مکه
مکه شهر مقدس مسلمانان، که آیین حج و عمره در آن انجام شده و مسلمانان برای زیارت کعبه و دیگر مکان‌های زیارتی، به این شهر سفر می‌کنند. کعبه، قبله مسلمانان و مسجد الحرام در مکه واقع شده است. این شهر در منطقه حجاز و در کشور عربستان، قرار گرفته است.
 نمایی از شهر مکه و مسجد الحرام | |
| اطلاعات کلی | |
|---|---|
| کشور | عربستان |
| استان | استان مکه |
| زبان | عربی |
| ادیان | اسلام |
| مذهب | اهل سنت |
| اطلاعات تاریخی | |
| پیشینه اسلام | صدر اسلام |
| اماکن | |
| قبرستان‌ها | جنة المعلاة |
| مساجد | مسجدالحرام، مسجد الجن، مسجد الاجابه |
|
| |
مسجدهایی که در زمان پیامبر(ص) ساخته شده و محلی متبرک شناخته می‌شوند مانند مسجد الجن، مسجد الاجابه و مسجد مُختفی از دیگر مکان‌های مذهبی مکه است. همچنین مشاعر مقدسه شامل عرفات، منا و مشعر که برخی از مناسک حج در آنها انجام می‌شود، در اطراف شهر مکه قرار دارد.
قبرستان ابوطالب (محل دفن عبدالمطب، ابوطالب و حضرت خدیجه) و مقبره شهدای فخ، برخی از مکان‌های زیارتی این شهر است.
به اعتقاد برخی، تاریخچه شهر مکه و کعبه به حضرت آدم(ع) بازمی‌گردد. بر اساس روایات، کعبه به دست حضرت ابراهیم(ع) بازسازی شد و شهر مکه دوباره شکل گرفت. مسلمانان معتقدند، حضرت محمد(ص) در غار حرا در اطراف شهر مکه به پیامبری مبعوث شد. او سه سال مخفیانه، و پس از آن آشکارا مردم را به اسلام دعوت کرد. او و مسلمانان در سال یازدهم بعثت، به یَثْرِب (مدینه) هجرت کردند و در سال هشتم هجری، مکه را گرفتند.
موقعیت و جایگاه
شهر مکه در کشور عربستان، در منطقه حجاز و در در فاصله هشتاد کیلومتری شرق دریای سرخ قرار دارد.
مکه مرکزی تجاری محسوب می‌شد و به دلیل وجود کعبه و مسجدالحرام در این شهر، مرکز مهم عبادی نیز شمرده می‌شد، به همین دلیل به آن اُمُّ القُریٰ می‌گفتند. این شهر در قرآن بَکَّة نیز نامیده شده[۱] و بلد الامین و بلد الحرام، دیگر نام‌های این شهر است.
شهر مکه در قرآن در کنار کوه طور قرار گرفته[۲] و بر اساس آیه ۱۲۶ سوره بقره، دعای حضرت ابراهیم درباره این شهر مستجاب شد و حرم امن خدا قرار گرفت.
در منابع روایی شیعه، مکه محبوب‌ترین زمین نزد خدا دانسته شده[۳] و برای ماندن در این شهر، ثواب‌های پرشمار شمرده شده است.[۴] مناسک حج در این شهر و اطراف آن انجام می‌شود.
پیدایش مکه
برخی تاریخ پیدایش مکه و کعبه را با تاریخ قدمت انسان در زمین برابر دانسته‌اند؛ زیرا بر پایه برخی روایات، کعبه به دست حضرت آدم(ع) ساخته شد. کعبه پس از مدتی ویران شد؛ تا اینکه به دست حضرت ابراهیم(ع) بازسازی شد.
ابراهیم همسرش هاجر و فرزندش اسماعیل را به مکه آورد. مکه سرزمینی بدون آب بود، که با پیدا شدن چشمه زمزم، افرادی که اطراف مکه بودند، به سوی آن آمدند.
این مناطق، محل زندگی قبیله جُرْهُم بود. بعد از جرهم قبیله خُزاعه بر مکه تسلط یافت و بعدها به تدریج، قریش به رهبری قُصَیّ بن کِلاب، جدر چهارم پیامبر(ص)، بر مکه تسط یافت. او اداره امور مکه را به چند عنوان تقسیم کرد و هر یک را به یکی از خانواده های قریش سپرد. پس از قصی، فرزندان وی، عبدمناف و عبدالدار و بعد از آن نیز هاشم فرزند عبد مناف در مکه نفوذ یافتند. در زمان هاشم، مکه به مرکز تجاری مهمی تبدیل شد و قریش به تجارت در بلاد دور دست پرداختند. پس از هاشم، فرزند وی عبدالمطلب، پدربزرگ پیامبر(ص)، در مکه نفوذ پیدا کرد.
