بنی‌تیم
 | این مقاله هماکنون در دست ویرایش است.
این برچسب را کاربر:M-mohammad در تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۹۷ برای جلوگیری از تعارض ویرایشی قرار داده است. لطفا بدون توافق با کاربر فوق برچسب را برندارید. |
بنی‌تیم از تیره‌های مشهور قریش و اثرگذار در رویدادهای مکه بودند.
| نسب | تیم بن مُرة بن کعب بن لُؤی (جد هفتم پیامبر(ص)) |
|---|---|
| مکان | مکه |
| سرسلسله | تیم بن مره |
| اشخاص مهم | ابی‌قحافه، ابوبکر بن ابی‌قحافه، عبدالرحمن بن ابوبکر، عبدالله بن جُدعان، طلحة بن عبیدالله تیمی، بلال بن رباح، قنفذ بن عمیر بن جدعان تیمی، صبیحة بن حارث بن جبله، عبدالله بن عبدالرحمن بن قاسم، عبدالله بن عثمان تیمی، قاسم بن محمد بن ابوبکر، عبدالله بن محمد، محمد بن منکدر بن عبدالله تیمی، علی بن زید بن جدعان، ابوعثمان ربیعة بن ابی‌عبدالرحمن، سلیمان بن قتّه، عبدالله بن قنفذ بن عمیر، اسحق بن طلحة بن عبیدالله، محمد بن طلحة بن محمد، اسماعیل بن یسار نسائی، ابوعبیده مُعمَّر بن مُثنی نحوی شعوبی |
| جنگ‌ها | نبرد فِجار |
| شاخه‌ای از | قریش |
| مهمترین اقدامات | بازسازی کعبه ۵ سال پیش از بعثت، ساخت دیوار میان رکن حجرالاسود و رکن یمانی قبل از اسلام، پیمان حلف الفضول، شرکت در غزوات پیامبر، شرکت در فتح مکه، حضور در حجة الوداع، تشکیل سقیفه و انتخاب خلیفه اول |
| مناصب مهم | منصب اشناق |
| مذهب | بت‌پرستی، اسلام |
بنی‌تیم از نسل تیم بن مُرة بن کعب بن لُؤی (جد هفتم پیامبر)، بودند که در مکه سکونت داشتند و قبل از اسلام بت‌پرست بودند و با ظهور اسلام بسیاری از آنان به شرک خود باقی ماندند ولی عهده‌ای از آنها مسلمان شدند و برخی از آنان جزء مهاجران به حبشه بودند و تا فتح مکه اکثرشان مسلمان شدند.
از اقدامات آنان قبل از اسلام بازسازی کعبه (۵ سال پیش از بعثت) همراه بنی‌مخزوم، و عهده‌داری ساخت دیوار میان رکن حجرالاسود و رکن یمانی، گزارش شده است، از نقش‌های آنان در زمان رسول اکرم(ص)، شرکت در غزوات پیامبر، حادثه فتح مکه و حضور در حجة الوداع را می‌توان نام برد. و اما از کارهای آنان بعد از پیامبر(ص) تشکیل سقیفه و انتخاب ابوبکر، چهره برجسته بنی‌تیم، به عنوان خلیفه پیامبر(ص) بود، و در زمان امام علی(ع)، عهده‌ای از آنان با اینکه با حضرت عهد و پیمان بسته بودند، سر از مخالف زدند و جنگ جمل را به راه انداختند.
