایرانی از سوی کنسولگری ایران در جده پیگیری می‌شد. از این سال با انتصاب امیر الحاج و اعزام گروهی برای سرپرستی امور حاجیان، مسائل حاجیان در مکه و مدینه نیز پیگیری می‌گشت.[۷]
تأسیس دفتر نمایندگی
به سال 1362ش. سازمان حج و زیارت از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران، مجاز به تاسیس دفتر نمایندگی حج و زیارت در شهر جده عربستان شد.[۸]
با وجود شورای عالی حج (تاسیس شده به سال 1351ش.) [۹] و پایه‌گذاری سازمان حج و اوقاف و امور خیریه به سال 1358ش.[۱۰]و نیز سازمان حج و زیارت به سال 1370 ش.[۱۱] که همه امور مربوط به حج را به طور متمرکز و دولتی انجام می‌داد، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی نمایندگانی را به عنوان سرپرستان حاجیان و زائران بیت‌الله الحرام و نظارت بر همه امور حج منصوب کرد.[۱۲] رهبر جمهوری اسلامی آیت‌الله خامنه‌ای نیز نماینده خویش و سرپرست حاجیان را تعیین می‌کند.
پیرو تصویب شورای عالی اداری به سال 1364ش.[۱۳] تشکیلاتی ویژه برای این امر در حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج تمرکز یافت که یکی از ارکان سازمان حج و زیارت است.
به تصریح مصوبه تاسیس سازمان حج و زیارت، امور فرهنگی و تبلیغی و سیاسی حج و آن چه مربوط به آن است، از اختیارات حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج به شمار می‌رود.[۱۴] سازمان حج و زیارت برای انجام ماموریت‌های خود در حج تمتع و عمره مفرده، دفاتری را در شهرهای مکه مکرمه و مدینه منوره مستقر می‌کند که به عنوان بعثه جمهوری اسلامی ایران شناخته می‌شوند.
امور ستادی
امور حمل و نقل هوایی، حمل و نقل درون شهری و برون شهری در طول سفر حج، مسکن، تدارکات و تغذیه زائران حج به طور متمرکز از جانب بخش ستادی بعثه و امور فرهنگی و سیاسی حج در حوزه نمایندگی ولی فقیه در بعثه صورت می‌گیرد.
بعثه حج جمهوری اسلامی ایران، مجموع حوزه نمایندگی ولی فقیه در حج و عوامل ستادی و اجرایی سازمان حج را در بر می‌گیرد که برای ساماندهی و سرپرستی امور حاجیان در مکه و مدینه مستقر می‌گردند. بر پایه توافق سازمان حج و زیارت با وزیر حج عربستان، بعثه می‌تواند در هر یک از شهرهای مکه و مدینه دو مقرّ داشته باشد؛ یکی برای بعثه اداری و دیگری برای هیات پزشکی. برافراشتن پرچم ایران فقط بر فراز این دو مقر مجاز است.[۱۵]
اعضای بعثه
شمار اعضای بعثه حج ایران، اعم از بعثه اداری و پزشکی که همراه حاجیان ایرانی اعزام می‌شوند، حداکثر 2580 تن است.[۱۶] ساختمان بعثه جمهوری اسلامی ایران در مکه، در منطقه معابده قرار دارد که در اصل مربوط به موقوفات آل ابونمی از اشراف حسنی حاکم بر مکه در اواخر سده دهم ق. است و درآمد این وقف همچنان میان سادات حسنی تقسیم می‌شود.
این ساختمان متناسب با فعالیت‌های بعثه جمهوری اسلامی، دارای سالن اجتماعات بزرگ است که برای جلسات عمومی و دیدارها از آن استفاده می‌شود. در این ساختمان، افزون بر بعثه رهبری، ستاد حج نیز متمرکز است. افزون بر این ساختمان، در شش منطقه مکه نیز ستادهای فرعی برای انجام امور حاجیان ایرانی وجود دارند.[۱۷] بعثه جمهوری اسلامی ایران در مدینه در هتل قصر الدخیل مستقر است و کوشش‌های ستادی و فرهنگی خود را پی می‌گیرد.
با عنایت به اهمیت حج و گردهمایی بزرگ مسلمانان در این آیین بزرگ، همه ساله چندین همایش و دهها سخنرانی و نشست عمومی در بعثه جمهوری اسلامی ایران در مدینه و مکه با موضوعات گوناگون برگزار می‌گردند.[۱۸] همایش‌های واحد اهل سنت در مدینه و مکه[۱۹] از جمله این برنامه‌ها است.
