پاکستان

پاکستان

اطلاعات عمومی
دین رسمی	اسلام
جمعیت کل	187،342،721 نفر در سال 2011 م
مساحت	۷۹۶,۰۹۵ کیلومتر
حکومت	جمهوری پارلمانی فدرال
واحد پول	روپيه
پایتخت	اسلام‌آباد
شهرهای مهم	کراچی، لاهور، اسلام آباد، پیشاور
ادیان(درصد)	اسلام (۹۶ درصد)، سایر (۴ درصد)
زبان رسمی	اردو، انگلیسی
اسلام
پیشینه اسلام	نیمه نخست سده اول ق.
جمعیت مسلمانان	۱۸۸.۰۰۰.۰۰۰ نفر
آمار شیعیان
درصد به جمعیت کشور	95% مسلمان (75% سنی و 20% شیعه)
احزاب و گروه‌ها
احزاب	مسلم لیگ، تحریک جعفریه
فرق	امامیه، بهره، خوجه‌های اثناعشری، بریلویه، دیوبندی، اهل حدیث، اسماعیلیه
اقوام	پنجابی، سندی، پشتون،‌ بلوچی و مهاجر
مراکز شیعی
مراکز علمی	سازمان وفاق المدارس شیعه
مناطق شیعه‌نشین	بلوچستان، سند، پنجاب، بلتستان
آمار حج‌گزاران	سال 1370ق. 31339 نفر، 1371ق. 18314نفر، 1372ق. 13305نفر، 1373ق. 19352 نفر، 1383ق. 23059 نفر، 1387ق. 23951 نفر، 1404ق. 91872 نفر، 1413ق. 87000 نفر، 1414ق. 93000 نفر و 1990م. 100000 تن
متولی حج	وزارت امور مذهبی

پاکستان دومین کشور پر جمعیت اسلامی، در جنوب شرقی آسیا است. کشور پاکستان در پی استقلال‌طلبی مسلمانان و جدایی از کشور هند در سال ۱۹۴۷ میلادی، تشکیل شد. دین رسمی آن اسلام است و شیعیان در کشور پاکستان، اقلیتی چشمگیر و فعال‌اند که حدود ۲۰ درصد از کل جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند.

پیشینه حج‌گزاری مسلمانان این منطقه با ورود اسلام به شبه قاره، به‌ویژه پس از سده پنجم ق. و تصرف بخش‌هایی از هندوستان به دست غزنویان می‌رسد. حج نقشی کلیدی در سیاست یافته و به‌عنوان شاخصی ممتاز برای سنجش میزان همراهی حکومت‌ها با شریعت و پذیرش آن‌ها از سوی مردم، ارزیابی می‌شود. بدین روی، در ساختار دولت، وزارت امور مذهبی به‌عنوان متولی امور حج تعریف شده است.

رقابت دینی میان شیعه و سنی به رونق حج در مناطق گوناگون شیعه و سنی‌نشین پاکستان انجامیده است. شهرهای فقیر شیعه‌نشین نسبت به شهرهای صنعتی و غنی سنی‌نشین، سهمی بیشتر در اعزام به حج دارند. وزارت امور مذهبی برنامه‌های آموزشی را یک هفته پیش از سفر حج برای حاجیان برنامه‌ریزی می‌کند و به آن‌ها آموزش‌های فشرده بهداشتی و زیارتی عرضه می‌نماید و حاجیان را برای سفر معنوی حج آماده می‌کند.

جغرافیا

جمهوری اسلامی پاکستان از چهار ایالت پنجاب، سند، سرحد (شمال ـ غرب)، و بلوچستان و یک منطقه فدرال پایتخت (اسلام‌آباد) و نیز یک منطقه خودمختار قبایلی تشکیل شده است. شهر اسلام آباد در شمال کشور از سال 1961م. به عنوان پایتخت برگزیده شد و به سال 1966م. پایتخت رسمی پاکستان گشت.

