در کعبه

کعبه

کعبه

نام‌ها

بیت العتیق • بیت الله • بیت الحرام • بیت المحرم • بیت المعمور

ارکان

رکن عراقی • رکن شامی • رکن حجرالاسود • رکن یمانی

اجزا

باب الکعبه • باب التوبه • پلکان خارجی کعبه • ناودان کعبه • پرده کعبه • پرده درون کعبه‌ • ستون‌های کعبه • پلکان داخلی کعبه • سقف کعبه • برقع • حزام • آویزه‌های کعبه • شاذروان • ملتزم • مستجار

پیشینه

بازسازی کعبه • تاریخ بازسازی درِ کعبه • مولد علی(ع)

متولیان

ابوخفاد اسدی • ابوطالب• عبدالله بن عبدالعزی • تمیم بن مر

مرتبط

طواف • حجر الاسود • حطیم • حجر اسماعیل • مقام ابراهیم • حجابت • بیت الضراح • خط آغاز طواف • کارگاه پرده‌بافی • شستشوی کعبه • ابرق • ازلام • استقسام •

حاجیان و زائران در حال زیارت باب الکعبه

باب الکعبه در و درگاه کعبه است که در سمت شرقی کعبه میان رکن عراقی و رکن حجر و در فاصله حدود یک متری حجرالاسود قرار دارد. برخی ساخت نخستین در را به زمان بازسازی کعبه به دست جرهم نسبت داده‌اند، عده‌ای هم قائلند، اسعد بن ملکی کرب حمیری، سازنده نخستین در و قفل و کلید کعبه بوده است.

تاریخ‌نویسان گزارش‌های مفصلی از این باب در گزارشات خود آورده‌اند، از جمله اندازه در، جنس در، نقوش در، طلاکاری‌های باب، مقدار طلاهایی که در باب به کار رفته، افراد و حاکمانی که این باب را طلاکاری کرده‌اند و همچنین موقعیت‌هایی که طلاهای باب به دلایلی کنده شده است، و همچنین افرادی که در جدید برای کعبه ساخته‌اند.

در سال ۱۳۹۷ قمري ملک خالد بن عبدالعزیز، به علت فرسودگی باب الکعبه، دستور داد دری جدید از طلا با عیار بسیار بالا بسازند.

موقعیت باب

باب الکعبه نام دری است که در دیوار شرقی کعبه میان رکن عراقی و رکن حجر و در فاصله حدود یک متری حجرالاسود قرار دارد. از هنگام ساخت نخستین در برای کعبه، آگاهی دقیقی در دست نیست. برخی از رویدادها مانند نماز خواندن حضرت آدم(ع) برابر باب الکعبه و نیز نماز خواندن بر جنازه او در برابر این در، از وجود درگاهی در ساختمان کعبه از آغاز ساخت آن حکایت دارد.

بازسازی‌های در کعبه

در کعبه در طول تاریخ بارها بازسازی شده است. در این بازسازی‌ها گاه درهای جدید جایگزین درهای گذشته می‌شد و گاه بخشی از در تعمیر می‌شد یا تزییناتی به آن اضافه یا از آن کم می‌شد. فهرستی از این بازسازی‌ها بر اساس منابع تاریخی چنین است:‌

نخستین سازنده در کعبه

به گزارشی، نخستین در را انوش بن شیث بن آدم از سنگ برای کعبه ساخت. برخی گزارش‌ها ساخت نخستین در را به زمان بازسازی کعبه به دست جرهم، از قبایل یمنی مهاجر و حاکم بر مکه، نسبت داده‌اند. برخی منابع اسعد بن ملکی کرب حمیری، از پادشاهان یمن (حک: ۳۸۵–۴۲۰ق) و معروف به تبع سوم، را سازنده نخستین در و قفل و کلید کعبه شمرده اند.