نسب ویرایش
بنی‌تیم، تبار تیم بن مُرة بن کعب بن لُؤی (جد هفتم پیامبر)، از تیره‌های مشهور قریش ساکن در مکه، معروف به تیم قریش[۱] بود که افراد آن «مُرّی» لقب یافتند.[۲]
تیره‌های هم‌نام ویرایش
در میان عرب، تیره‌هایی دیگر نیز به بنی‌تیم شهرت داشتند که از مشهورترین آنها می‌توان به تیم اللات از تیره‌های قبیله بکر بن وائل، تیم بن ثَعلبه و تیم الرُباب از قبیله بنی‌تمیم، از عرب عدنانی ساکن در نجد، اشاره کرد.[۳]
نسل تیم ویرایش
از سعد و احب و در برخی منابع نیز از شکامه به عنوان پسران تیم بن مره نام برده شده است. نسل تیم از سعد و شکامه ادامه یافت و نامدارترین افراد بنی‌تیم از نسل عمرو بن کعب بن سعد بودند.[۴]
خانه‌های آنها از جمله خانه عبدالله بن جُدعان و عبدالله بن مَعمَر بن عثمان در یکی از ورودی‌های شهر قرار داشت. از این‌رو، این ورودی با عنوان باب بنی‌تیم معروف شد.[۵]
بنی‌تیم در دوران جاهلی ویرایش
مناسبات بنی‌تیم در دوران جاهلی از قرار زیر است.
مذهب ویرایش
آنها چون دیگر تیره‌های قریش، بت هُبل را می‌پرستیدند.[۶]
حج‌گزاری ویرایش
از چگونگی حج‌گزاری آنان گزارشی در دست نیست. با توجه به قریشی بودن ایشان، می‌توان حج‌گزاری قریش و تیمیان را یکسان دانست.
شغل ویرایش
از آن‌جا که برخی نخلستان‌ها و چاه‌های مکه و بیرون از آن همچون چاه‌های رُمّ، خُمّ، حَفَر و ثریا[۷] به آنها منسوب بود، می‌توان حدس زد که آنها به باغداری و کشاورزی مشغول بودند.
اقدامات ویرایش
از ایشان در برخی رویدادهای عصر جاهلی یاد شده که حاکی از جایگاه اجتماعی آنها است. آورده‌اند که در بازسازی کعبه (5 سال پیش از بعثت) همراه بنی‌مخزوم، عهده‌دار ساخت دیوار میان رکن حجرالاسود و رکن یمانی شدند. در گزارشی دیگر آمده که ساخت دیوار پشتی خانه خدا (دُبر البیت) بر عهده آنها نهاده شد.[۸]
همچنین در نبرد فِجار (نبرد در ماه‌های حرام) به رهبری عبدالله بن جُدعان با قبیله هَوازن جنگیدند.[۹]
بنی‌تیم در «حِلف المُطَیّبین» که پس از چالش قبیله‌ای میان بنی‌عبدالدار و بنی‌عبد مناف برای تصاحب مناصب مکه صورت گرفت، با بنی‌عبد مناف، بنی‌زهرة بن کلاب، بنی‌حارث بن فهر و بنی‌اسد بن عبدالعزی هم‌پیمان شدند.[۱۰]
برجسته‌ترین نقش اجتماعی بنی‌تیم پنج سال پیش از بعثت در پیمان حلف الفضول تجلی یافت. این پیمان در حمایت از مظلومان میان برخی تیره‌های قریش و در خانه عبدالله بن جدعان تیمی منعقد شد.[۱۱]
رسول خدا(ص) نیز در این پیمان حضور داشت و از آن به نیکی یاد کرده است.[۱۲]
نیز بنی‌تیم در دوران جاهلی منصب اشناق (تعیین میزان دیات) را بر عهده داشتند. در آستانه ظهور اسلام، ابوبکر این مسؤولیت را بر عهده داشت.[۱۳]
بنی‌تیم در دوران نبوی ویرایش