این کشور که در جنوب غربی آسیا با وسعت 803943 کیلومتر مربع قرار دارد، پیشتر ناحیه شمال غربی هندوستان بوده است. همه این کشور، جز بخش جنوبی آن، محصور در خشکی است و همسایه‌های آن را افغانستان در شمال غربی، جامو، کشمیر و چین در شمال شرقی، هندوستان در شرق و جنوب شرقی، و ایران در بخش غربی تشکیل می‌دهند. در جنوب پاکستان و در طول سرزمین‌های ساحلی، شهر کراچی قرار گرفته که پایتخت اول پاکستان از 1947 تا 1965م. بوده و در ساحل دریای عربی جای دارد.

بیشتر بخش‌های شمالی کشور را مناطق کوهستانی در برگرفته و گذرگاه معروف خیبر با قدمتی چندین هزار ساله نیز در این ناحیه قرار دارد. قبایل کهن در مناطق شمالی زندگی می‌کنند و فرهنگ و رسم‌های قبیله‌ای در این مناطق همچنان متداول است.

جمعیت و ادیان

بر پایه آمار سال 2011م. جمعیت این کشور 187،342،721 تن گزارش شده که 95% آن‌ها مسلمان (75% سنی و 20% شیعه) و باقیمانده مسیحی و هندو هستند. بیشینه شیعیان پاکستان اثناعشری هستند و اقلیت آن‌ها که مشتمل بر اسماعیلیان هستند، بیشتر در کراچی و ناحیه شمال غربی گیلگیت زندگی می‌کنند. بیشینه مسلمانان سنی پاکستان، پیرو مکتب حنفی‌اند و اقلیتی‌ اندک از آن‌ها نیز حنبلی هستند.

پیشینه ورود اسلام

اسلام در نیمه نخست سده اول ق. حضور خود را در مرزهای هند تثبیت کرد. پیشرفت شتابان اسلام در شبه جزیره عربستان و سپس ایران که به مثابه دروازه هند شمرده می‌شد، پیام ورود سریع اسلام به هند را برای مردم این سرزمین همراه داشت. نخستین تهاجم مسلمانان به هند در دوران خلیفه دوم رخ داد؛ اما این تهاجم به ورود و استقرار مسلمانان در هند نیانجامید. چندی بعد در پایان سال 38 و آغاز سال 39ق. در دوران حکومت علی بن ابی‌طالب(ع) حارث بن مره عبدی داوطلبانه و با اجازه وی به سند رفت و ظفر یافت.

افزون بر کسانی که در شهرهایی بزرگ مانند اسلام آباد، کراچی، لاهور و پیشاور زندگی می‌کنند، برخی ساکنان مناطق قبیله‌ای نیز میان دره‌ها زندگی می‌کنند. از جمله این سرزمین‌ها، دره چیترال است که بیشتر ساکنان آن را مسلمانان تشکیل می‌دهند.

زبان رسمی

زبان رسمی کشور پاکستان اردو است و انگلیسی به‌عنوان زبان دوم غیر رسمی این کشور شمرده می‌شود. برخی زبان‌های دیگر نیز در سرزمین‌ها و دره‌های گوناگون رایج هستند که از آن میان، می‌توان به زبان‌های پنجابی، سندی، پشتو، بلوچی، براهوی، سراییکی، و هیندکو اشاره نمود.

ساختار حکومت

ساختار حکومتی پاکستان از یک نخست وزیر منتخب، رئیس جمهور، و یک پارلمان شامل مجلس سنا و مجلس ملیمی تشکیل شده است. نخست وزیر رئیس دولت است و رئیس جمهور که با رای قوه مقننه تعیین می‌شود، رئیس کشور به‌شمار می‌آید. هر یک از ایالت‌های کشور دارای یک حکمران و هر شهر دارای یک فرماندار است. افزون بر این، هر قبیله و طایفه نیز دارای رئیس ویژه خود می‌باشد.

