اخبار مکه (ابن شبه)
اخبار مکه، از کتاب‌های تاریخ محلی مکه، نوشته عمر بن شَبَّه (۱۷۳-۲۶۲ق). نویسنده کتاب، از تاریخ‌نگاران و حافظان برجسته قرن سوم هجری بوده است. نسخه‌ای از اخبار مکه در دست نیست؛ اما برپایه گزارش‌های کوتاهی که از آن به جا مانده است، به دست می‌آید که درباره تاریخ مکه، جغرافیا و اماکن آن بوده است. تاریخ‌نگارانی همچون ابن ظهیره، ابن حجر و سَمهودی از مطالب اخبار مکه ابن شَبَّه بهره برده‌اند. فاسی کتاب را دیده و نوشته است که آن سبکی مانند کتاب اخبار مکه نوشته ازرقی و نیز کتاب اخبار مکه نوشته فاکهی داشته است. اخبار المدینه یا تاریخ المدینة المنوره نام کتاب دیگر ابن شبه است.
اطلاعات کم درباره کتاب
آگاهی‌های چندانی از اخبار مکه به دست نیامده است. آنچه در دست است، تنها گزارش‌ها و نصوصی کوتاه درباره تاریخ و رخدادهای مکه است. گویا این کتاب تا اوایل سده دهم قمری، در دسترس تاریخ‌نگاران مکه بوده است؛ زیرا سَمهودی (درگذشت ۹۱۱ق) به گونه‌ای که نشان‌دهنده گزارش مستقیم و بی‌واسطه است، گزارش‌هایی مختصر از آن آورده است.[۱]
نویسنده
ابوزید عمر بن شَبَّة بن عبیده نُمَیری از راویان و حافظان برجسته قرن سوم قمری است.[۲] شهرت وی به «شبه» از شهرت پدرش گرفته شده است. گفته‌اند: مادرش در کودکی او برایش ترانه‌ای می‌خوانده و شبّه خطابش می‌کرده است.[۳] عمر بن شبه در ۱۷۳ق، احتمالا در بصره زاده شد و در ۲۶۲ یا ۲۶۳ق در سامرا درگذشت.[۴] وی انبوهی از دانش و گزارش تاریخی و ادبی را از دانشوران برجسته مدینه و مناطق دیگر فراگرفت. بازتاب این دانش در موسوعه‌هایی مانند الاغانی و الاستیعاب نشان‌دهنده ارج و اهمیت گزارش‌های او است. آثار گوناگونش نشان می‌دهد که در علوم مختلف دست داشته است.[۵] او در عرصه تاریخ‌نگاری درباره مکه، مدینه، بصره، و کوفه و نگارش شرح حال شاعران و امیران و حاکمان این شهرها تحقیقاتی داشته است.[۶] ابن شَبَّه در رخدادها و ستیزهای کلامی گرفتار شد و همراه دیگر محدثان و مخالفان نظریه خلق قرآن، وادار به خانه‌نشینی گشت.[۷]
ابن شَبَّه به وثاقت، صداقت، عدالت و اعتبار وصف شده و بر خلاف استادش ابن زباله که مورد بی مهری رجالیان و اهل حدیث قرار گرفته است، از او با کلماتی احترام‌آمیز یاد شده است.[۸] مِزّی فهرستی بلند از استادان و شاگردان وی ارائه کرده است.[۹] محمد بن یحیی، معاویة بن هشام و ابوغَسان از استادان او و ابوبکر بن ابی‌الدنیا، ابوشُعَیب حرانی و احمد بن ابی‌طاهر طَیفور از شاگردان او بوده‌اند. بیشترین گزارش‌های ابن شبه از ابوغسان محمد بن یحیی کنانی، از یاران مالک بن انس است که آگاهی‌های بسیار از اخبار و رخدادهای مدینه داشته است.[۱۰]
ابن ندیم از دو اثر ابن شَبَّه با عناوین کتاب مکه و امراء مکه نام می‌برد.[۱۱] وی در جای دیگر که از تاریخ خط و کتابت عربی سخن گفته، دانستنی‌های مهمی از کتاب مکه ابن شبه درباره تاریخ نگارش عربی و آگاهی قریش از کتابت عربی آورده است.[۱۲] اخبار المدینه وی که با نام‌هایی چون کتاب المدینه[۱۳] و تاریخ المدینة المنوره[۱۴] هم شناخته می‌شود، دیگر کتاب معروف او است.[۱۵]
محتوا
فاسی (درگذشت ۸۳۲ق) اخبار مکه را دیده و آن را به کتاب اخبار مکه نوشته ازرقی و نیز کتاب اخبار مکه نوشته فاکهی همانند دانسته است.[۱۶] سَخاوی (درگذشت ۹۰۲ق) نیز در کتابشناسی آثار مربوط به مکه، از این کتاب نام برده و بدون اشاره به سخن فاسی، مدعی شده که وی از این اثر آگاهی نداشته است. در گزارش سخاوی، دو نکته دیگر نیز هست: نخست اینکه ابن فهد نسخه‌ای در یک جلد از این کتاب دست‌نویس کرده و دیگر اینکه کتاب به شیوه و سبک دو کتاب اخبار مکه ازرقی و فاکهی نگارش یافته است.[۱۷] عز بن فهد هم از آن در دو جا بهره گرفته است: یکی در موضوع حکمرانی عبدالله بن خالد بن اسید قُرَشی بر مکه و دیگری حکومت خالد بن عبدالله قسری بر همین شهر.
[۱۸]
ابن حجر (درگذشت ۸۵۲ق) در زندگی‌نامه صحابه، از آگاهی‌های این کتاب بهره جسته و ۱۵ گزارش از آن آورده است. وی در این گزارش‌ها نام کتاب را اخبار مکه یا کتاب مکه ثبت کرده است.[۱۹] سَمهودی در وفاء الوفاء با موضوع مدینه و مکان‌های آن، در چند جا از اخبار مکه ابن شبّه گزارش کرده است.[۲۰] نقل مستقیم ابن ظهیره (درگذشت ۹۸۶ق) از این کتاب نشانه‌ای تقریبا روشن از دسترسی وی به کتاب است.[۲۱] بر پایه این گزارش‌ها، می‌توان موضوع کتاب اخبار مکه ابن شبّه را تاریخ مکه و وصف مکان‌ها، مساجد وکوه‌های مکه، سیره نبوی، کعبه، حدود حرم، و خانه‌ها و جغرافیای منازل مکه دانست.
پانویس
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۱۲۵، ۱۲۷.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۲۰۸؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۳۶۹.
- ↑ الفهرست، ص۱۲۵.
- ↑ وفیات الاعیان، ج۳، ص۴۴۰؛ شذرات الذهب، ج۳، ص۲۷۳-۲۷۴؛ البدایة و النهایه، ج۱۱، ص۳۰.
- ↑ الفهرست، ص۱۲۵؛ سیر اعلام النبلاء، ج۱۲، ص۳۷۰.
- ↑ معجم الادباء، ج۱۶، ص۶۰-۶۲.
- ↑ تاریخ بغداد، ج۱۱، ص۲۰۹.
- ↑ الجرح و التعدیل، ج۶، ص۱۱۶؛ تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۹۱-۹۲.
- ↑ تهذیب الکمال، ج۱۴، ص۹۱-۹۲؛ نک: التحفة اللطیفه، ج۲، ص۳۴۰-۳۴۱.
- ↑ مجلة العرب، ج۴، ص۳۲۸، «مؤلفات فی تاریخ المدینه».
- ↑ الفهرست، ص۱۲۵؛ نک: حجاز در صدر اسلام، ص۴۴۰.
- ↑ الفهرست، ص۸.
- ↑ الفهرست، ص۱۲۵.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۴۱، «مقدمه»؛ فیض القدیر، ج۱، ص۱۲۰.
- ↑ الاصابه، ج۱، ص۲۴۲،۴۵۰؛ ج۲، ص۲۳۸، ۳۵۱.
- ↑ العقد الثمین، ج۱، ص۱۰.
- ↑ الاعلان بالتوبیخ، ص۲۸۰.
- ↑ غایة المرام، ج۱، ص۶۱، ۲۱۱.
- ↑ الاصابه، ج۱، ص۴۵۷، ۶۰۳؛ ج۲، ص۳۳، ۲۰۹، ۴۷۵؛ ج۳، ص۴۵۱؛ ج۴، ص۶۳، ۲۶۶، ۳۵۶؛ ج۵، ص۹۹؛ ج۷، ص۱۹۹؛ تاریخ التراث العربی،، مج۱، ج۲، ص۲۰۵-۲۰۶.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۱۲۵، ۱۲۷، ۱۳۳؛ ج۴، ص۴۸۱.
- ↑ الجامع اللطیف، ص۲۵.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار مكه ابن شَبَّه.
- الاصابه: ابن حجر العسقلانی (درگذشت ۸۵۲ق)، به کوشش علی محمد و دیگران، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق.
- الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (درگذشت ۹۰۲ق)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت،دار الکتب العلمیه.
- البدایة و النهایه: ابن کثیر (درگذشت ۷۷۴ق)، به کوشش علی محمد و عادل احمد، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- تاریخ بغداد: الخطیب البغدادی (درگذشت ۴۶۳ق)، به کوشش عبدالقادر، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- تاریخ التراث العربی: فؤاد سزگین، ترجمه: فهمی، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۱۲ق.
- التحفة اللطیفه: شمس الدین السخاوی (درگذشت ۹۰۲ق)، بیروت،دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- تهذیب الکمال فی اسماء الرجال: المزی (درگذشت ۷۴۲ق)، به کوشش احمد علی و حسن احمد، بیروت،دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
- الجامع اللطیف فی فضل مکه: ابن ظهیره (درگذشت ۹۸۶ق)، به کوشش علی عمر، المکتبة الثقافیة الدینیه، ۱۴۲۳ق.
- الجرح و التعدیل: ابن ابی‌حاتم الرازی (درگذشت ۳۲۷ق)، بیروت،دار الفکر، ۱۳۷۲ق.
- حجاز در صدر اسلام: صالح احمد العلی، ترجمه: آیتی، مشعر، ۱۳۷۵ش.
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (درگذشت ۱۰۸۹ق)، به کوشش الارنؤوط، بیروت،دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت ۸۳۲ق)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق.
- غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزیز بن فهد المکی (درگذشت ۹۲۰ق)، به کوشش شلتوت،دار المدنی، ۱۴۰۶ق.
- الفهرست: ابن الندیم (درگذشت ۴۳۸ق)، به کوشش تجدد.
- معجم الادباء: یاقوت الحموی (درگذشت ۶۲۶ق)، بیروت،دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
- مجلة العرب (ماهنامه): ریاض، المملکة السعودیه.
- وفاء الوفاء: السمهودی (درگذشت ۹۱۱ق)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.
- وفیات الاعیان: ابن خلکان (درگذشت ۶۸۱ق)، به کوشش احسان عباس، بیروت،دار صادر.