با ظهور اسلام، بسیاری از بنی‌تیم به شرک خود باقی ماندند و به مخالفت و یا سکوت در برابر آیین جدید پرداختند. در این میان، می‌توان از ابی‌قحافه پدر ابوبکر نام برد که تا فتح مکه (8ق.) اسلام نیاورد.[۱۴]
عبدالرحمن پسر ابوبکر نیز در نبرد بدر لشکر قریش را همراهی کرد.[۱۵] او در صحنه نبرد اُحد با پدرش روبه‌رو شد؛ ولی آن دو با هم نجنگیدند.[۱۶]
از عمیر بن عثمان بن عمرو و عثمان بن مالک بن عبیدالله به عنوان کشتگان بدر و از مالک بن عبیدالله، برادر طلحه، و عمرو بن عبدالله بن جدعان و مسافع بن عیاض بن صخر بن عامر و جابر بن زبیر که از هم‌پیمانان تیم بودند، به عنوان اسیران بدر یاد شده است.[۱۷]
از نقش بنی‌تیم در دیگر رویدادهای مدینه تا فتح مکه (8ق.) گزارشی در دست نیست. آنها در این سال همانند دیگر قریش مسلمان شدند.[۱۸]
مسلمانان آغازین صدر اسلام ویرایش
برخی از بنی‌تیم چون ابوبکر، طلحة بن عبیدالله و بلال، از موالی بنی‌تیم، در سال‌های نخست دعوت پیامبر مسلمان شدند و بعضی در سال پنجم بعثت به حبشه هجرت کردند. عمر بن عثمان بن عمرو[۱۹] و حارث بن خالد بن صخر، پسر دایی ابوبکر، همراه همسرش ریطه بنت حارث بن جبله تیمی از جمله آنها هستند. فرزندان او موسی، عایشه، زینب و فاطمه در همان‌جا زاده شدند.[۲۰]
مهاجران تیمیان ویرایش
در هجرت پیامبر به مدینه، ابوبکر، از چهره‌های برجسته بنی‌تیم، همراه او بود و سپس خاندان ابوبکر به او پیوستند.[۲۱] اینان و دیگر تیمیان مهاجر در غزوه‌ها و رویدادهای عصر مدنی پیامبر نقش داشتند.
در فتح مکه (8ق.) گروهی از بنی‌تیم همراه او بودند.[۲۲] برخی از بنی‌تیم مانند ابوبکر، طلحه و عایشه در حجة الوداع (10ق.) حضور داشتند و از شاهدان و راویان رخداد غدیر بودند.[۲۳]
بنی‌تیم پس از پیامبر ویرایش
در جریان سقیفه که برخی از انصار در شکل‌گیری آن پیشقدم بودند، ابوبکر چهره برجسته بنی‌تیم به عنوان خلیفه انتخاب شد. پس از این رخداد «تیم» کنار «عدی»، کنایه‌ای از ابوبکر و عمر شد.[۲۴]
نقش سیاسی و اجتماعی بنی‌تیم ویرایش
بنی‌تیم در دوران خلفای بعد نیز کم و بیش دارای نقش سیاسی و اجتماعی بودند. در فتوحات و پس از آن، برخی از آنها در دیگر مناطق ساکن شدند. به گفته مستوفی (م. 797ق.) نسل ابوبکر در قزوین سلسله حکومتگر افتخاریان را پدید آوردند و زیر حاکمیت مغولان از دوره منگوقاآن (م. 655ق.) تا دوره اولجایتو (م. 716ق.) در بیشتر اوقات حکومت کردند.[۲۵]
بنی‌تیم در خلافت امام علی ویرایش
با آغاز خلافت امام علی(ع)، به رغم بیعت نخست برخی از تیمیان مانند طلحه با امام، برخی از چهره‌های سرشناس آنها همچون عایشه و طلحه که خود از محرکان شورش بر ضد عثمان بودند، به بهانه خون‌خواهی عثمان به مخالفت با امام پرداختند و نخستین نبرد (36ق.) را در دوره حکومت او به راه‌انداختند.
