تذکار الحجاز (کتاب)

تذکار الحجاز (کتاب)

پدید آورندگان
نویسنده	عبدالعزیز صبری
تاریخ نگارش	1341ق./1923م
محتوا
موضوع	سفرنامه حج
زبان	عربی
نشر
تعداد صفحات	228
قطع	وزیری
ناشر	المطبعة السلفیة
محل نشر	قاهره
تاریخ نشر	1342ق

تذکار الحجاز سفرنامه حج، نوشته عبدالعزیز صبری می‌باشد. ایشان در این کتاب علاوه بر گزارش سفر خود، به بررسی روابط دولت مصر با حکومت عربستان نیز پرداخته است. وی در کتاب موردنظر به تاریخ عرب از زمان قبل از جاهلیت تا نهضت‌های قرن بیستم عربی، مکان‌ها و ابنیۀ مقدس و نیز برگزاری مراسم حج در طول تاریخ اسلامی اشاره کرده است. صبری تحت تأثیر ملی‌گرایی عربی بوده است و بصورت مکرر لزوم استقلال کشورهای مسلمان را یادآور شده است. ایشان با مقایسه امکانات دولت مصر و حجاز، به انتقاد از حاکمان مصر و توصیف حکومت حجاز پرداخته است. وی روابط خوبی با ملک حسین و عوامل حکومتی حجاز داشته که در این کتاب به آن اشاره کرده است. صبری بصورت مفصل به اختلاف دولت مصر و حجاز بر سر اعزام هیئت پزشکی مصری به حجاز و مذاکرات مسؤولان در این مورد پرداخته است.

معرفی کتاب

تذکار الحجاز خاطرات نویسنده در سفر حج به سال 1341ق./1923م. و نیز درباره برخی از رویدادهای سیاسی حجاز در آغاز دهه بیستم م. و روابط و اختلاف‌های حکومت مصر و حجاز در امور مربوط به حج و مشکلات حاجیان مصری است.

معرفی نویسنده

عبد‌العزیز صبری، ادیب و شاعر مصری، در روستای خیاریه از توابع استان دقهلیه مصر زاده شد. از شرح حال و زندگی و تاریخ تولد و مرگش گزارشی در دست نیست. صبری کتاب خود را پس از پایان سفر نگاشته و آن را به شریف حسین (حک: 1340-1350ق.) بنیان‌گذار حکومت‌ هاشمی در حجاز که از او با تعبیر پادشاه عرب یاد کرده، هدیه داده است.

آثار

از دیگر آثار بر جای مانده از او، دیوان شعر و رساله‌ای به نام انفس الاعلاق فی مکارم الاخلاق و زهرة الصبا فی روضة الحیاة است.

محتوای کتاب

تذکار الحجاز با یادکردی مختصر از تاریخ عرب که به گفته نویسنده با تاریخ حج ارتباط دارد، آغاز شده است. جغرافیای جزیرة العرب، قوم‌شناسی عرب، بخشی از تاریخ جزیرة العرب در دوران جاهلیت و در آغاز اسلام، تاریخ خلافت اسلامی، و تاریخ نهضت عربی در آغاز سده بیستم م. از دیگر مطالب آغازین کتاب است.

نویسنده در ادامه به شرح سفر خود پرداخته و گاه به تفصیل به برخی از مطالب تاریخی پرداخته است. از جمله، بخشی را به تاریخ حج در روزگار جاهلیت و اسلام اختصاص داده و در این بخش، از وصف کعبه و ساختمان آن، مقام ابراهیم، چاه زمزم و برخی مکان‌ها و اشیای مرتبط با مسجدالحرام ، و شیوه انجام مناسک حج در زمان خلفای نخستین و خلفای بنی‌امیه و بنی‌عباس و پادشاهان مسلمان سخن گفته است.

بر پایه آن چه در پایان کتاب آمده، نویسنده در نظر داشته است جلد دوم کتاب را به شرح زیارتش از مدینه اختصاص دهد. صبری در متن کتاب از اشعار خود و دیگران به مناسبت موضوعات کتاب و نیز در وصف چهره‌های سیاسی روزگار خویش سود برده است.

ارزش کتاب

تذکار الحجاز حاوی آگاهی‌های فراوان از تاریخ شبه جزیره عربی و تاریخ اسلام و تحلیل‌های نویسنده در باره اوضاع سیاسی آن روزگار است.

تأثیر ملی‌گرایی عربی بر نویسنده

وی سخت در پرتو نهضت ملی‌گرایی عربی و استقلال‌طلبی عرب‌ها از حکومت ترکان عثمانی قرار داشته و از همین رو، با حکومت خاندان‌ هاشمی بر حجاز احساس نزدیکی کرده و رفتارهای این حکومت را ستایش نموده است. او به هر بهانه به موضوع استعمار و لزوم استقلال کشورهای مسلمان پرداخته است.