مکه در دوره اسلامی
قرآن و شریعت اسلام در مکه بر محمد(ص)، پسر عبدالله و نوه عبدالمطلب، نازل شد. محمد(ص) تا سه سال به صورت غیر علنی و پس از آن، به صورت آشکار به اسلام دعوت کرد. پس از دعوت آشکار، مردم مکه به مبارزه با پیامبر(ص) و اسلام پرداختند.
یکی از راه‌های مبارزه آنها، آزار دادن مسلمانان بود. گروهی از مسلمانان در سال پنجم بعثت، برای رهایی از آزار آنها به حبشه سفر کردند. از سال یازدهم بعثت، مردم یثرب، شهری در حجاز در فاصله حدود ۴۰۰ کیلومتری مکه، به اسلام گرایش یافتند و در سال سیزدهم بعثت، پیامبر(ص) و دیگر مسلمانان مکه به این شهر مهاجرت کردند.
از این پس، درگیری‌هایی بین مسلمانان مدینه و مشرکان مکه در قالب جنگ‌هایی مانند جنگ بدر، احد و خندق روی داد. در نهایت مکه به دست مسلمانان فتح شد.
عصر پیامبر و خلفا
پیامبر(ص) با وجود اهمیت مکه، این شهر را پایتخت حکومت خود قرار نداد؛ بلکه مدینه را به دلیل قولی که به انصار (مردم مدینه) داده بود به عنوان پایتخت تعیین کرد.
در سال دوم هجرت، قبله مسلمانان از بیت‌المقدس به کعبه تغییر یافت و اینگونه، شهر مکه اهمیتی بیشتر پیدا کرد. در دوره پیامبر، مدتی مُعاذ بن جَبَل و زمانی حارث بن نَوْفَل بن حارث بن عبدالمطلب و زمانی عَتّاب بن اُسید بر مکه حکومت کردند.
در زمان خلفا برخی از مهم‌ترین والیان مکه عبارت بودند از: نافع بن عبدالحارث؛ عبدالله بن ابزی؛ خالد بن عاص مخزومی؛ عبدالله بن خالد بن اسید اموی.
در زمان امام علی(ع) نخستین حاکم مکه ابوقتاده انصاری و دومین آنها قُثم بن عباس و سپس معبد بن عباس بود. آخرین حاکم این شهر از سوی امام علی و امام حسن(ع)، جارة بن قدامه بود.
در دوره امویان
در دوره امویان، بیشتر امرای تعیین شده برای مکه از خاندان بنی امیه بودند.
عبدالله بن زبیر
عبدالله بن زبیر در سال ۶۲ق. در زمان یزید بن ابی‌سفیان، بر مکه حکومت یافت و تا سال ۷۳ق بر این شهر تسلط داشت. او این شهر را مرکز خلافت خود قرار داد که بر سراسر حجاز و عراق گسترش یافت.
عبدالملک بن مروان (حکومت ۶۵-۸۶)، پنجمین خلیفه اموی، سپاهیانی برای شکست عبدالله بن زبیر به مکه فرستاد. فرماندهی این سپاه را حجاج بن یوسف ثقفی بر عهده داشت و در سال ۷۳ق. بر مکه چیره شد و تا سال ۷۵ق. از سوی خلیفه اموی والی مکه بود.
در عصر عباسی
امیر مکه که از نظر مذهبی اهمیت زیادی داشت، در عصر عباسیان از خویشاوندان خلیفه انتخاب می‌شد. برخی از وقایع شهر مکه در عصر عباسی عبارتند از:
- قیام شهید فخ: در سال 169ق. حسین بن علی معروف به شهید فخ در مکه علیه عباسیان قیام کرد. قیام او به سرعت سرکوب شد و در مکانی که امروزه به منطقة الشهداء مشهور است مدفون شد.
