بلغةالمرام فی الرحلة الی بیت‌الله الحرام و الی المدینة النبویه

بلغةالمرام فی الرحلة الی بیت‌الله الحرام و الی المدینة النبویه

پدید آورندگان
نویسنده	یحیی بن مطهر بن اسماعیل
محتوا
موضوع	سفرنامه حج
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	1 جلد
تعداد صفحات	225 صفحه
قطع	قطع وزیری
ناشر	دارالسويدی
محل نشر	ابوظبی
تاریخ نشر	2006م.

بلغةالمرام فی الرحلة الی بیت‌الله الحرام و الی المدینة النبویه سفرنامه حج، نوشته یحیی بن مطهر بن اسماعیل (1190-1268ق.) می‌باشد.

نویسنده در سال 1211ق. سفر خود را از شهر صنعا آغاز کرده و از راه دریا خود را به جده رسانده است. وی از محدثان، تاریخ‌نگاران، ادیبان و فقیهان زیدی یمن می‌باشد.

موضوعات کتاب شامل وصف مسیر دریایی و مقایسه آن با مسیر خشکی، تهیه نقشه فنی کشتی‌ها و شهر مکه و مدینه و گزارشاتی از وضعیت جغرافیایی و سیاسی شهرها و آداب و رسوم مردم به‌ویژه مردم مکه و مدینه و چگونگی حکمرانی حاکمان حرمین شریفین و برخود مأموران با حاجیان است.

وی در مکه در رابطه با کعبه و فضائل مقام‌های اطراف آن و درهای مسجدالحرام و مقام‌های مذاهب چهارگانه اهل سنت گزارش داده است. در مدینه نیز به گزارش موقعیت جغرافیایی، کوه‌ها، محل قبور شهدا و ... پرداخته است.

همچنین وی آگاهی‌هایی از آداب و رسوم حاجیان داده، و با ورود به منطقه یا شهری به معرفی فقیهان و دانشوران آن شهر و آثار آنان پرداخته است.

از ویژگی‌های مهم این کتاب این است که باتوجه به این‌که نویسنده در شمار فقیهان زیدیه بوده، به برخی از مباحث فقهی پرداخته و به مناسبت برخورد با موضوعات گوناگون آنها را بررسی و نقد کرده است.

زمان و مسیر‌های سفر

کتاب بلغة المرام فی الرحلة الی بیت الله الحرام و الی المدینة النبویه شرح سفر حج نویسنده به سال 1211ق. است که بیشتر آن به صورت دریایی صورت پذیرفته است.

آغاز این سفر از شهر صنعاء بوده و از راه خشکی، پس از عبور از قریه شُجَینه، روستایی در یمن در سرزمین‌های رامیه علیا، و سفر دریایی از بندر حُدَیْده در ساحل دریای سرخ در 250 کیلومتری صنعاء تا جده ادامه یافته است؛

معرفی نویسنده

نویسنده زاده 1190ق. در شهر صنعاء و از محدثان، تاریخ‌نگاران، ادیبان و فقیهان شهیر زیدیه در کشور یمن بوده است.

وی تحصیلات خود را نزد پدر آغاز کرد و از دانشوران یمن از جمله محمد بن علی شوکانی (درگذشت 1250ق.) بهره برد و به سال 1268ق. در 78 سالگی درگذشت.

محتوای کتاب

وی در این سفرنامه با ریزبینی به وصف شرایط سفر دریایی و سختی‌های آن و مقایسه‌اش با سفرهای زمینی پرداخته است. وصف دقیق کشتی‌ها و ادوات آن‌ها با ترسیم نقشه فنی کشتی‌ها، چگونگی غواصی و صید ماهی و مباحثی درباره دریانوردی در آن روزگار،

وصف دقیق جغرافیایی و اقلیمی و سیاسی شهرهای میان راه، توضیح عادات و رسم‌ها و خلق و خوی مردم بعضی مناطق به‌ویژه مکه و مدینه، معرفی کارگزاران و چگونگی حکمرانی آن‌ها، و همچنین رسیدگی ماموران به حرمین شریفین از موضوعات سفرنامه‌ هستند.

شرح مسیرهای آبی و خشکی و بنادر و جزایر مسیر حج و معرفی حیوانات و گیاهان و شرایط جوّی از مباحث جغرافیایی و اقلیمی کتاب به‌شمار می‌روند؛ در مبحث جدّه، شرح دیده‌های نویسنده از قبر منسوب به حضرت حواء و ویژگی‌های شهر و مردم آن آمده است.

گزارش مکه

مطالب درباره مکه و مدینه به‌گونه دقیق‌تر آمده و بخشی مفصل را به خود اختصاص داده‌اند. نویسنده فاصله میان جده و مکه را دو روز گزارش داده است.

