برقع

پرده در کعبه

برقع پوشش ویژه درِ کعبه می‌باشد که به معنای پوشاننده صورت است. علاوه بر پرده اصلی کعبه پرده دیگری برای در کعبه اختصاص داده شده که به آن برقع گفته می‌شود. پیشینه تاریخی نصب برقع دقیقا معلوم نیست ولی بنابر گزارشات موجود نصب پرده در اوایل سده نهم ق و ساخت آن به قبل از این تاریخ بازمی‌گردد. ساخت پرده پیش‌تر در مصر انجام می‌شد اما با روی‌ کار آمدن آل سعود و عدم ارسال مصر در خود عربستان در کارگاهی ساخته و بر کعبه نصب می‌شود. جنس قسمتی از برقع، ابریشم و اطلس سیاه رنگ به مساحت 46 ذراع و ربع است که بر روی آن آیات قرآن و عبارات دینی با تارهای نقره‌ای و طلاییِ خالص نوشته شده است.

واژه‌شناسی

بُرْقُع و بُرْقَع از ریشه رباعی «ب ـ ر ـ ق ـ ع» و جمع آن براقع، به معنای پوشاننده صورت است و به پوشش ویژه درِ کعبه اطلاق می‌شود.

پیشینه تاریخی

پوشاندن کعبه با پرده مخصوص، پیشینه‌ای دراز دارد. (پرده کعبه) دقیقاً معلوم نیست که از چه هنگام افزون بر پرده اصلی، پرده ویژه دیگری برای در کعبه اختصاص یافته است.

نصب سایبان‌های بالای در کعبه

نصب سایبان‌هایی بالای در کعبه در دوره متوکل عباسی، به صورت سنتی سالانه درآمد و خلیفه هر سال در موسم حج، سایبانی برای نصب بر سر در کعبه هدیه می‌داد.

نخستین یادکرد از برقع

گویا نخستین یاد کرد از برقع در کتاب تاریخ مکه فاسی به سال 819ق. آمده که به زیبایی ویژه پرده در کعبه نسبت به پرده‌های سال‌های گذشته اشاره می‌کند. قلقشندی نیز در گزارشی از پرده در کعبه، طول آن را به سال 801ق. به‌اندازه خود در شمرده و از نوشته‌هایی بر آن به‌رنگ سفید یاد کرده است. از گونه گزارش‌های این دو تن برمی‌آید که این پرده در اوایل سده نهم ق. نصب شده و هنگام ساخت آن به پیش از این تاریخ بازمی‌گردد. همچنین قلقشندی می‌گوید که این پرده در سال‌های بعد از ابریشم سیاهی درست می‌شد که روی آن گلدوزی‌های نقره‌ای پوشیده از طلا وجود داشت.

در دوره عثمانی

سلطان سلیم عثمانی بر زیبایی‌های برقع بیش از پیش افزود و آذین‌بندی آن را به نهایت زیبایی رساند. کوشش برای زیبا کردن برقع در دوران عثمانی، با پدید آمدن امکانات فنی جدید، ادامه و تطور یافت.

در دوره آل‌سعود

پس از روی کار آمدن آل سعود و خودداری مصر از ارسال پرده کعبه، تهیه چهارچوب و پرده در مزین به طلا و نقره در خود عربستان صورت گرفت. دولت سعودی به سال 1221ق. پرده‌ای به رنگ قرمز و آراسته شده با طلا و نقره بر در کعبه آویخت. این پرده که اکنون در کارگاهی در مکه آماده می‌شود، از لحاظ شکل عمومی و تزئینات و آیات نوشته بر آن، مانند پرده ساخت مصر است و تنها تغییراتی‌ اندک از جمله جابه‌جایی یا حذف برخی آیات و عبارات دینی در آن، دیده می‌شود. نیز سعودی‌ها اخیرا قطعه‌ای پنجم را به برقع افزوده‌اند که در پایین آن قرار گرفته و عبارت اهدا را روی آن نوشته‌اند. با پیوستن این قطعه، ارتفاع برقع به هفت و نیم متر و عرض آن به چهار متر رسیده است.

خرید و فروش برقع

برقع همراه پرده اصلی کعبه از گذشته تاکنون در اختیار بنی‌شیبه قرار می‌گرفت. برپایه گزارش فاسی، پیشترها امیران مکه پرده درِ کعبه و بخشی بزرگ از جامه آن را با بهای شش هزار درهم از آنان می‌خریدند. این سنت را عنان بن مغامس بن رمیثه آن‌گاه که در سال 788ق. امیر مکه شد، پدید آورد و پس از او بیشتر امیران مکه از آن پیروی کردند. سیدحسن بن عجلان که به سال 798ق. امیر مکه شد، پرده در کعبه و جامه مقام ابراهیم را از شیبی‌ها می‌گرفت و در اختیار بزرگان و پادشاهان مورد نظر خویش قرار می‌داد.