- قیام افطس: حسین بن حسن افطس در سال 199ق. از سوی سری بن منصور شیبانی که به نام علویان در عراق قیام کرده بود به مکه آمد و کوشید برای محمد بن جعفر الصادق معروف به محمد دیباج از مردم بیعت بگیرد. مأمون در سال ۲۰۰ق. سپاهی به مکه فرستاد و دیباج را به تسلیم واداشت.
- حمله قرامطه: سال ۳۱۷ق. قرامطه به رهبری ابوطاهر قرمطی به مکه یورش آوردند و مکه را اشغال کردند و حجرالاسود را به سرزمین خودشان «هجر» در سواحل جنوب شرق خلیج فارس، بردند.
حکومت اشراف در مکه
اشراف حسنی که از نسل امام حسن(ع) بودند، از سال ۳۵۸ق. تا تسلط آل سعود بر مکه (۱۳۴۳ق)، بر این شهر حکومت کردند. اشراف حسنی، بیشتر به صورت نیمه‌مستقل و زیر نفوذ دیگر حکومت‌ها مانند فاطمیان، ایوبیان، عباسیان و ممالیک به حکمرانی می‌پرداختند. حکومت‌ها به آبادانی مکه و خدمت به حاجیان می‌پرداختند و گاه وجوه نقد برای شریف حاکم می‌فرستادند و در مقابل اشراف حسنی در موسم حج به نام آنها خطبه می‌خواندند. اشراف حسنی گاه که قدرت می‌گرفتند، قلمرو خود را گسترش داده و مدینه را از اشراف حسینی می‌گرفتند و گاه بر حجاز تسلط می‌یافتند.
فاطمیان تا قبل از برآمدن دولت ایوبی در مصر، در مکه نفوذ داشتند و از نتایج آن، نفوذ مذهب تشیع (اسماعیلی، زیدی و اثنی عشری) در این شهر بود. برای نمونه اذان شیعی در این شهر اقامه می‌شد و «حی علی خیر العمل» در اذان مسجدالحرام گفته می‌شد. از سال ۵۶۹ق. خطبه به نام صلاح الدین ایوبی خوانده شد و مذهب اهل سنت در حرمین مورد حمایت بیشتری قرار گرفت.
حکومت اشراف حسنی با «جعفر بن محمد» از نوادگان حسن مثنی با حمایت فاطمیان آغاز شد و در دروه «شریف حسین»، به دست آل سعود فروپاشید. اشراف حسنی، خدماتی مانند برقراری امنیت مکه، آبادانی آن و خدمت به حاجیان داشته‌اند؛ البته برخی از آنها به خونریزی پرداخته و گاه عرصه را بر حاجیان ایرانی تنگ کردند.
جایگاه‌ها و بناهای مذهبی مکه
شهر مکه دارای مکان‌ها و بناهای مذهبی گوناگونی است که برخی از آنها چنین‌اند:
کعبه
کعبه سازه‌ای مکعبی شکل، معروف به «بیت‌الله؛ خانه خدا»، که مسلمانان آن را قبله خود دانسته و طواف، یکی از اعمال حج و عمره را دور این سازه انجام می‌دهند. کعبه بر اساس برخی روایات، به دست حضرت آدم(ع) ساخته شد و بعدها که در گذر زمان از میان رفته بود، به وسیله حضرت ابراهیم(ع) بازسازی شد.
حمله ابرهه برای ویران کردن کعبه، تولد امام علی(ع) در کعبه، تخریب آن توسط سپاه یزید، تجدید بنا توسط عبدالله بن زبیر و تخریب آن توسط حجاج بن یوسف، برخی از وقایع تاریخی مربوط به کعبه است.
مسجدالحرام
مسجدالحرام شریف‌ترین مسجد میان مسلمانان است که کعبه در آن قرار دارد و عمل طواف در این مسجد و دور کعبه انجام می‌شود. این مسجد شامل حجر الاسود، حجر اسماعیل، مقام ابراهیم(ع)، مسعی و زمزم است. در حدیثی از پیامبر(ص)، مسجدالحرام قدیمی‌ترین مسجد زمین معرفی شده و در روایات، ثواب عبادت در این مسجد، بیشتر از مکان‌های دیگر شمرده شده است.
مسجد الحرام در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده که بیشترین آن در دوره عباسیان و آل سعود بوده است.
دیگر مسجدهای مکه
افزون بر مسجدهایی که در زمان پیامبر اسلام ساخته شد، هر جا از جمله خانه‌هایی که رسول خدا در آنها نماز گزارده بود محلی متبرک شناخته شد و بسیاری از آنها تبدیل به مسجد شد. از جمله، مساجد مکه که به این ترتیب شکل گرفت، که برخی از آنها چنین‌اند:
- مسجد الجن: این مسجد در کنار قبرستان ابوطالب قرار دارد و بنابر نقلی، جنیان در این مکان به پیامبر(ص) ایمان آوردند.
- مسجد الاجابه: به گفته تاریخ‌نگاران، پیامبر(ص) پس از برگشت از عمره، در این مکان استراحت کرد.
- مسجد شجره: گفته شده رسول خدا(ص) در این مکان نماز خوانده است. بر اساس روایتی، یکی از معجزات پیامبر(ص) در این محل رخ داده است.
- مسجد رَدمُ الاعلی یا مسجد الرایه:گفته شده پیامبر(ص) هنگام فتح مکه دستور داد پرچم اسلام در این مکان نصب شود.
- مسجد الغَنَم: این مسجد نزدیک سوق الغنم واقع شده و محلی است که پس از فتح مکه مسلمانان‌شده‌های شهر مکه با پیامبر(ص) بیعت کردند.
- مسجد مُختفی: مسجدی که از میان رفته و گفته شده محل مخفی شدن پیامبر(ص) هنگام پرتاب سنگ توسط مخالفان، از خانه ابولهب بوده است.
- مسجد بلال: مسجدی که از میان رفته و گفته شده که بلال بن رَباح در آن مکان اذان گفته است.
- مسجد ابوبکر: این مسجد از مکان‌هایی دانسته شده که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده است. همچنین گفته شده ابوبکر، خلیفه اول، هنگام خلافتش نماز عید را در این مکان برگزار می‌کرد.
مشاعر مقدسه
| عرفات | عرفات یا صحرای عرفه، دشتی در نزدیکی مکه، که بخشی از مناسک حج، مانند وقوف در عرفات، در این مکان انجام می‌شود. در این مکان، مساجدی مانند مسجد عرفه و مسجد صخرات وجود دارد. جبل‌الرحمه نیز در این دشت قرار گرفته است. | 
|
| منا | منا سرزمینی است در نزدیکی مکه، که مناسک منا در آن انجام می‌شود. در این سرزمین، مساجد مهمی مانند خیف، البیعه، نحر و تنعیم قرار دارد. | 
|
| مشعر | مشعر مکانی میان منا و عرفات، که بخشی از مناسک حج، مانند وقوف در مشعر در آن انجام می‌شود. | 
|
دیگر مکان‌های مذهبی و تاریخی
برخی از مکان‌های مذهبی و تاریخی مکه چنین‌اند:
- شِعْب ابی‌طالب: دره‌ای در کنار مسجدالحرام، که در سال هفتم بعثت، پيامبر(ص)، بنى‌هاشم و بنى عبدالمطّلب، در آن از سوى کافران محاصره اقتصادى شدند.
- مولدُ النَّبی(ص): خانه عبدالله بن عبدالمطلب که در محله شعب ابی‌طالب قرار داشت و پیامبر(ص) در آن متولد شد.
- غار حرا: غاری در کوه نور، در شمال شرق مکه، که قرآن برای نخستین بار در آن، بر پیامبر(ص) نازل شد.
- غار ثور: غاری در کوه ثور، در جنوب شرقی مسجدالحرام در راه طائف، که پیامبر(ص) هنگام هجرت از مکه به مدینه، در آن پناه گرفت و از دید مشرکان مخفی شد.
- قبرستان ابوطالب: قبرستانی قدیمی نزدیک مسجد جن، که در آن افرادی مانند عبدالمطلب، ابوطالب و حضرت خدیجه دفن شده‌اند.
- مقبره شهدای فخ: مقبره‌ای که در آن شهیدان واقعه فخ دفن شده‌اند. قیام فخ از قیام‌های علویان علیه عباسیان بود که در سال ۱۶۹ هجری به رهبری یکی از نوادگان امام حسن(ع) صورت گرفت.
خانه حضرت خدیجه، خانه ارقم بن ابی‌ارقم و محصَّب از دیگر مکان‌های مذهبی و تاریخی مکه‌اند.
جستارهای وابسته
پانویس
منابع
- من لا يحضره الفقيه، ابن بابويه الصدوق، تحقيق السيد حسن خرسان، بيروت، دار الأضواء، ۱۴۰۵ق.