پیشینه تاریخی

نهضت استقلال‌طلبی هند و رهایی از استعمار انگلیس، تاریخی طولانی دارد. در طول این مدت، حزب «مسلم لیگ» هندوستان برنامه‌ریزی خود را برای ایجاد کشوری مسلمان و مستقل انجام داد و برای تحقق آن مبارزه کرد. طرح ایجاد کشور مسلمان را علامه محمد اقبال لاهوری ارائه کرد؛ اما رهبری این جنبش را از سال 1916م. محمدعلی جناح برعهده داشت.

به سال 1940م. با توجه به وضعیت سیاسی و اوضاع نابسامان استعمارگران، این حزب مبارزات خود را برای تشکیل کشوری مسلمان افزایش داد و هم‌زمان با استقلال هند به سال 1947م. جمهوری اسلامی پاکستان شامل پاکستان غربی و پاکستان شرقی نیز تاسیس شد و محمدعلی جناح نخستین رهبر آن اعلام شد. به سال 1971م. پاکستان شرقی از غربی جدا گشت و با نام کشور مستقل بنگلادش به رسمیت شناخته شد.

ƒپیشینه حج‌گزاری در پاکستان

با عنایت به تاریخ کوتاه پاکستان به‌عنوان کشوری مستقل، پیشینه حج‌گزاری مسلمانان پیش از استقلال این کشور، با پیشینه حج‌گزاری مسلمانان هند مشترک است و مطالب فراوان با عنوان پاکستان در این زمینه ثبت نشده است؛

سفرنامه‌های حج

آغاز حج‌گزاری مسلمانان این منطقه با ورود اسلام به شبه قاره، به ویژه پس از سده پنجم ق. و تصرف بخش‌هایی از هندوستان به دست غزنویانو پیدایش جامعه کوچک مسلمانان هم‌زمان است.

آن چه می‌توان به آن استناد کرد، سفرنامه‌هایی است که برخی حاجیان هندی از سفر معنوی خویش به سرزمین وحی و انجام فریضه حج به یادگار نهاده‌اند. از سفرنامه‌های موجود پاکستان می‌توان به کتاب «بیان واقع» نوشته خواجه کشمیری (درگذشت 1198ق.) اشاره کرد که گزارش سفر حج خود را به سال 1154ق. به قلم آورده است؛

مرحوم میرحامد حسین هندی در سفرنامه‌اش به حجاز (1282ق.) با عنوان اسفار الانوار مسیر حرکت حاجیان هندی را از طریق بندر بمبئی، بندر عدن، بندر حدیده و بندر جده معرفی می‌کند. نویسنده راه حج حاجیان هندی را از هند چنین بیان می‌کند: زائران هندی از بمبئی یا بندر سورت و دیگر بنادر با کشتی راه طولانی اقیانوس هند و دریای سرخ را طی کرده، به حج می‌آمدند.این حاجیان همچنین از طریق لکهنو به پنجاب و سپس خیبر رفته، از آن‌جا به بغداد و آن‌گاه به حجاز سفر می‌کردند. این سفر چهار تا نُه ماه طول می‌کشید.

نسیم حجازی، نویسنده و رمان‌نویس نامدار اردو زبان که نام اصلی او شریف حسین است، خاطرات و یادداشت‌های سفر حج خود به سال 1378ق./1959م. را با نام پاکستان سی سرزمین حرم تک (از پاکستان تا سرزمین حرم) به رشته نگارش درآورده است. حجازی در راه مکه، از شهرهای تهران، مشهد، اصفهان، شیراز، آنکارا، استانبول، قونیه و بیروت دیدن کرده و بخشی از سفر را همراه رئیس جمهور پاکستان ژنرال محمد ایوب‌خان (حک: 1958-1968م.) بوده و سفر و دیدار رسمی او از ایران و ترکیه را گزارش کرده است. رئیس جمهور پاکستان پس از سفر به آنکارا به کشور خود بازگشته و حجازی با هواپیما از بیروت به جدّه و مکه و سپس مدینه رفته است.