بازسازی‌های بعدی

• بازسازی عبدالمطلب هنگام بازسازی چاه زمزمبه دفینه‌ای از طلا دست یافت و با فروش هفت شمشیر طلا دری برای کعبه ساخت.
• بازسازی قریش که در آن در را از سطح زمین بالا بردند؛ به گونه‌ای که ورود به آن بدون نردبان ممکن نبود.
• عبدالله بن زبیر (حک: ۶۵–۷۳ق) برای کعبه دو در شرقی و غربی ساخت. هر دو در، هم‌سطح زمین بودند.
• سال ۷۴، حجاج بن یوسف، حاکم حجاز (حک: ۷۳–۹۵ق) در دوم را برداشت و درِ اصلی را حدود دو متر از سطح زمین بالاتر برد و ارتفاع آن را به حدود سه متر کاهش داد.
• سال ۹۳، نخستین بار، به دستور ولید بن عبدالملک (حک: ۸۶–۹۶ق) در کعبه را طلاپوش کردند.
• سال ۱۹۴ به فرمان امین عباسی(حک: ۱۹۳–۱۹۸ق) در کعبه بار دیگر با طلا پوشیده شد.
• سال ۵۳۷، ابوالقاسم ابراهیم رامشت فارسی، تاجر ایرانی، دری برای کعبه ساخت و آن را به مکه فرستاد. به سال ۵۴۱ قمری یا سال بعد، این در بر کعبه نصب شد.
• سال ۵۵۰، محمد بن علی بن ابی‌منصور، مشهور به جواد اصفهانی (م. ۵۵۹ق) به دستور خلیفه مقتفی عباسی (حک: ۵۳۰–۵۵۰ق) دری برای کعبه ساخت که با صفحه‌های طلایی پوشیده شده بود. این در به سال ۵۵۱ قمری نصب شد و از در پیشین تابوتی برای خلیفه تدارک دیدند.
• سال ۶۵۹ ملک مظفر یوسف بن منصور، از حاکمان آل رسول یمن، دری را برای کعبه ساخت که بر آن صفحه‌های نقره‌ای کوبیده شده بود. این در ۶۰ رطل (حدود۳۰ کیلوگرم) وزن داشت.
• سال ۷۳۳ در قبلی کنده شد و به جای آن دری به دستور سلطان محمد قلاوون (حک: ۶۹۳–۷۴۱ق) ساختند که در آن ۳۵۳۰۰ درهم نقره به کار رفته بود.
• سال ۷۶۱ ملک ناصرالدین حسن مملوکی (حک: ۷۴۸–۷۶۲ق) دری از جنس ساج برای کعبه ساخت که تا پایان دوران حکومت وی، بر کعبه نصب بود. به سال ۷۷۶ق. این در برای تزیین موقت با در ساخته شده در دوران محمد بن قلاوون تعویض گشت. پس از این تزیین که سی و سه هزار درهم هزینه برداشت، آن در دیگر بار بر کعبه نصب شد.
• سال ۷۸۱ زین‌الدین برکه عثمانی، سودون پاشا را به مکه فرستاد و او در کعبه را تزیین کرد.
• سال ۸۱۶ ملک مؤید، حاکم مصر (حک: ۸۱۵–۸۲۷ق)، دستور داد تا گوشه‌ای از در را با نقره بپوشانند و آب طلا زنند. این کار با صد واندی درهم صورت پذیرفت.
• سال ۸۵۱ بیرم خجا تاتاری، ناظر حرم، در کعبه را با نقره پوشاند و روی آن را با آب طلا تزیین کرد.
• سال ۹۶۱ نقره‌های پایین در به سرقت رفت. سلطان سلیمان قانونی (حک: ۹۲۶–۹۷۴ق) دستور داد که در را با صفحه‌های نقره‌ای بپوشانند. در کعبه با صفحه‌های نقره‌ای پوشاندند و صفحه‌ها را با میخ‌های نقره‌ای بر در کوبید و روی آن‌ها را با صفحه‌های نقره‌ای دیگر که روکش طلا داشت، پوشاندند.
• سال ۹۶۴ به دستور سلطان سلیمان قانونی، دری برای کعبه ساخته شد و با زیورهای فراوان تزیین گشت. در این کار۱۲۸۰ اشرفی طلای رایج و چهار قنطره نقره و۱۴۳۰ اشرفی ترکی هزینه شد. بر این در، پس از بسمله، آیه: رَبِّ اَدْخِلْنی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ اَخْرِجْنی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطاناً نَصیراً و تاریخ بازسازی این در نقش بسته بود.
• سال ۱۰۴۴ سلطان مراد چهارم (حک: ۱۰۳۲–۱۰۴۹ق) دستور تعویض باب الکعبه را صادر کرد. تزیینات در قدیم کنده شد و برای تزیین در جدید به کار رفت و نام سلطان مراد بر آن نقش بست. این باب در تاریخ ۲۰ رمضان سال ۱۰۴۵ق. با حضور افراد بانفوذ مکه نصب شد. در قدیم را برای سلطان مراد خان فرستادند.
• سال ۱۱۱۹ با حضور امیر ایواز بک، شیخ حرم، و شریف یحیی بن برکات و حاکم شرع مکه، برخی ورق‌های چوبی در کعبه و نیز زوار آن کنده شد. پس از اصلاح، ورق‌های چوبی را طلاپوش کردند و بر حاشیه آن، تاریخ تعمیر و نام سلطان احمد خان سوم را نوشتند.