مقایسه حکومت مصر و حجاز

کتاب با بیان ماجرای سفر حاجیان مصری از راه دریای سرخ به بندر جده آغاز شده است. سفر صبری با کشتی یک شرکت اروپایی صورت گرفته و با سختی فراوان همراه بوده است. به گفته او، در این سفر، هیچ‌گونه امکانات رفاهی و بهداشتی در اختیار مسافران نبوده و مسافران با آزار کارگران کشتی نیز روبه‌رو بوده‌اند. این وضعیت صبری را به شکایت از حکومت مصر واداشته است. او حکومت مصر را که تحت حکمرانی فؤاد اول (حک: 1922-1936م.) بوده، با حکومت حجاز مقایسه کرده و از امکاناتی که دولت حجاز برای آسایش مسافران فراهم می‌کند، قدردانی نموده است.

نقد به کتاب

صبری در یادکرد خاطرات خود از شهر مکه، بیش از آن‌که به اعمال حج یا وصف شهر و آداب و رسم‌های مردم بپردازد، به بیان احساسات و احوال باطنی خود پرداخته است.

روابط نویسنده با حکام حجاز

اقامت او در مکه پانزده روز به درازا کشیده و در این روزها بارها با ملک حسین دیدار کرده است. نویسنده ملک حسین را مردی دانا و ادیب و خنده‌رو وصف کرده و سخنان او را درباره وهابیان، نبرد جهانی اول، و نهضت ملی‌گرایی عربی آورده است. صبری در گزاردن مراسم حج و شست‌وشوی کعبه با ملک حسین همراه بوده است.

او ناسزاها و تهمت‌های روزنامه‌های مصری را بر ضد ملک حسین به دلیل هم‌پیمانی‌اش با انگلیس، نابجا دانسته است. صبری در این سفر با برخی از اعضای نهضت ملی‌گرایی عربی و سران آن‌ها چون امیر علی ولیعهد حجاز، حکمران شهر مدینه، قاضی دیوان عالی، مدیر پست و برق و تلفن، و پلیس شهر آشنا شده است.

اختلاف دولت مصر و حجاز

ماجرای اختلاف دولت مصر و حجاز بر سر اعزام هیئت پزشکی مصری به حجاز و مشروح مذاکرات مسؤولان و نامه‌نگاری‌های مرتبط با آن، حجمی انبوه از کتاب را به خود اختصاص داده است. به گفته وی، در آن سال، این هیئت پیش از محمل حاجیان مصری به جده رسیدند و نزدیک اداره گمرک مستقر شدند و اعلامیه‌هایی حاوی مطالب نگران‌کننده به ویژه درباره آب زمزم پخش کردند و چون به اخطار حکومت حجاز توجه نکردند، از ادامه کوشش بازداشته شدند.

ریشه اختلاف

ریشه این اختلاف به درخواست دولت مصر برای حضور دو هیئت پزشکی در جده و مکه و مخالفت حکومت هاشمی حجاز با این درخواست بازمی‌گشت. دولت حجاز تاکید داشته که هیئت پزشکی باید همراه با محمل حرکت کند و حضور هیئت دوم در جده لازم نیست. به گفته صبری، علت این مخالفت، نگرانی ملک حسین از دسیسه‌چینی انگلیس به دست مصریان بوده است.

تجلیل از حکومت حجاز

وزیر فرهنگ دولت وقت حجاز، صبری را به جشنی در یکی از مدارس مکه به مناسبت تجلیل از ملی‌گرایی عربی، برای سخنرانی دعوت کرد. وی به این مناسبت شعری سرود که بخشی از آن را در کتاب آورده است. شرح برخی خدمات حکومت حجاز به حاجیان و رسیدگی به وضع عمومی کشور و برقراری امنیت راه‌ها، بهبود حمل و نقل عمومی، و پرداختن به بهداشت و سلامت از واپسین مطالب کتاب است. صبری این اصلاحات را از دستاوردهای نهضت عربی به شمار آورده است.

المطبعة السلفیة این کتاب را به سال 1342ق. در مصر به چاپ رسانده است. کتاب شامل 228 صفحه در قطع وزیری است و صفحاتی شامل عکس چهره‌های برجسته بدون شماره در آن آمده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تذکار الحجاز.

• تذکار الحجاز: عبدالعزیز صبری (1341ق./1923م.)، المطبعة السلفیة؛
• الاعلام: الزرکلی (م. 1396ق.) ، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م؛
• معجم المطبوعات العربیة: یوسف الیان سرکیس، قم، مکتبة النجفی، 1410ق؛