برگزاری مراسمات
همه ساله در ایام حج همایشی ویژه حاجیان ایرانی مقیم خارج از کشور، در ساختمان بعثه مقام معظم رهبری برگزار می‌گردد.[۲۰] برگزاری مراسم عمومی و اختصاصی به مناسبت‌های ملی و مذهبی، از برنامه‌های منظم بعثه جمهوری اسلامی ایران است.
برنامه‌ریزی و برگزاری مراسم دعای کمیل در مدینه و مراسم برائت از مشرکان در مکه نیز از کوشش‌های برجسته بعثه به شمار می‌آید. یکی از تلاش‌های جاری در بعثه مقام معظم رهبری، دعوت از چهرههای سرشناس و حاجیان فرهیخته دیگر کشورها به بعثه جمهوری اسلامی است.
معمولاً دستههای گوناگون از زائران کشورهای دیگر را می‌توان دید که به بعثه ایران آمده، با دانشوران به تبادل آرا در زمینههای عقیدتی و سیاسی می‌پردازند. این کار از طریق معاونت بینالملل به ویژه در سطح دعوت از حجاج، به دست مبلّغان صورت می‌گیرد. نیز کادرهای معاونت بینالملل از برخی مسؤولان بعثههای گوناگون دعوت میکنند تا از بعثه جمهوری اسلامی ایران دیدار نمایند. از مهم‌ترین این دیدارها، دیدار با سرپرست حاجیان ایرانی است.[۲۱]
برگزاری نشست‌های فقهی و شورای استفتاء بعثه از دیگر برنامه‌های منظم بعثه جمهوری اسلامی ایران در مدینه منوره و مکه مکرمه است که در آن‌ها با حضور روحانیان کاروان‌ها، روحانیان معین و معینه کاروان‌ها و اعضای محترم شورای استفتای بعثه رهبری، مسائل فقهی و شرعی مورد بحث قرار می‌گیرد.[۲۲]
شورای افتای اهل سنت
در شورای افتای اهل سنت بعثه نیز همه روزه دو مفتی اهل سنت حنفی و شافعی، در ساعات اداری، در بعثه مقام معظم رهبری و در ایام حضور زائران در مکه معظمه نیز افزون بر ساعات اداری، در ساعات میان نماز مغرب و عشا در طبقه دوم مسجدالحرام رو به روی حِجر اسماعیل آماده پاسخ‌گویی به پرسش‌های حاجیان اهل سنت هستند.
چهار مفتی شافعی و حنفی در مکه و مدینه برای پاسخ‌گویی به زائران حضور دارند.[۲۳]در قلمرو تلاش‌های ستادی نیز مدیریت امور اسکان، حمل و نقل، خدمات بهداشتی و تغذیه، و امور گمشدگان از کوشش‌های بعثه جمهوری اسلامی ایران در مکه و مدینه است. فعالیت مستقل واحد حمل و نقل درون شهری در مدینه از سال 1380ش. آغاز شد.[۲۴]
فعالیت بعثه در عتبات
با بازگشایی راه زیارت عتبات عالیات پس از سقوط حکومت بعث عراق و افزایش زائران این مکان‌ها، دفاتری نیز در شهرهای کربلا و نجف برقرار شدند و دفتری هم در دمشق عهده‌دار امور فرهنگی زائران حضرت زینب کبری(س) شد.
شعب و دفاتر بعثه، به نمایندگی از نماینده ولی فقیه و سرپرست حاجیان ایرانی، به اجرای برنامه‌های فرهنگی و نظارت بر روند کوشش‌ها و برنامه‌های سازمان حج و زیارت می‌پردازند. در کنار بعثه مقام معظم رهبری که به عنوان بعثه جمهوری اسلامی ایران در موسم حج و عمره مستقر می‌گردد، مراجع عظام تقلید نیز برای پاسخ‌گویی به مسائل شرعی و رسیدگی به امور دینی حاجیان و مقلدان خود از کشورهای گوناگون، هیئت‌های نمایندگی را با نام «بعثه مرجع تقلید...» در مکه و مدینه مستقر می‌نمایند.
بعثه کشورهای دیگر
با توجه به مسافرت حاجیان از کشورهای گوناگون اسلامی، هر کشوری هیئتی مستقل برای راهبری و سازماندهی کلان امور حج‌گزاران اعزام می‌نماید و دفاتری را به عنوان بعثه در مکه مکرمه و مدینه منوره مستقر می‌کند. این هیئت‌ها از سوی وزارتخانه‌های امور دینی و مذهبی یا حج همانند وزارت امور مذهب در ترکیه و یا وزارت اوقاف همچون کشور کویت و سوریه[۲۵] و یا سازمان‌های عهده‌دار امور دینی مانند سازمان دیانت در ترکیه و یا از سوی خود دولت همچون دولت لبنان[۲۶] و یا نهادهای ویژه همانند «صندوق حج» در مالزی[۲۷] تعیین و اعزام می‌شوند.