تخریب‌ها

کارگزاران مکه گاهی (از جمله در ۲۵۱ و ۲۶۸) طلای در کعبه را می‌کندند و صرف هزینه جنگ‌ها می‌کردند. در ۲۸۱ قمری معتضد عباسی (حک: ۲۷۹–۲۸۹ق) دستور داد در کعبه دوباره طلاپوش شود.

سال ۳۱۷، ابوطاهر قرمطی (حک: ۳۱۱–۳۳۲ق) به مکه حمله برد. درِ کعبه را از جا کند و پرده آن را میان سپاهیانش تقسیم کرد.

در قحطی سخت سال ۴۶۲ق. طلاهای باب الکعبه به دست امیر مکه، کنده و هزینه شد. به سال ۴۷۹ق. نجم‌الدوله خمارتکین حسنانی، امیرالحاج عراق، ورق‌های باب الکعبه را که نام خلیفه فاطمی مستنصر (حک: ۴۲۷–۴۸۷ق) بر آن ثبت بود، کند و ورق‌های طلایی را که حاوی نام خلیفه مقتدی عباسی (حک: ۴۶۷–۴۸۷ق) بود، جایگزین آن‌ها کرد و پس از حدود یک سده، به نام خلیفه عباسی خطبه خواند.

وصف باب الکعبه

باب الکعبه

وصف در کعبه در سفرنامه ناصرخسرو

باب الکعبه در گزارشی به سال ۴۴۱ق. این‌گونه وصف شده است: این در دو لنگه‌ای، از چوب ساج ساخته شده است. ارتفاع آن ۵/۶ آرش (کمی بیش از سه متر) است. هر لنگه یک و سه چهارم ذرع (حدود۷۰ سانتی‌متر) پهنا دارد. بر روی در نوشته‌هایی وجود دارد. نقش ونگارهای طلایی و نقره‌ای منبت بر آن به چشم می‌خورد. آیه: اِنَّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ… (سوره آل عمران، ۹۰) روی در نوشته شده است. دو حلقه نقره‌ای بزرگ که از غزنین فرستاده شده، در جایی دور از دسترس بر دو لنگه در آویزانند و دو حلقه نقره‌ای کوچک‌تر، پایین حلقه‌های پیشین بر لنگه‌های در نصب شده‌اند؛ به گونه‌ای که قفل بزرگ نقره‌ای در از این دو حلقه رد می‌شود تا در بسته شود.

لوح طلا بر بالای طاق در کعبه

بر بالای طاق در کعبه، شش لوح نازک از طلای مرغوب، هر یک به طول ۹۰ و به عرض ۴۹ سانتی‌متر وجود داشت. آیات ۹۶–۹۷ سوره آل عمران: اِنَّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّةَ مُبارَکاً وَ هُدیً لِلْعالَمِینَ* فِیهِ آیاتٌ بَیِّناتٌ مَقامُ اِبْراهِیمَ وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً وَ لِلَّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطاعَ اِلَیْهِ سَبِیلًا در یک سطر بر سه لوح با خط ثلث زیبا و به رنگ مشکی و با طلای ناب بر آن‌ها نوشته شده بود. بر سه لوح دیگر با همان کیفیت ابیاتی در مدح خداوند و تعمیر باب به فرمان سلطان و تاریخ تعمیر با حروف ابجد نقش بسته بود. این در تا هنگام آل سعود همچنان بر درگاه کعبه نصب بود. در ۲۳ ذی‌قعده سال ۱۳۷۰ق. دری که به دستور ملک عبدالعزیز سعودی (۱۳۵۱–۱۳۷۳ق) از آلومینیوم ساخته و با طلا و نقره پوشانده بودند، در مراسمی شکوهمند بر کعبه نصب شد. ارتفاع این در، سه متر و ده سانتی‌متر و عرض آن دو و نیم متر بود. در با نام‌های مبارک خداوند زینت داده شده بود. بر پایین لنگه‌های این در، عبارتی شامل تاریخ ساخت در و نام ملک عبدالعزیز نقش بسته بود.

وضعیت کنونی باب الکعبه

به سال ۱۳۹۷ق. ملک خالد بن عبدالعزیز (حک: ۱۳۹۵–۱۴۰۲ق) با دیدن فرسودگی باب الکعبه، دستور داد دری جدید از طلا با عیار بسیار بالا بسازند. ساخت این در با وزنی حدود ۲۸۰ کیلوگرم، اول ذی‌حجه ۱۳۹۸ق. آغاز گشت و پس از ۱۲ ماه به پایان رسید. ملک خالد آن را در ۲۳ ذی‌قعده ۱۳۹۹ق. افتتاح کرد. ساخت این در همراه باب توبه، بدون محاسبه هزینه طلاهای آن ۱۳/۴۲۰/۰۰۰ ریال سعودی هزینه برداشت.

ارتفاع این در کمی بیش از سه متر و عرض آن حدود دو متر است و از دو لنگه تشکیل شده است. پایه آن با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر از چوبی با نام «ماکامونگ» ساخته شده است. پایین در، تیری چوبی افزوده شده تا از ورود آب به درون کعبه پیش‌گیری کند و میله‌ای دارد که هنگام بسته شدن، در را با آستانه جفت می‌کند.

وسط در، دایره‌هایی برای کتابت آیه‌های قرآن تدارک شده است. به گوشه‌های بالایی در، تزییناتی افزوده‌اند تا نمای عمومی در، قوس‌دار و دایره‌گون به نظر رسد. به علت اهمیت قفل برای ساختار در و نیز دقت در حفظ معماری اسلامی، تزیینات به کار رفته در حاشیه قفل باب با نهایت ظرافت و دقت انجام شده است. در دو گوشه بالایی در، دو لچکی جداگانه برای بهتر نمود یافتن شکل دایره‌وار آن تدارک شده که بر آن‌ها عبارات «الله جل جلاله» و «محمد صلی الله علیه و سلم» درون دو دایره برجسته نوشته شده است. پایین این دایره‌ها، آیات: ادْخُلُوهَا بِسَلامٍ آمِنِینَ سوره حجر، ۴۶؛ جَعَلَ اللهُ الْکَعْبَةَ الْبَیْتَ الْحَرَامَ قِیَامًا لِلنَّاسِ و الشَّهْرَ الْحَرَامَ سوره مائده، ۹۷؛ رَبِّ اَدْخِلْنِی مُدْخَلَ صِدْقٍ وَاَخْرِجْنِی مُخْرَجَ صِدْقٍ وَاجْعَلْ لِی مِنْ لَدُنْکَ سُلْطَانًا نَصِیرًا سوره اسراء، ۸۰؛ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَة سوره انعام، ۵۴؛ وَقَالَ رَبُّکُمُ ادْعُونِی اَسْتَجِبْ لَکُم سوره غافر، ۶۰ نقش بسته است. در پی آن‌ها، دو دایره به شکل دو خورشید نورانی که در وسط آن‌ها جمله «لا اله الا الله محمد رسول‌الله» نقش بسته، دیده می‌شود. زیر این حاشیه‌های دایره‌شکل، آیه: قُلْ یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعًا اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (سوره زمر، ۵۳) نقش بسته است.

پایین‌تر از قفل در، جایی مربع‌شکل و فرورفته دیده می‌شود که وسط آن، دو دایره برجسته قرار دارد. وسط این دو دایره، سوره فاتحه به صورت دو دایره کامل نوشته شده است. زیر این دایره‌ها، دو جای مستطیل‌شکل به چشم می‌خورد که بالایی کوچک‌تر از پایینی است. در جای بالایی عبارتی شامل تاریخ ساخت باب الکعبه در دوران ملک عبدالعزیز نقش بسته است. در جای پایینی نیز به تاریخ ساخت باب در دوران ملک خالد اشاره شده است.

بر لنگه سمت راست در، تاریخ افتتاح در به دست ملک خالد به چشم می‌خورد و بر لنگه چپ، نام مهندس سازنده در و نیز کاتب عبارات، نوشته شده است.