در دوران جدید، جامه کعبه میان امیران مکه و خاندان شیبی تقسیم می‌شد. پرده در کعبه به امیران مکه می‌رسید و این تقسیم تا روزگار شریف حسین بن علی ادامه داشت. هنگامی که ملک عبدالعزیز آل سعود به سال 1343ق. به حجاز دست یافت، جامه کعبه را همراه دیگر مشتقات آن به خاندان شیبی بازگرداند. این وضعیت تا هنگام ساخت جامه از جانب دولت عربستان ادامه داشت و جامه کعبه یکی از حقوق شیبیان شد.

به سال 1378ق. دولت عربستان فروش جامه کعبه را ممنوع اعلام کرد و از آن پس، در برابر آن، مبلغی را سالانه در اختیار شیبیان قرار می‌دهد.

ویژگی‌های برقع

جنس قسمتی از برقع، ابریشم و اطلس سیاه رنگ به مساحت 46 ذراع و ربع و بخش دیگر آن پارچه اطلس خارجی به رنگ قرمز و سبز است. این دو بخش به یکدیگر پیوسته‌اند و روی آن‌ها نقش و نگارهای زیبا با تارهای نقره‌ای و طلاییِ خالص دیده می‌شود. این پرده دو آستر دارد و پیرامون و وسط آن، نوار پهن پنبه‌ای به صورت مفتول جای گرفته است.

طول و عرض برقع کمی بیش از‌ اندازه درِ کعبه است تا هنگام آویخته شدن کاملاً آن را بپوشاند. پوشش در کعبه از چهار قطعه تشکیل می‌شود: قطعه فرازین به نام «عتبه»، قطعه زیرین به نام «طراز»، قطعه دنباله طراز به نام «قائم صغیر» و قطعه انتهایی با نام «قائم کبیر» که در آن شکافی قرار دارد. قطعه «عتبه» مساحتی به‌اندازه 4312 ذراع دارد و وزن تارهای نقره‌ای سفید و نیز طلایی بافته شده در آن 311404 مثقال است. قطعه طراز دارای مساحت 4311 ذراع و وزن تارهای زینتی آن 311057 مثقال است. قطعه «قائم صغیر» نُه ذراع مساحت دارد و تارهای زینتی آن به 901 مثقال می‌رسد. «قائم کبیر» 4311 ذراع مساحت دارد و وزن زینت‌های روی آن 321455 مثقال است.

افزون بر این چهار قطعه، قطعه‌ای به نام «وصله» نیز در برقع دیده می‌شود که دو قطعه «قائم صغیر» و «قائم کبیر» را به هم پیوند می‌دهد و دارای تارهای نقره‌ای به مقدار 43 مثقال است. روی همه قطعه‌ها، آیاتی با آرایه‌های اسلامی به صورت طرح برجسته، زردوزی و طراحی و با نخ نقره دارای روکش طلا، اجرا شده است.

روی پرده در کعبه وسایلی نیز قرار داده می‌شود:

1. شش صفحه نقره‌ای با عیار 90 که با طلای زرد ونیزی طلاکاری شده‌اند و هریک از آن‌ها روی دو چتر آفتاب‌گیر قرار دارد.

2. دوازده چتر بافته شده از ابریشم سرخ که روی آن‌ها با تارهای نقره‌ای و طلایی تزیین و با پوست بُز دباغی شده، آستر گشته و بر هر یک از آن‌ها، منگوله‌ای از نخ‌های پنبه‌ای هندی قرار دارد.

3. دوازده عدد منگوله نخی ساخته شده از پنبه هندی سرخ و تارهای نقره‌ای زرد و سفید و نیز تارهای طلایی که هریک از آن‌ها روی یک چتر قرار دارد.

4. پنج منگوله نخی ساخته شده از ابریشم سیاه و تارهای نقره‌ای و طلایی و نیز تارهای نقره‌ای به رنگ زرد و سفید که هر یک از آن‌ها دارای قیطانی از ابریشم سیاه است.