حجازی در این سفرنامه با نگاهی جامعه‌شناختی به حرمین شریفین و کشورهای اسلامی نگریسته و بدین رو کمتر به وصف آثار و اماکن مقدس حرمین پرداخته است؛ میرزا محمدحسین فراهانی در سفرنامه‌اش به حاجیان هند و سند، یکی از چهار ایالت پاکستان، اشاره کرده و شمار این حاجیان را به سال 1302ق. میان پنج هزار تا 25 هزار تن یاد کرده است. حاجیان این منطقه در بیشتر منابع فقیر و متکدی معرفی شده‌اند.

مسیرهای حج

بعد از گسترش اسلام در شرق آسیا، حاجیان چین، هند، برمه، بنگلادش و پاکستان از مسیر دریایی خلیج بنگال، غرب هند و پاکستان عبور می‌کردند و خود را به سرزمین وحی می‌رساندند. این مسیر با توجه به بعد مسافت و سختی راه و نیز به‌سبب شمار فراوان مسافران، یکی از مهم‌ترین مسیر‌های حج به حساب می‌آمد.

از دیرباز دانشوران منطقه پاکستان برای رفع مشکلات دینی و آموختن مبانی اسلام به شبه جزیره سفر می‌کردند و افزون بر یادگیری فقه و آداب، چگونگی حکومت‌داری یا همیاری با حکومت را تجربه می‌کردند. این روند تا امروز نیز ادامه دارد و دانشجویان پاکستانی برای تحصیل به دانشگاه‌های عربستان سعودی سفر می‌کنند.

از‌ اندک سفرنامه‌های بر جای مانده از شیعیان این کشور می‌توان دریافت که حاجیان شیعه پاکستان نخست به ایران سفر کرده، پس از زیارت حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد، از مسیر قزوین و همدان به زیارت عتبات عالیات در عراق می‌رفتند و در آن‌جا به دیگر کاروان‌ها پیوسته، از آن‌جا همراه حاجیان دیگر کشورها رهسپار مکه و مدینه می‌شدند.

حج‌گزاری در دوران استعمار

در دوران استعمار انگلیس، از انجام فریضه حج پیشگیری نشد؛ اما محدودیت‌هایی رخ داد و راه حج در طریق دریایی انحصار یافت و انگلیسی‌ها مسؤولیت حمل و نقل حاجیان را برعهده گرفتند. برخی دانشوران به این محدودیت اعتراض کردند و فتوی دادند که چون فرنگیان بر دریاها چیره شده‌اند و مسلمانان هند برای زیارت مکه ناچارند از راه دریا به حجاز سفر کنند و سفر دریایی برای آن‌ها خالی از خطر نیست، تکلیف حج از آن‌ها ساقط است. بعضی چون شاه عبدالعزیز دهلوی این فتوی را از دیدگاه فقهی مردود دانستند و بریلوی به سال 1237ق. همراه با 753 تن با کشتی‌های انگلیسی به حج رفت.

بعضی از دانشوران پاکستان از این‌که کنسول پاکستان در جده عهده‌دار آمد و شد حاجیان شده بود، اعلام رضایت کردند و این‌کار را موجب رضایت دانستند.در میانه سده نوزدهم م. حاجیان پاکستانی از بندر کراچی از طریق دریا به بندر خرمشهر و سپس بندر بصره سفر می‌کردند. سپس از راه زمینی وارد کویت شده، از آن‌جا به شهر مقدس مدینه رهسپار می‌شدند.