در کعبه حدود نیم متر به طرف درون خانه پیش رفته است. کناره‌های دیوار که از سه سمت، در را احاطه کرده‌اند، با لوح‌های دایره‌شکل زرین، پوشانده شده است. با در نظر گرفتن تناسب نام‌های ۱۵گانه خداوند که بر روی این لوح‌ها به صورت دایره نوشته شده، در قسمت‌های گوناگون آن نیز کلماتی به این شرح به چشم می‌خورد: بر بالای در عبارت «یا واسع یا مانع یا نافع»؛ در سمت راست، عبارت «یا عالم یا علیم یا حلیم یا عظیم یا حکیم یا رحیم»؛ و در سمت چپ، عبارت «یا غنی یا مغنی یا حمید یا مجید یا سبحان یا مستعان» نقش بسته است. پایین در که از جنس چوب است، صفحه‌های طلایی دارای نقش‌هایی به چشم می‌خورند.

کناره‌های در از جنسی ویژه ساخته شده و لولاهایی بر آن تدارک دیده‌اند تا وزن بیش از ۵۰۰ کیلوگرم بر هر لنگه را تحمل کند. برای چسباندن صفحه‌های طلایی بر پایه چوبی در، چسبی ویژه تهیه شده که دوام فراوان دارد. قفل در همانند قفل قدیم ساخته شده؛ با این تفاوت که به علت داشتن کیفیت بالا، به مراقبت نیاز ندارد.

گزارش حامد عباس

حامد عباس در کتاب خود، ویژگی‌های این در را برشمرده که عبارتند از: به کارگیری خط ثلث برای رعایت سازگاری میان در و پرده کعبه؛ دقت در تعیین حجم و نسبت تزیینات با موقعیت زمانی؛ دقت در روش نگارش و حک کردن نوشته‌ها بر روی طلا با مقدار کمی نقره به دست متخصصان عربستان؛ رعایت رابطه تزیینات با معماری اصیل اسلامی ـ عربی؛ به کارگیری تازه‌ترین فنون حفاظتی در ساخت باب بدون نیاز به مراقب.

فضیلت‌های باب الکعبه

بر پایه برخی روایات، حضرت آدم در پی نزول بر زمین، در برابر باب الکعبه به نماز ایستاد و با خدای خود به راز و نیاز پرداخت. برخی مکان قبول توبه آدم را برابر دری که ابن‌زبیر پشت کعبه در سمت رکن یمانی گشوده بود، می‌دانند. بر پایه گزارشی، نماز بر جنازه آدم(ع) در برابر باب الکعبه اقامه شده است. گفتاری از پیامبر در منابع آمده که نشان می‌دهد ایشان به امامت جبرئیل کنار در کعبه نماز خوانده است. شاید به همین سبب، برخی نماز خواندن در باب الکعبه را مستحب دانسته‌اند. در سده سوم ق. بر جنازه افراد نامدار مانند اشراف، قریشیان و اعیان دیگر برابر باب الکعبه نماز خوانده می‌شد. در فتح مکه، پیامبر(ص) در میان چارچوب باب الکعبه ایستاد و همه مناصب و رسوم جاهلی جز آبرسانی به حاجیان و پرده‌داری کعبه را برانداخت. ایشان همچنین فرمان عفو عمومی را در همین مکان صادر کرد.

در طواف عمره مستحب است که در برابر باب الکعبه این دعا خوانده شود: «سائِلُکَ فَقِیرُکَ مِسْکِینُکَ بِبابِکَ، فَتَصَدَّقْ علیه بِالْجَنَّةِ، اللهم الْبَیْتُ بَیْتُکَ، و الحَرَمُ حَرَمُکَ، و العَبْدُ عَبْدُکَ، وَهذا مَقَامُ الْعائِذِ الْمُسْتَجِیْرِ بِکَ مِنَ النارِ، فَاَعْتِقْنِی وَوالِدَیَّ وَاَهْلِی وَوُلْدِی وَاخْوانِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنَ النارِ، یا جَوادُ یا کَرِیمُ». دعایی دیگر نیز هنگام روبه‌رو شدن با باب الکعبه گزارش شده است. نیز صلوات بر پیامبر و خاندان پاکش در این مکان بسیار سفارش شده است.

گزارش‌های بسیار درباره گرفتن حلقه باب الکعبه و دعاهای افراد گوناگون در این مکان، در منابع آمده که از آن‌ها می‌توان به دعاهای مستجاب عبدالمطلب، جد پیامبر، هنگام حفرچاه زمزم و نیز در زمان حمله ابرهه به مکه و همچنین هنگام تأخیر پیامبر در بازگشت از چراندن شتران اشاره کرد.

