مدرسه صدر اعظم (نجف)

مدرسه صدر اعظم

اطلاعات اوليه
تأسیس	۱۲۲۶ ه.ق
کاربری	مدرسه علمیه
مکان	عراق _ نجف
وقایع مرتبط	محل سکونت و تدریس بسیاری از علمای بزرگ
مشخصات
مساحت	حدود نهصد متر مربع
امکانات	دارای حجره‌های متعدد و کتابخانه و ...
معماری
بازسازی	توسط حاج شیخ نصرالله خلخالی، شیخ احمد انصاری قمی و آیت‌الله سیدمحمد صدر

مدرسه صدر اعظم، یکی از مدرسه‌های مهم نجف، که در ضلع شرقی حرم امام علی(ع)، انتهای سوق الکبیر و کنار باب السیف قرار دارد. این مدرسه، توسط محمد حسین‌خان اصفهانی، در سال ۱۲۲۶ق. ساخته شد. وی در زمان فتحلی‌شاه قاجار به صدارت رسیده و لقب صدر اعظمی گرفت. این مدرسه بارها بازسازی شده و یک بار بخش‌هایی از آن توسط نظام بعث تخریب شد. ساختمان کنونی آن، دارای ۵۰ حجره، یک مدرس بزرگ، زیرزمین، دو کتابخانه و دو حیاط است. مدرسه صدر محل سکونت و تدریس عالمانی مانند آیت‌الله سید ابوالحسین اصفهانی، شهید سید حسن مدرس و مجتبی لنکرانی بوده است.

مکان

مدرسه صدر اعظم، در نجف، در ضلع شرقی حرم امام علی(ع)، انتهای بازار بزرگ نجف، مشهور به سوق الکبیر، کنار باب السیف قرار دارد. در اصلی مدرسه به سوق الکبیر گشوده شده و در دیگر، از پشت مدرسه به خیابان امام زین‌العابدین(ع) باز می‌شود.

پایه‌گزار

پایه‌گزار این مدرسه، محمدحسین‌خان اصفهانی است. او در سال ۱۱۷۴ق. به‌دنیا آمد. بعدها حاکم اصفهان شده و پس از پشت سر گذاشتن مقامات حکومتی، در سال ۱۲۳۴ق، در زمان فتح‌علی‌شاه قاجار به صدارت رسید و لقب «صدر اعظم» گرفت. لقب دیگر او «نظام الدوله» بود. وی املاک گسترده‌ای را در اصفهان و عراق وقف کرده و سه مدرسه نیز در پاقلعه و فتح آباد اصفهان ساخت. علاوه بر موقوفاتی که وی در اصفهان و نجف به مدرسه صدر اعظم اختصاص داده بود، موقوفات دیگری نیز در نجف داشت؛ از جمله یک کاروانسرای بزرگ، معروف به «سیف بلال»، که از طرف فرزند وی امین الدوله‌خان وقف مدرسه شد، تا از درآمد آن، شب‌های جمعه غذا داده شود و آب سقاخانه کنار مدرسه، تامین شود.

محمدحسین‌خان اصفهانی، در سال ۱۲۳۹ق. به بیماری یرقان چشم دچار شده و درگذشت. جنازه‌اش به نجف منتقل و طبق وصیت خود، در زیرزمین مدرسه‌ای که ساخته بود، مدرسه صدر اعظم دفن شد. فرزندان و سایر اعضای خاندان او نیز در همین مکان دفن شدند.

ساخت

محمدحسین‌خان، در سال ۱۲۲۶ق، مدرسه صدر نجف را ساخت و همزمان با آن، دیوار و حصاری نیز در اطراف شهر نجف بنا کرد که هزینه این دیوار و مدرسه، مبلغ ۹۵ هزار تومان شد. افزوده بر آن، موقوفاتی برای مدرسه قرار داد تا از درآمد آن چند شب در هفته و چند روز در ماه، طلاب ساکن را غذا بدهند.

بازسازی

مدرسه صدر، با تلاش نصرالله خلخالی بازسازی اساسی شد. افزون بر آن، با همت وی، زمینی در ضلع شمال شرقی خریداری و به عنوان وضوخانه و سرویس بهداشتی به آن اضافه گردید. در مرحله دوم، شهید احمد انصاری قمی به بازسازی آن پرداخت. سید محمد صدر، در مرحله سوم، این مدرسه را بازسازی کرد. بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۰ش. تابلویی بالای در ورودی نصب شده، که اشاره به بازسازی مدرسه توسط شهید سید محمد صدر دارد.

در سال ۱۳۵۷ش. که در ایران، انقلاب اسلامی به پیروزی رسید، تظاهراتی در نجف به پشتیبانی از این حرکت به راه افتاد. به‌همین دلیل ماموران نظام بعث به سرکوب مردم پرداختند. طلاب و گروهی از مردم که به مدرسه صدر پناه برده بودند، مورد یورش بعثی‌ها قرار گرفتند. آنها وارد مدرسه شده، به ضرب و شتم مردم و طلاب پرداخته و به برخی از بخش‌های ساختمان آسیب جدی وارد کرده و سنگ قبر و لوح بانی مدرسه را نیز تخریب کردند. آثار تخریب لوح، تا سال ۱۳۹۰ش. نیز باقی بوده است.