اسلام با عارفان صوفی در پاکستان گسترش یافت و نهادینه شد. به همین سبب، حج که یکی از مهم‌ترین ارکان عرفانی بود، بسیار مورد توجه مسلمانان پاکستان قرار داشته و دارد. از این‌رو، در طول تاریخ یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های حکومت ساماندهی حاجیان این کشور بوده است.دولت استعمارگر انگلیس نیز برای حاجیان پاکستان در جده کنسولگری ایجاد کرده بود و برخی حاجیان اموال خود را نزد این کنسولگری به امانت می‌گذاشتند و در صورت فوت حاجی، اموال او به دست کنسول ضبط و به وارثان او تحویل می‌شد.

بعد از دهه 80 م. و رسمی شدن زبان انگلیسی و عربی در پاکستان، سفر به عربستان به سبب یادگیری زبان عربی و تصحیح قرائت قرآن اهمیتی ویژه نزد جوانان پاکستانی یافت. فاصله بسیار پاکستان با حجاز و وجود فرهنگ کهن غیراسلامی در بومیان این کشور، سبب شده که بعضی از اعمال و آداب حج پاکستانی‌ها با دیگر کشورها متفاوت باشد. این تفاوت‌ها از دید دانشوران سلفی پنهان نمانده و آنان از چنین تفاوت‌هایی سخت انتقاد کرده‌اند.

متولی امور حج

در پاکستان امروز، حج نقشی کلیدی در سیاست یافته و به‌عنوان شاخصی ممتاز برای سنجش میزان همراهی حکومت‌ها با شریعت و پذیرش آن‌ها از سوی مردم، ارزیابی می‌شود. بدین روی، در ساختار دولت، وزارت امور مذهبی به‌عنوان متولی امور حج تعریف شده و در دهه‌های گذشته، به‌ویژه پس از نبرد پاکستان و هند و کناره‌گیری ایوب‌خان و قدرت یافتن ذوالفقار علی بوتو در انتخابات 1970م. نگاه به حج و حج‌گزاری بسیار متحول گشته است.

در روزگار ذوالفقار علی بوتو، حج‌گزاری پاکستان ساماندهی شد و معاونتی مستقل زیر نظر وزارت شؤون دینی به نام اداره حج تاسیس یافت. افزون بر آن، مؤسسه‌ای برای نظارت بر چگونگی کاروان‌های حج آغاز به‌کار کرد. این اهتمام ویژه به فرمان حج و روابط حسنه با عربستان در دوران حکومت ذوالفقار علی بوتو، موجب رشد چهار برابری شمار حاجیان پاکستان شد. با رشد روزافزون سفر حج، صنایع و اقتصاد مربوط به حج رونقی ویژه یافت و شهرهای صنعتی لاهور و فیصل آباد و چند شهر دیگر با تکیه بر این مهم به رشد خود سرعت بخشیدند.

آمار حاجیان

رقابت دینی میان شیعه و سنی به رونق حج در مناطق گوناگون شیعه و سنی‌نشین پاکستان انجامیده است. با توجه به غلبه جمعیت اهل‌سنت، قدرت و امکانات مالی و صنعتی بیشتر در دست اهل‌سنت است. با این‌حال، شهرهای فقیر شیعه‌نشین نسبت به شهرهای صنعتی و غنی سنی‌نشین، سهمی بیشتر در اعزام به حج دارند.کاروان‌های حج بیشتر قومیتی هستند و شیوه طائفه‌گری در این کاروان‌ها بسیار به چشم می‌خورد.

آمارهایی پراکنده‌ از حاجیان این کشور در برخی سال‌ها گزارش شده است. شمار حاجیان پاکستان به سال 1370ق. 31339 نفر، 1371ق. 18314نفر، 1372ق. 13305نفر، 1373ق. 19352 نفر، 1383ق. 23059 نفر، 1387ق. 23951 نفر، 1404ق. 91872 نفر، 1413ق. 87000 نفر، 1414ق. 93000 نفرو 1990م. 100000 تنگزارش شده است.