نوشته‌های روی برقع

در پیرامون پرده دَر کعبه، حاشیه‌ای مستطیل شکل، آراسته به نقش و نگارهایی دیده می‌شود که در میانه آن، مستطیل‌های بیضی شکل و اشکال مربع وجود دارد و در زمینه هریک از آن‌ها، آیات قرآن و عبارات دینی به چشم می‌خورد. در سراسر این مستطیل از درون، یازده دایره و مستطیل‌های بیضی شکل دیده می‌شود. در هشت دایره، عبارت اَللهُ رَبِّی و در سه دایره عمودی در میانه پرده از بالا به پایین، عبارت اَللهُ حَسْبِی نقش بسته است و در زمینه همه مستطیل‌های بیضی شکل که در سر تا سر درون حاشیه قرار دارد و شمار آن‌ها به 10 می‌رسد، «سوره فاتحه» نوشته شده است؛ در بخش بالای پرده دو مستطیل بیضی شکل قرار دارد که میان آن دو، یک دایره با عبارت اَللهُ حَسْبِی دیده می‌شود و در زمینه دو مستطیل، آیه قرآنیِ قَدْ نَرَی تَقَلُّبَ وَجْهِک ِ فِی السَّمَاءِ فَلَنُوَلِّیَنَّک ِ قِبْلَةً تَرْضَاهَا (سوره بقره، آیه 144) نقش بسته است. زیر این دو مستطیل، بیضی بزرگی قرار دارد که حاوی این آیه است: قُلْیَا عِبَادِی الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْرَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ (سوره زمر، آیه 53) در آذین‌بندی اخیر پرده درِ کعبه، به جای آن، این آیه آمده است: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* وَسَارِعُوا اِلَیمَغْفِرَة مِنْ رَبِّکُمْ وَ جَنَّة عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْاَرْضُ اعِدَّتْ لِلْمُتَّقِینَ (سوره آل‌عمران، آیه 133).

در بخش زیرین آن، مستطیلی دیگر قرار دارد که درون آن، چهار دایره به شکل گلابی است و پیرامون آن‌ها با تارهایی زینت یافته و در زمینه هریک از آن‌ها آیه اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْاَرْضِ (سوره نور، آیه 35) نقش بسته و زیر آن، دو مستطیل بیضی شکل قرار دارد که میان آن دو، دایره‌ای با عبارت اَللهُ حَسْبِی دیده می‌شود. در زمینه دو مستطیل یاد شده، قسمتی از آیة الکرسی (سوره بقره، آیه 255) نوشته شده است و زیر آن، خانه بیضی شکل بزرگی دیده می‌شود که در زمینه‌اش این آیه نقش بسته است: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* لَقَدْ صَدَقَ اللهُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمسجدالحرام اِنْ شَاءَ اللهُ آمِنِینَ (سوره فتح، آیه 27) نیز در زیر آن، دو خانه بیضی شکل جای دارد که میان آن دایره‌ای با عبارت اَللهُ حَسْبِی نقش بسته و در زمینه آن دو، بقیه آیة الکرسی نوشته شده و زیر آن‌ها دو دایره بزرگ قرار دارد که میان آن دو، چهار مستطیل کوچک دیده می‌شود.

در هر یک از دایره‌ها سوره اخلاص نوشته شده و در مرکز دایره، عبارت «اَللهُ جَلَّ جَلالُهُ» نقش بسته است. در زمینه مستطیل‌های چهارگانه، این نوشته‌ها دیده می‌شود: رَبَّنَا ظَلَمْنَا اَنفُسَنَا وَاِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَکُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِینَ (سوره اعراف، آیه 23) رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ اِذْ هَدَیْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْک ِ رَحْمَةً اِنَّک ِ اَنْتَ الْوَهَّابُ (سوره آل‌عمران، آیه 8).

در آذین اخیر پرده درِ کعبه، مستطیل‌های چهارگانه و نوشته‌های روی آن حذف شده است. در یکی از دو دایره بزرگ که در سمت راست بیننده قرار دارد، «سوره اخلاص» و در دیگری آیه مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذِینَ مَعَهُ اَشِدَّاءُ عَلَی الْکُفَّارِ رُحَمَاءُ بَیْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُکَّعاً سُجَّداً (سوره فتح، آیه 29) نقش بسته است. در مرکز این دو دایره بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ دیده می‌شود. در گذشته زیر آن مستطیلی بزرگ قرار داشت که امروز برداشته شده است. در این مستطیل، این سوره نقش بسته بود: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* لاِیلاَفِ قُرَیْش* اِیلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّیْفِ* فَلْیَعْبُدُوارَبَّ هَذَا الْبَیْتِ* الَّذِی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَآمَنَهُمْ مِنْ خَوْف* صَدَقَ اللهُ العَظیم (سوره قریش، آیه 1-4).