از پیامبر(ص) نقل شده که هرکس حجرالاسود را لمس کند و دو رکعت نماز در رکن ابراهیم بگزارد و سپس دست بر در کعبه گذارد و دعا کند، دعای او مستجاب خواهد شد. در روایتی آمده که هنگام باز شدن در کعبه، یکی از مواقع هفت‌گانه‌ای است که درهای رحمت الهی به روی مردم گشاده می‌شود.

در تعیین محدوده برخی مکان‌ها مانند حطیم و ملتزم (متعوذ) که آداب ویژه دارند، از باب الکعبه استفاده شده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل باب الکعبه.

• اتحاف الوری: عمر بن محمد بن فهد (م. ۸۸۵ق)، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۳ق؛
• اخبار مکه: الازرقی (م. ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق؛
• اخبار مکه: الفاکهی (م. ۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق؛
• الارج المسکی فی تاریخ المکی: علی عبدالقادر الطبری (م. ۱۰۷۰ق)، به کوشش الجمال، مکه، المکتبة التجاریه، ۱۴۱۶ق؛
• البدایة و النهایه: ابن کثیر (م. ۷۷۴ق)، بیروت، مکتبة المعارف؛
• تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون (م. ۸۰۸ق)، به کوشش خلیل شحاده، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۸ق؛
• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق؛
• تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک): الطبری (م. ۳۱۰ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۳ق؛
• تاریخ عمارة المسجدالحرام: فوزیه حسین مطر، مکه، جامعةام القری، ۱۴۰۶ق؛
• تاریخ مدینة دمشق: ابن عساکر (م. ۵۷۱ق)، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق؛
• تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. ۸۵۴ق)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق؛
• تاریخ الیعقوبی: احمد بن یعقوب (م. ۲۹۲ق)، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق؛
• تحفة الاحوذی: المبارک فوری (م. ۱۳۵۳ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق؛
• جامع الخلاف و الوفاق: علی بن محمد القمی السبزواری (م. قرن۷ق)، به کوشش حسنی، قم، زمینه‌سازان ظهور امام عصر، ۱۳۷۹ش؛
• الروض الانف: السهیلی (م. ۵۸۱ق)، به کوشش عبدالرحمن، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۱۲ق؛
• سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م. ۴۸۱ق)، تهران، زوّار، ۱۳۸۱ش؛
• شفاء الغرام: محمد الفاسی (م. ۸۳۲ق)، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق؛
• صحیح ابن خزیمه: ابن خزیمه (م. ۳۱۱ق)، به کوشش محمد مصطفی، المکتب الاسلامی، ۱۴۱۲ق؛
• العقود اللؤلؤیه: علی بن الحسن الزبیدی (م. ۸۱۲ق)، به کوشش محمد الاکوع، بیروت، دار الآداب، ۱۴۰۳ق؛
• علل الشرایع: الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش بحر العلوم، نجف، المکتبة الحیدریه، ۱۳۸۵ق؛
• عون المعبود: العظیم‌آبادی (م. ۱۳۲۹ق)، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ق؛
• قصة التوسعة الکبری: حامد عباس، جده، دار البلاد، ۱۴۱۶ق؛
• الکامل فی التاریخ: ابن اثیر (م. ۶۳۰ق)، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۷ق.
• الکافی: الکلینی (م. ۳۲۹ق)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش؛
• مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. ۱۳۵۳ق)، تهران، مشعر، ۱۳۷۷ش؛
• مروج الذهب: المسعودی (م. ۳۴۶ق)، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق؛
• مستدرک الوسائل: النوری (م. ۱۳۲۰ق)، بیروت، آل البیت:، ۱۴۰۸ق؛
• المقنعه: المفید (م. ۴۱۳ق)، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۰ق؛
• مکه و مدینه تصویری از توسعه و نوسازی: عبیدالله محمد امین کردی، ترجمه: صابری، مشهد، ۱۳۸۲ش؛
• من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. ۳۸۱ق)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، ۱۴۰۴ق؛
• منائح الکرم: علی بن تاج الدین السنجاری (م. ۱۱۲۵ق)، به کوشش المصری، مکه، جامعة ام القری، ۱۴۱۹ق.