سهمیه حج

سهمیه حج پاکستان به سال 2011م. 110000 تن بوده است. هر گاه درخواست تشرّف به حج بیش از سهمیه مصوب باشد، قرعه‌کشی انجام می‌شود و حذف شدگان برای سال بعد در نوبت تشرف قرار می‌گیرند.

پس از روی کار آمدن پرویز مشرف در 1999م. دخالت دولت در امور حج بیشتر شد و از حالت سنتی گذشته بیرون آمد. با دستور پرویز مشرف، اداره شؤون حج وظیفه یافت که سهمیه حج را میان استان‌های پاکستان به نسبت ساکنان آن‌ها تقسیم کند.

آگاهی‌رسانی درباره ثبت نام برای حج تمتع برعهده رسانه‌های گروهی است و نیز با فراخوان‌های رسمی از سوی وزارت امور مذهبی انجام می‌شود. برپایه قانون این کشور، شهروندان پاکستانی برای تشرف به حج به صورت چندباره و هرساله محدودیت ندارند و تنها محدودیت شامل افراد ناتوان و زنان بدون همسر است. ثبت نام از خواستاران حج به‌صورت متمرکز انجام می‌شود و زائری که ثبت نام کرده، در صورت انصراف نمی‌تواند سهمیه‌اش را به دیگری واگذار کند.

هزینه حج

هزینه حج از طریق دولت حدود 270 هزار روپیه (3500 دلار آمریکا) و از طریق شرکت‌های خصوصی سیاحتی و زیارتی، بسته به خدمات آن‌ها، مبلغی بیش از 300 هزار روپیه است. معمولاً انتقال زائران با هواپیما صورت می‌پذیرد و گاه نیز از راه زمین و دریا انجام می‌شود. در سال‌های گذشته، زائرانی بسیار از طریق دریا به جده منتقل می‌شدند که 14 روز به طول می‌انجامید. نمایندگان اعزامی از سوی سازمان حج و زیارت وزارت امور مذهبی پاکستان کمی پیش از عزیمت زائران، منازل مورد نیاز آن‌ها را اجاره می‌کنند. دولت پاکستان در شهرهای مکه و مدینه دفتر نمایندگی دائم دارد که برای اجاره مسکن نیز کارهایی را انجام می‌دهد.

وزارت امور مذهبی برنامه‌های آموزشی را یک هفته پیش از سفر حج برای حاجیان برنامه‌ریزی می‌کند و به آن‌ها آموزش‌های فشرده بهداشتی و زیارتی عرضه می‌نماید. این آموزش‌ها به‌صورت غیر متمرکز و محلی و منطقه‌ای است و در آن از امکانات رسانه‌ای کشور پاکستان نیز استفاده می‌شود. وزارت امور مذهبی حدود 2000 نفر را که آموزش‌های لازم را دیده‌اند، به‌عنوان نیروهای بعثه انتخاب می‌کند و در ایام حج به‌کار می‌گیرد. این افراد وظایفی اجرایی و هماهنگ دارند.

حجاج پاکستان مانند دیگر حاجیان می‌کوشند برای اقوام و نزدیکان خود از شهرهای مقدس سوغات بیاورند و در کنار هدایای دیگر، با آوردن خرما و آب زمزم این رسم را به بهترین نحو انجام می‌دهند.

انجام کارهای اجرایی در عربستان

مردم عرب کشور عربستان معمولاً کارهای اجرایی را انجام نمی‌دهند و از نیروی کار دیگر کشورها در بخش‌های گوناگون استفاده می‌کنند. منابع رسمی عربستان و رسانه‌‏های گروهی این کشور، جمعیت مهاجران را میان شش تا هفت میلیون تن تخمین زده‌‏اند. شهروندان کشورهای‌ اندونزی، مالزی، افغانستان، پاکستان، یمن و سودان بیشترین جمعیت مهاجران عربستان را تشکیل می‏‌دهند. پاکستانی‏‌ها و هندی‏‌ها بیشتر در صنایع خرد و امور ساختمانی و مهندسی، به‌ویژه خدمات ساختمانی و برق و آب، فعال هستند.