طلحه و پسرش محمد از کشته شدگان این نبرد بودند.[۲۶] عبدالرحمن، برادر طلحه، نیز در این نبرد کشته شد.[۲۷]
در برابر این گروه از مخالفان تیمی، محمد بن ابی‌بکر دیگر چهره برجسته این قبیله در صف یاران امام بود و پس از نبرد جمل، از سوی امام به استانداری مصر برگزیده شد و در حمله سپاهیان معاویه به مصر، به گونه‌ای دلخراش به شهادت رسید. سخنان امام در سوگ محمد، بیانگر دلبستگی امام به او است.[۲۸]
مشاهیر بنی‌تیم ویرایش
از چهره‌های برجسته بنی‌تیم پیش از اسلام می‌توان از عبدالله بن جُدعان نام برد که پیمان حلف الفضول در خانه او منعقد شد. او به بخشندگی، سخاوت و مردم‌داری شهرت داشت.[۲۹]
گروهی از تاریخ‌نگاران از دیدار او با سیف بن ذی یزن در یمن[۳۰] و نیز کسری پادشاه ایران یاد کرده‌اند.[۳۱]
در عصر اسلامی نیز برخی از صحابه پیامبر و تابعین و والیان سرزمین‌های اسلامی از تیره بنی‌تیم بودند. ابوبکر بن ابی‌قحافه که در سال‌های نخست دعوت، مسلمان شد، پس از رحلت پیامبر(ص) در سقیفه بنی‌ساعده به خلافت رسید.[۳۲] وی را از دانایان به نسب عرب به شمار آورده‌اند.[۳۳]
عایشه دختر ابوبکر از همسران رسول خدا(ص) و طلحة بن عبیدالله تیمی نیز از نخستین مسلمانان[۳۴] و از اعضای شورای شش نفره عمر بودند.[۳۵] وی به رغم بیعت با امام علی(ع) بر خلاف سوگندش بیعت خود را شکست و در نبرد جمل برابر امام قرار گرفت.[۳۶] بلال بن رباح از موالیان بنی‌تیم، از نخستین مسلمانان و مؤذن رسول خدا(ص) بود.[۳۷]
شخصیت‌های دیگر ویرایش
از دیگر شخصیت‌های بنی‌تیم می‌توان به افراد زیر اشاره کرد:
قنفذ بن عمیر بن جدعان تیمی از والیان مکه در روزگار خلیفه دوم.[۳۸]
صبیحة بن حارث بن جبله از مهاجران که عمر او را همراه شماری مامور تعیین اعلام (نشانه‌های) حرم کرد.[۳۹]
عبدالله بن عبدالرحمن بن قاسم قاضی مدینه در دوران خلافت منصور عباسی و حکمرانی حسن بن زید بر مدینه.[۴۰]
عبدالله بن عثمان تیمی قاضی مدینه از سوی عمرو بن سعید اموی در روزگار خلافت یزید.[۴۱]
قاسم بن محمد بن ابوبکر (م. 180ق.) از فقیهان هفت‌گانه مدینه[۴۲] دخترش ام‌فروه مادر امام صادق(ع).[۴۳]
عبدالله بن محمد از نوادگان طلحه، از قاضیان مدینه و مکه در دوران خلافت هارون الرشید (حک: 170-193ق.). [۴۴]
محمد بن منکدر بن عبدالله تیمی از تابعان و محدثان که بیش از 200 حدیث از صحابه گزارش کرده است.[۴۵]
علی بن زید بن جدعان از راویان مشهور که بعضی از اسناد روایی تراجم به او ختم می‌شوند.[۴۶]
ابوعثمان ربیعة بن ابی‌عبدالرحمن، مشهور به ربیعة الرای، از اصحاب رای در استنباط فقهی.[۴۷]
سلیمان بن قتّه از موالیان تیم و از شاعران شیعی و سراینده اشعاری در رثای امام حسین(ع) و شهدای کربلا.[۴۸]
عبدالله بن قنفذ بن عمیر، نخستین صاحب شرطه در روزگار عثمان.[۴۹]
اسحق بن طلحة بن عبیدالله از مسؤولان دیوان خراج خراسان در روزگار معاویه.[۵۰]
محمد بن طلحة بن محمد که او را از داناترین افراد به دانش نسب دانسته‌اند.[۵۱]
اسماعیل بن یسار نسائی و ابوعبیده مُعمَّر بن مُثنی نحوی شعوبی از موالیان بنی‌تیم. ابوعبیده در نکوهش عرب کتابی نگاشت.[۵۲]
پیوند به بیرون ویرایش
پانویس ویرایش
- ↑ نسب قریش، ج1، ص97؛ تاریخ طبری، ج2، ص255، 272.