در سال ۱۴۱۰ق (۱۳۶۸ش)، در دوره نظام بعث، شهرداری نجف، بخشی از مدرسه، حجره‌ها و مقبره‌های خاندان صدر را تخریب و ضمیمه مغازه‌های اوقافی بازار کرد. علت این کار، توسعه بازار بزرگ نجف اعلام شد. برخی این علت را بهانه دانسته‌اند. این تخریب، مورد اعتراض سید ابوالقاسم خویی قرار گرفت، ولی توجهی به آن نشد. بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۰ش. مسئولان اوقاف (وقف شیعه)، تصمیم به تخریب و نوسازی مدرسه گرفتند؛ ولی به علت اعتراض میراث فرهنگی فعلاً این کار متوقف شده است.

بنا

مدرسه صدر، در آغاز پایه‌گزاری، ۹۰۰ متر مربع مساحت و ۳۰ حجره داشته و در بازسازی‌ها به مساحت و حجره‌های آن افزوده شد. مدرسه صدر، بر پایه گزارشی در سال ۱۳۹۰ش. دارای ۵۰ حجره، یک مدرس بزرگ، زیرزمین، دو کتابخانه و دو حیاط بوده است. مساحت حجره‌ها کمابیش ۲ در ۳ متر مربع و مساحت مدرس ۲۵۰متر مربع بوده است. یکی از حیاط‌ها کوچک و سمت دری که به سمت خیابان امام زین‌العابدین(ع) باز می‌شود، قرار داشته و از این حیاط به حیاط بزرگ راه داشته است. زیرزمین، دارای سه طبقه بوده و دیواره‌های راه‌پله آن ترک داشته و نزدیک به فروریختن بوده است. طبقه دوم زیرزمین، کتابخانه‌ای با غبار چندساله روی کتاب‌های آن وجود داشته و دارای نسخه‌های خطی و سنگی نیز بوده که بیشترشان از طرف طلاب و عالمان، وقف مدرسه و کتابخانه شده است. طبقه سوم زیرزمین، پر از آب بوده است؛ در تابستان، از خنکیِ این طبقه استفاده می‌شود. کتابخانه اصلی، در طبقه همکف، در ضلع شمالی مدرسه قرار دارد و در گذشته، یکی از کتابخانه‌های مهم حوزه علمیه نجف به‌شمار می‌رفته است. در این کتابخانه، نسخه‌های خطی فراوانی مانند نسخه خطی «شرح قصیده تائیه» از دعبل خزائی، متعلق به سال ۱۲۸۵ق. قرار داشته است. گویا این مکان، محل موقتی کتابخانه مدرسه بوده و محل اصلی کتابخانه در بخش جنوبی، بالای مقبره پایه‌گزار مدرسه، قرار داشته است. مقبره پایه‌گزار، از سمت دری که به سوی بازار باز می‌شود، در زیرزمین، سمت چپ حجره نخست، واقع شده است. لوحی سنگی بر دیوار آن قرار داشته که با خط نستعلیق نکته‌هایی پیرامون موقوفات مدرسه نوشته شده که کامل خوانده نمی‌شود. گفته شده نوشته‌های روی سنگ در دوره نظام بعث تخریب شده است.

مدیریت

تولیت این مدرسه، میان سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۴۰۰ق. سید سعید حسینی برعهده داشت. وی را عالمی با ابهت و با مدیریت قوی، منظم، دلسوز و به همان سان قاطع معرفی کرده‌اند، که رفت و آمد ساکنان و مهمانان را کنترل می‌کرد. وی هر سال به اصفهان رفته؛ موقوفات مدرسه را گردآوری کرده و برای مدرسه و طلاب هزینه می‌کرد. او هر سال ماه‌های محرم و صفر، مراسم عزاداری در مدرسه برگزار کرده و اطعام می‌داد؛ در ایام ولادت، مراسم جشن و سرور و در ایام شهادت، به‌خصوص محرم و صفر، مراسم عزاداری برگزار می‌شد. این مراسم، باشکوه و ویژه گزارش شده است. طلاب و فضلای ساکن، به مناسبت این ایام بیانیه و مقاله نوشته و پخش می‌کردند؛ از جمله بیانیه‌هایی به مناسبت رحلت حضرت محمد(ص) در ۲۸ صفر ۱۳۷۹ق. و میلاد وی در ۱۷ ربیع الاول و شهادت حضرت فاطمه(س) در ۱۳ جمادی الاول همان سال بود. در سال ۱۳۹۰ق. هنگام درگذشت آیت‌الله حکیم، طلاب مدرسه هیئت عزاداری به راه انداختند که «کم‌نظیر» گزارش شده است.

در هر حجره، دو نفر، یکی مجرد و دیگری متاهل ساکن می‌شدند. این چینش دو علت داشت؛ در طول روز، هر دو کنار هم بوده و طلاب مجرد از علم، اخلاق و تجربیات طلاب متاهل بهره می‌بردند و شب‌ها متاهلین به منزل خود رفته و طلاب مجرد از خلوت حجره برای پژوهش، مطالعه و تهذیب نفس استفاده می‌کردند.

مدیریت این مدرسه، در سال ۱۳۹۰ش. به عهده محمد کعبی، از طرف سید علی سیستانی، مقام مرجعیت عراق بوده است.

اهمیت

مدرسه صدر اعظم را یکی از مدرسه‌های مهم، بزرگ و کهن حوزه علمیه نجف شمرده‌اند. این مدرسه، به دلیل امکانات، مدیریت خوب و محوریت در حوزه نجف، محل سکونت و تدریس بسیاری از مراجع و عالمان بود. برخی از عالمان مدرسه صدر عبارتند از:

• آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، مرجع شیعی، در سال ۱۳۰۸ق. در سن ۲۴ سالگی، وقتی از اصفهان به نجف هجرت کرد، چند سالی در مدرسه صدر ساکن شده و از درس استادان نجف بهره برد.
• شهید سیدحسن مدرس، پس از پایان تحصیلات در حوزه علمیه اصفهان، در سال ۱۳۱۱ق. به نجف کوچ کرده و در مدرسه صدر، با حسینعلی اصفهانی، عارف سرشناس هم‌حجره شد.
• مجتبی لنکرانی، که از شاگردان برجسته سید ابوالحسن اصفهانی، آقاضیاء عراقی و محمدحسین اصفهانی بود، در این مدرسه سکونت و تدریس داشته و شاگردان بسیاری تربیت کرد. او هر روز به‌مدرسه صدر آمده، عبایش را کنار حوض پهن می‌کرد و روی آن می‌نشست. طلبه‌ها اطرافش را می‌گرفتند و سؤال درسی می‌پرسیدند. بحث علمی تا ساعت‌ها ادامه پیدا می‌کرد. وی گاهی با مزاح از طلاب رفع خستگی می‌کرد. او در سال ۱۳۴۸ش. (۱۳۸۹ق) در اثر فشار نظام بعث به ایران آمده و در اصفهان ساکن شد. مدرسه صدر، چون منسوب به اصفهانی‌هاست و بیشتر ساکنان آن از طلاب و فضلای اصفهانی بودند، به‌همین سبب ارتباط مرحوم آقای لنکرانی با آنان بسیار صمیمی و قوی بود. وقتی وارد ایران شد، علمای اصفهان از وی دعوت کردند و ایشان نیز پذیرفت و تا سال ۱۳۶۵ که درگذشت، در این شهر سکونت داشت. پیکر آن مرحوم را به قم منتقل کردند و در حجره ۲۵ صحن بزرگ حرم مدفون شد.
• حسن صافی اصفهانی، از عالمان برجسته اصفهان، در این مدرسه ساکن بود؛ وی از سمت درب بازار بزرگ، سمت چپ، حجره دوم، بالای مقبره پایه‌گزار مدرسه، سکونت داشت.
• سیدحسن مرتضوی (ت.۱۳۱۱ش/۱۳۵۲ق)، که اکنون (۱۳۹۱ش) در حوزه علمیه مشهد تدریس خارج دارد، در مدرسه صدر حجره داشت و سید محمدرضا جلالی حسینی با وی هم‌حجره بود.

احمد دشتی نجفی، شیخ محمدرضا اصفهانی جرقویه‌ای، استاد محمد رجائی و شیخ محمد دهاقانی از دیگر ساکنان این مدرسه بودند.

پیوند به بیرون

معرفی مدرسه صدر اعظم.

منابع

این مقاله برگرفته از مقاله مدرسه اعظم در نجف، عبدالرحیم اباذری، فصلنامه فرهنگ زیارت، شماره سیزدهم، ص۱۳۶-۱۳۹ است.

• ماضی النجف و حاضرها، جعفر آل محبوبه، دارالاضواء، بیروت، الطبعة الثانیة، ۱۴۰۶ق، ۱۹۸۶م.
• موسوعة النجف الاشرف، جعفر دجیلی، دارالاضواء، بیروت، الطبعة الاولی، ۱۴۱۳ق، ۱۹۹۳م.
• المفصل فی تاریخ النجف الأشرف، حکیم، حسن عیسی، المکتبه الحیدریه، قم، ۱۳۸۵ش.
• مجله میراث جاویدان، سازمان اوقاف و امور خیریه.
• تاریخچه اوقاف اصفهان، عبدالحسین سپنتا.
• ستارگان حرم، گروهی از نوسندگان.
• گلشن ابرار، جمعی از پژوهشگران، چاپ اول، قم، نشر معروف.
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی، سیدکاظم موسوی بجنوردی،مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.