سیستم پزشکی و پرستاری در اختیار‌ اندونزی‌ها و مصری‌ها است. آموزگاران سودانی‌ هستند. کارهای خدماتی خانه برعهده بنگلادشی‌ها و فیلیپینی‌ها و سریلا‌نکایی‌ها است. امور تجارت را افغان‌ها برعهده دارند.نیز برنج مهم‌ترین محصولی است که سالانه صدها تُن آن از کشورهایی مانند هند و پاکستان وارد عربستان می‌شود. افزون بر برنج، مرکبات پاکستان هم سهمی عمده از بازار عربستان را به خود اختصاص داده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل پاکستان.

• آشنایی با عربستان: عبدالله نصیری، تهران، مشعر، 1386ش.

• آشنایی با مقررات عربستان: سید عبدالوهاب طالقانی، تهران، مشعر، 1382ش.

• اردو دائرة معارف اسلامیه.

• بیان واقع: عبدالکریم ابن خواجه و عاقبت محمود کشمیری، به کوشش کی- بی- نسیم، پاکستان، اداره تحقیقات پاکستان، 1970م.

• پاکستان سی دیار حرم تک: نسیم حجازی، پاکستان، جهانگیر لاهور، 2005م.

• پاکستان: محمد اژدر، تهران، مرکز آموزشی و پژوهشی شهید صیاد شیرازی، تهران، 1390ش.

• پاکستان: ویلیام گودوین، ترجمه: فاطمه شاداب، ققنوس، تهران، 1383ش.

• پنجاه سفرنامه حج قاجاری: به کوشش رسول جعفریان، تهران، نشر علم، 1389ش.

• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.

• تاریخ الحج من خلال الحجاج المعمرین: سلیمان عبدالغنی و سعدالدین اونال، جامعة‌ام القری، 1409ق.

• تذکره علمای هند: رحمان علی، لکهنو، 1914م.

• جغرافیای جهان اسلام: غلامرضا گلی زواره، قم، مؤسسه امام خمینی1، 1385ش.

• خاطرات سفر مکه: احمد هدایتی، تهران، چاپخانه حیدری، 1343ش.

• دائرة المعارف جهان نوین اسلام: جان ال اسپوزیتو، ترجمه و تحقیق: طارمی و دیگران، تهران، نشر کتاب مرجع، 1388ش.

• راه حج: رسول جعفریان، تهران، زیتون سبز، 1389ش.

• روابط سیاسی ایران با کشورهای همسایه: نورالله حسین‌خانی، تهران، مشعر، 1391ش.

• سفرنامه میرزا محمد حسین فراهانی: به کوشش مسعود گلزاری، تهران، فردوسی، 1362ش.

• شهور فی دیار العرب: مسعود عالم النووی، ترجمه: سمیر عبدالحمید، ریاض، مکتبة الملک عبدالعزیز، 1419ق.

• صفحات من تاریخ مکة المکرمة فی نهایة القرن الثالث عشر الهجری: سنوک هورخرونیه، ترجمه: محمد سریانی، عربستان، نادی مکه، 1411ق.

• ضیوف الرحمن: روبرت بیانکی، ترجمه: سعید الاسعد، الریاض، شرکة العبیکان، 1428ق.

• طرق الحج الآسیوی: گروه علمی، مالزی، المنظمة الاسلامیة للتربیة و العلوم و الثقافه، 1431ق.

• فتوح البلدان: البلاذری (درگذشت279ق.) ، بیروت، دار الهلال، 1988م.

• فصول من تاریخ المدینه: علی حافظ، جده، شرکة المدینة المنوره، 1417ق.

• مکتب اسلام (ماهنامه): قم، مؤسسه مکتب اسلام.

• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.