- ↑ لب اللباب، ص243.
- ↑ الانساب، ج1، ص497-498؛ معجم قبائل العرب، ج1، ص137-138.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص51؛ الانشقاق، ج1، ص140، 368.
- ↑ اخبار مکه، ج2، ص90.
- ↑ اخبار مکه، ج1، ص65، 161؛ ج2، ص47.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص149-150؛ معجم البلدان، ج2، ص77، 275، 389-390؛ ج3، ص70.
- ↑ اخبار مکه، ج1، ص161؛ المنمق، ص273؛ تاریخ طبری، ج2، ص288.
- ↑ المحبر، ص179-180؛ المنمق، ص173-174.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص130-132؛ المنمق، ص52-53، 189-190؛ البدایة و النهایه، ج2، ص209-210.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص131، 133؛ الانشقاق، ج1، ص180؛ المنمق، ص52-53.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص131، 133؛ المنمق، ص52-53.
- ↑ الاستیعاب، ج3، ص966؛ اسد الغابه، ج3، ص206.
- ↑ اسد الغابه، ج3، ص374.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج2، ص471.
- ↑ المغازی، ج1، ص257؛ السیرة النبویه، ج1، ص638؛ انساب الاشراف، ج1، ص392.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص710، 715؛ ج2، ص3، 8؛ سیر اعلام النبلاء، ج2، ص471.
- ↑ اسد الغابه، ج3، ص374.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص115-116، 119؛ السیرة النبویه، ج1، ص326.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص165-166؛ اسد الغابه، ج1، ص325-326.
- ↑ الطبقات، ج8، ص216؛ انساب الاشراف، ج2، ص44.
- ↑ اسد الغابه، ج3، ص374.
- ↑ الغدیر، ج1، ص46، 110-111، 117.
- ↑ الامامة و السیاسه، ج2، ص127؛ الطبقات، ج4، ص338؛ الکامل، ج2، ص325.
- ↑ تاریخ گزیده، ص796-799.
- ↑ تاریخ طبری، ج4، ص428-429، 434-435؛ الجمل، ص226-229.
- ↑ الاستیعاب، ج2، ص839.
- ↑ اسد الغابه، ج4، ص324-325.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص157؛ الانشقاق، ج1، ص141-142؛ المنمق، ص147.
- ↑ المنمق، ص427؛ دلائل النبوه، ج2، ص9؛ المنتظم، ج2، ص277.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص155-156؛ الاغانی، ج8، ص451.
- ↑ السیرة النبویه، ج2، ص656-658؛ الاستیعاب، ج3، ص963، 973.
- ↑ السیرة النبویه، ج1، ص250.
- ↑ اسد الغابه، ج3، ص53-60.
- ↑ المحبر، ص151؛ الامامة و السیاسه، ج1، ص42؛ البدء و التاریخ، ج5، ص189-190.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص178، 180-181؛ تاریخ طبری، ج4، ص427-428، 509.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص181.
- ↑ تاریخ خلیفه، ص87؛ الاستیعاب، ج4، ص1461.
- ↑ الاستیعاب، ج2، ص735.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص112؛ تاریخ خلیفه، ص286؛ جمهرة انساب العرب، ص138.
- ↑ تاریخ خلیفه، ص159.
- ↑ انساب الاشراف، ج10، ص110.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص381؛ تاریخ طبری، ج11، ص652؛ الانساب، ج8، ص250.
- ↑ تاریخ یعقوبی، ج2، ص401؛ تاریخ طبری، ج8، ص132؛ المنتظم، ج9، ص168.
- ↑ الانساب، ج1، ص499؛ انساب الاشراف، ج10، ص161.
- ↑ انساب الاشراف، ج2، ص355؛ ج10، ص160.
- ↑ الانساب، ج6، ص60؛ المعارف، ص496؛ تاریخ الاسلام، ج8، ص417.
- ↑ المعارف، ص598؛ مقتل الحسین، ص167؛ انساب الاشراف، ج5، ص147.
- ↑ تاریخ خلیفه، ص106؛ المحبر، ص373.
- ↑ المعارف، ص232؛ تاریخ الاسلام، ج4، ص178.
- ↑ الاستیعاب، ج3، ص1037.
- ↑ المعارف، ص543؛ الاغانی، ج4، ص536؛ الفهرست، ص58-60.
منابع ویرایش
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بنی‌تیم.
- اخبار مکه: الازرقی (م. 248ق.)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.
- الاستیعاب: ابن عبدالبر (م. 463ق.)، به کوشش البجاوی، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
- اسد الغابه: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی.
- الاغانی: ابوالفرج الاصفهانی (م. 356ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1415ق.
- الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق.
- انساب الاشراف: البلاذری (م. 279ق.)، به کوشش محمودی، بیروت، اعلمی، 1394ق.
- الانساب: عبدالکریم السمعانی (م. 562ق.)، به کوشش عبدالرحمن، حیدرآباد، دائرة المعارف العثمانیه، 1382ق.
- الاشتقاق: ابن درید (م. 321ق.)، به کوشش عبدالسلام، بیروت، دار الجیل، 1411ق.
- البدء و التاریخ: المطهر المقدسی (م. 355ق.)، بیروت، دار صادر، 1903م.
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. 774ق.)، بیروت، مکتبة المعارف.
- تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، 1410ق.
- تاریخ خلیفه: خلیفة بن خیاط (م. 240ق.)، به کوشش فواز، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1415ق.
- تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. 310ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، 1403ق.
- تاریخ گزیده: حمد الله مستوفی (م. قرن7ق.)، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیر کبیر، 1364ش.
- تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. 292ق.)، بیروت، دار صادر، 1415ق.
- جمهرة انساب العرب: ابن حزم (م. 456ق.)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- دلائل النبوه: البیهقی (م. 458ق.)، به کوشش عبدالمعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق.
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (م. 748ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، 1413ق.
- السیرة النبویه: ابن هشام (م. 213/218ق.)، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه.
- الطبقات الکبری: ابن سعد (م. 230ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- الغدیر: الامینی (م. 1390ق.)، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1366ش.
- الفهرست: الطوسی (م. 460 ق)، به کوشش قیومی، نشر الفقاهه، 1417ق.
- الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. 630ق.)، بیروت، دار صادر، 1385ق.
- لب اللباب فی تحریر الانساب: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، دار صادر.
- المحبّر: ابن حبیب (م. 245ق.)، به کوشش ایلزه لیختن شتیتر، بیروت، دار الآفاق الجدیده.
- المعارف: ابن قتیبه (م. 276ق.)، به کوشش ثروت عکاشه، قم، الرضی، 1373ش.
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.)، بیروت، دار صادر، 1995م.
- معجم قبائل العرب، عمر کحّاله، بیروت، الرساله، 1405ق.
- المغازی: الواقدی (م. 207ق.)، به کوشش مارسدن جونس، بیروت، اعلمی، 1409ق.
- مقتل الحسین7: ابومخنف (م. 157ق.)، به کوشش الغفاری، قم، المطبعة العلمیه.
- المنتظم: ابن جوزی (م. 597ق.)، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1412ق.
- المنمق: ابن حبیب (م. 245ق.)، به کوشش احمد فاروق، بیروت، عالم الکتب، 1405ق.
- نسب قریش: مصعب بن عبدالله الزبیری (م. 236ق.)، به کوشش بروفسال، قاهره، دار المعارف.