وظایف بعثه‌ها
مهم‌ترین وظایف این بعثه‌ها، گروه‌بندی حجاج، تهیه مسکن و غذا و رسیدگی به امور بهداشتی و درمانی حج‌گزاران، هدایت و نظارت و کنترل اجرای امور حج، بازرسی از عملکرد تورها و شرکت‌ها و کاروان‌ها و ایجاد هماهنگی میان بخش‌های گوناگون مجری امور حج و کشور میزبان و شرکت‌های تابع آن و همچنین انجام فعالیت‌های فرهنگی در طول سفر می‌باشد.
بعثه حج بیشتر کشورها با اعزام نمایندگانی از وزارتخانه‌های مربوط به بهداشت و درمان، تغذیه، امنیت، و حمل و نقل، بیشتر به امور اجرایی و عملیاتی حج می‌پردازند و به مبانی فلسفی حج همچون وحدت اسلامی و گسترش روابط زائران با دیگر کشورها و یا کوشش‌های فرهنگی توجهی ندارند.[۲۸]
پانویس
- ↑ العین، ج2، ص112؛ تهذیب اللغه، ج2، ص201؛ تاج العروس، ج3، ص171، «بعث.
- ↑ آشنایی با امور اجرایی حج ایران، ص37، 54.
- ↑ الاحکام السلطانیه، ص172.
- ↑ الدروس، ج1، ص496-498.
- ↑ جهانگشای نادری، ص387-391.
- ↑ میقات حج، ش48، ص108، 110.
- ↑ خاطرات وحید، ش6، ص18.
- ↑ حج و زیارت در آیینه قوانین و مقررات، ص32.
- ↑ کارنامه حج1352، ص15.
- ↑ حج و زیارت در آیینه قوانین و مقررات، ص20.
- ↑ حج و زیارت در آیینه قوانین و مقررات، ص59.
- ↑ صحیفه حج، ج1، ص22، 71.
- ↑ حج و زیارت در آیینه قوانین و مقررات، ص152.
- ↑ حج و زیارت در آیینه قوانین و مقررات، ص59.
- ↑ با کاروان صفا، ص77.
- ↑ با کاروان صفا، ص72.
- ↑ با کاروان صفا، ص262.
- ↑ حج28، ص24.
- ↑ با کاروان صفا، ص104.
- ↑ حج27، ص468.
- ↑ با کاروان صفا، ص291.
- ↑ حج27، ص373.
- ↑ با کاروان صفا، ص103-104.
- ↑ حج25، ص82، 103.
- ↑ آشنایی با امور اجرایی حج ایران، ص16.
- ↑ آشنایی با امور اجرایی حج ایران، ص15-17.
- ↑ آشنایی با امور اجرایی حج ایران، ص14.
- ↑ آشنایی با امور اجرایی حج ایران، ص65-66.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بعثه.
- آشنایی با امور اجرایی حج ایران و چند کشور اسلامی: دبیر کارگروه مدیریت کلان دستگاه‌های فرهنگی، مهدی ناظمی، 1390ش.
- الاحکام السلطانیه: الماوردی (م. 450ق.) ، قاهره، دار الحدیث.
- با کاروان صفا (گزارش حج سال 1382ش.) : رسول جعفریان، تهران، مشعر، 1383ش.
- تاج العروس: الزبیدی (م. 1205ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ق.
- تهذیب اللغه: الازهری (م. 370ق.) ، به کوشش محمد مرعب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 2001م.
- جهانگشای نادری: میرزا مهدی خان استرآبادی (م. 1180ق.) ، به کوشش سید عبدالله انوار، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1377ش.
- حج 25 (گزارشی از حج‌گزاری سال 1425ق.) : رضا مختاری، تهران، مشعر، 1384ش.
- حج 27 (گزارشی از حج‌گزاری سال 1427ق.) : حسن مهدویان، تهران، مشعر، 1386ش.
- حج 28 (گزارشی از حج‌گزاری سال 1428ق.) : رضا بابایی و علی اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، 1387ش.
- حج و زیارت در آیینه قوانین و مقررات و احکام صادره: مهدی ناظمی اردکانی و محمدرضا مؤذنیان، کارگروه مدیریت کلان دستگاه‌های فرهنگی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1390ش.
- خاطرات وحید (ماهنامه).
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.) ، قم، نشر اسلامی، 1412ق.
- صحیفه حج: مرکز تحقیقات حج، تهران، مشعر، 1382ش.
- کارنامه حج 1352: محمد غفاری، تهران، سازمان اوقاف ایران، 1353ش.
- میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.