بخشی از آگاهی‌های نویسنده در این بخش دارای آمار و ارقام‌ هستند. او ابعاد کعبه را بیان کرده و سپس درهای مسجدالحرام، مقام‌های مذاهب چهارگانه اهل سنت و موقعیت جغرافیایی آن‌ها را شمرده و ایجاد مقام‌های یادشده را گونه‌ای بدعت و عاملی برای تفرقه مسلمانان دانسته که حکومت بنی‌عباس به‌سبب دشمنی با خاندان علی(ص) و فاطمه زهرا(س) بنا کرده است.

مؤلف نقشه‌هایی از مکه را رسم نموده است. وی در یکی از نقشه‌های کعبه، به ذکر جهت قبله شهرهای گوناگون جهان پرداخته است؛ چنان‌که میان مقام ابراهیم و در کعبه را جهت قبله خراسان از جمله خوارزم یاد کرده است.

درباره دیگر مناطق اسلامی نیز همین شیوه را در پیش گرفته است. نویسنده در اثنای مباحث کعبه، فضیلت‌های ویژه برخی مقام‌های پیرامون آن را نیز به احادیث و آیات مستند کرده است.

گزارش مدینه

در مباحث مدینه، موقعیت دقیق جغرافیایی شهر، نام‌ها و موقعیت کوه‌ها و محل قبور شهدا در پیرامون مدینه را توضیح داده است.

در این بخش نیز مانند کعبه، نقشه‌هایی از حرم نبوی رسم کرده است. وصف فضای داخلی حرم، محراب، منبر، روضه و همچنین قبر منسوب به حضرت فاطمه زهرا(س) و چینش قبر مطهر پیامبر(ص) و قبور ابوبکر و عمر از مطالب این بخش هستند.

در کنار این مطالب، به بیان فضیلت زیارت قبر پیامبر(ص) و دیگر قبور پرداخته و آن را به پشتوانه روایات، از منابع اهل‌ سنت شمرده و نیز به اجماع علما، از سنت‌های پیامبر دانسته است.

یاد کردن از برخی رخدادهای تاریخی مانند حمله ابوطاهر قرمطی (317ق.) به حجاز، از مطالب تاریخی این بخش است.

در پایان مطالب مربوط به مکه و مدینه، بخشی به مقایسه فضیلت مکه و مدینه و نماز در حرمین و گزارش سخنان دانشوران در این باب اختصاص یافته و مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

گزارش آداب و رسوم‌ حاجیان

بخش‌هایی از کتاب، به آداب و رسم‌ها و ویژگی‌های کاروان‌های حاجیان مناطق گوناگون اختصاص یافته است؛ مانند چگونگی محمل مصری و شامی و تشریح سنت برخی حج‌گزاران در تزیین و تجهیز شتر با هدایا و شماری از دیگر رسم‌های ویژه ورود به مکه.

معرفی فقیهان و دانشوران

نویسنده در فصول گوناگون کتاب و گاه به مناسبت ورود به منطقه یاشهری، به معرفی دقیق فقیهان و دانشوران نامدار مناطق گوناگون و آثار آن‌ها پرداخته است.

ویژگی‌های کتاب

از ویژگی‌های این کتاب، طرح مباحث علمی و فقهی از منظر فقه زیدیّه است. از آن‌جا که نویسنده در شمار فقیهان بوده، اشاراتی بسیار به مباحث فقهی در باب حج دارد.

همچنین در حین سفر به مناسبت برخورد با موضوعات گوناگون، به بیان مباحث فقهی و شرعی به علاوه نقد و نظر در آن‌ها پرداخته و آرای دانشوران را بررسی و سرانجام بهترین نظریه را انتخاب و ارائه کرده است.

نویسنده در کنار دیده‌های شخصی خود، گاه به آثار مکتوب استناد کرده است؛ مانند وفیات الاعیان، اخبار مکه ازرقی، کنز العمال، صحیح بخاری و صحیح مسلم.

بیان شایعات

بیان برخی شنیده‌های نویسنده از اخبار شایع در آن روزگار، از جمله شایعاتی درباره اهانت عجم به خلفای راشدین و داستان قصد فرنگی‌ها برای سرقت بدن مبارک پیامبر(ص) از مدفن مبارکش در این اثر آمده است.

وضعیت کتاب

کتاب بلغة المرام را عبدالله محمد حبشی و حسنی محمد ذیاب تحقیق کرده‌اند و پاورقی‌ها و منابع ذیل صفحات حاصل کوشش آن‌ها است. نشر دارالسویدی ابوظبی به سال 2006م. این اثر را در قطع وزیری و 225 صفحه چاپ کرده است. نکته شایان توجه، ثبت نادرست تاریخ ولادت و وفات نویسنده روی جلد کتاب است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بلغة المرام فی الرحلة الی بیت الله الحرام و الی المدینة النبویه.

• الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1389ق.)، بیروت، دارالعلم للملایین، 1997م.

• معجم البلدان و القبائل الیمنیه: ابراهیم احمد المصحفی، صنعاء، دارالکلمه، 1422ق.

• معجم المؤلفین: عمر کحّاله، بیروت، داراحیاء التراث العربی و مکتبة المثنی.