پس از آن، چهار خانه بیضی‌شکل دیده می‌شود که هر دو عدد از آن‌ها، یکی بر دیگری قرار دارد و در میانه آن‌ها مستطیلی جای دارد که بخش بالای آن، همانند راس مثلث کشیده شده است و در هریک از دو خانه فرازین، عبارت لا اِله اِلا الله الْمَلِکِ الحَقّ المبین و در هریک از دو خانه زیرین، عبارت «مُحَمَّدٌ رسول الله الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلاَمِین» نوشته شده است و در خانه مثلث شکل بالای آن، عبارت رَبِّاجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاَةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَاءِ* رَبَّنَا اغْفِرْ لِی وَ لِوَالِدَیَّ و َلِلْمُؤْمِنِینَ یَوْمَ یَقُومُ الْحِسَابُ (سوره ابراهیم، آیه 40-41) نگاشته شده است. در واپسین تغییر، خانه‌های چهارگانه به شش عدد افزایش یافته که هر سه عدد از آن‌ها یکی بر دیگری جای دارد و در میانه آن‌ها، مستطیل راس مثلثی قرار داده شده است. بر زمینه مستطیل نخستین از بالا، عبارت لا اِله اِلا الله الْمَلِکِ الحَقّ المبین و بر مستطیل برابر آن در سمت چپ، عبارت «مُحَمَّدٌ رسول الله الصّادِقُ الْوَعْدِ اْلاَمِین» را نوشته‌اند و در مستطیل‌های چهارگانه باقیمانده، این سوره نقش بسته است:

بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ* لاِِیلاَفِقُرَیْش* اِیلاَفِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَ الصَّیْفِ* فَلْیَعْبُدُوارَبَّ هَذَا الْبَیْتِ* الَّذِی اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوع وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْف* صَدَقَ اللهُ العَظیم (سوره قریش، آیه 1-4). در زمینه مستطیل راس مثلثی، آیه قُلْ یَا عِبَادِی الَّذِینَ اَسْرَفُوا عَلَی اَنْفُسِهِمْ لاَ تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللهِ اِنَّ اللهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً اِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ* وَ اَنِیبُوا اِلَی رَبِّکُمْ وَاَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ اَنْ یَاْتِیَکُمْ الْعَذَابُ ثُمَّ لاَ تُنْصَـرُونَ (سوره زمر، آیه 53-54) جایگزین آیه پیشین شده است؛ در بخش پایانی پرده درِ کعبه، قطعه پنجم جای دارد که شامل دو مستطیل بزرگ است و زمینه آن به استثنای دو مستطیل کوچک در میانه آن، با نقش و نگارهایی زینت شده و در زمینه دو مستطیل کوچک میانی، عبارت «اهدای جامه کعبه» نوشته شده است. در یکی از آن دو، عبارت «صنعت هذه الکسوة فی مکّة المکرمة واهداها الی الکعبة المشرّفة» و در دیگری نام پادشاه حاضر با وصف «خادم الحرمین الشریفین» و سپس عبارت «تقبّل الله منه سنة 1403ق» نگاشته شده است.

پیوند به بیرون

مجله میقات حج پاییز 1378 - شماره 29 (15 صفحه - از 108 تا 122)، الدقن، محمد، انصاری، هادی، آذین و نوشته ها بر جامه کعبه

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل برقع.

• اتعاظ الحنفاء باخبار الائمة الفاطمیین الخلفاء: المقریزی (درگذشت 845ق.) ، به کوشش الشیال و دیگران، المجلس الاعلی للشؤون الاسلامیه.

• اخبار مکه: الازرقی (درگذشت 248ق.) ، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، 1415ق.

• التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.

• تاریخ الکعبة المعظمه: حسین بن عبدالله باسلامه، به کوشش یوسف علی، ریاض، مکتبة الملک فهد، 1419ق.

• شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت 832ق.) ، به کوشش گروهی از علما، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1421ق.

• صبح الاعشی: احمد بن علی القلقشندی (درگذشت 821ق.) ، به کوشش زکار، دمشق، وزارة الثقافه، 1981م.

• العین: خلیل (درگذشت 175ق.) ، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.

• فی رحاب بیت العتیق: محیی الدین احمد امام، مکه، دار قرطبه، 1423ق.

• کعبه و جامه آن از آغاز تاکنون: محمد الدقن، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، 1384ش.

• لسان العرب: ابن منظور (درگذشت 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق.

• مجمع البحرین: الطریحی (درگذشت 1085ق.) ، به کوشش حسینی، تهران، فرهنگ اسلامی، 1408ق.

• مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت 1353ق.) ، قم، المطبعة العلمیه، 1344ق.

• الموسوعة العربیة العالمیه: الریاض، مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر، 1419ق.

• میقات حج (فصلنامه): تهران، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت.