تاریخ کعبه و مسجدالحرام (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی حج
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|ماه=[[آذر]]|روز=[[۲۰]]|سال=[[۱۳۹۷]]|کاربر=M-mohammad  }}
{{جعبه اطلاعات کتاب
{{جعبه اطلاعات کتاب
| عنوان          =تاریخ کعبه و مسجدالحرام
| عنوان          =تاریخ کعبه و مسجدالحرام
خط ۴۹: خط ۴۶:
==هویت نویسنده==
==هویت نویسنده==


به گفته مصحح، از هویت نویسنده رساله گزارشی در دست نیست، جز این‌که خود را [[محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی]] معرفی کرده است. از متن رساله برمی‌آید که او عالم شیعه اثنی‌عشری و ساکن [[هند]] بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص111-112.</ref>
به گفته مصحح، از هویت نویسنده رساله گزارشی در دست نیست، جز این‌که خود را [[محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی]] معرفی کرده است. از متن رساله برمی‌آید که او عالم شیعه اثنی‌عشری و ساکن [[هند]] بوده است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص111-112.</ref>


با توجه به قرائن موجود در متن از جمله واپسین تاریخی که در آن آمده (1004ق.) و از تجدید فرش مسجدالحرام به همت سلطان مراد عثمانی سخن گفته، مصحح حدس زده که نویسنده از دانشمندان سده یازدهم ق. باشد. وی افزوده است، از آن‌جا که بر پایه سطرهای واپسین رساله، نسخه موجود، ناتمام است، نمی‌توان صحت این حدس را قطعی دانست. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، نک: ص111.</ref> گمان می‌رود واپسین گزارش کتاب به سال 1040ق. اشاره دارد که سلطان مراد چهارم (حک: 1032-1049ق.) کعبه را پس از سیل ویرانگر 1039ق. بازسازی کرد<ref>نک: تحصیل المرام، ج1، ص124-125؛ التاریخ القویم، ج2، ص250؛ تاریخ مکه، ص569.</ref> و سال بازسازی به اشتباه 1004ق. ثبت یا بازخوانی شده است. نویسنده همان محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی، متخلص به «عبرت»، دانشور هندی سده دوازده و سیزده ق. است که جُنگی مشتمل بر [[شرح مخزن الاسرار]] گنجوی، ترجمه [[غنیة الانام]] [[فیض کاشانی]] (م. 1091ق.) که تاریخ تالیفش 1192ق. است<ref>الذریعه، ج24، ص353.</ref> و اثری دیگر با عنوان [[محبوب المؤمنین فی کیفیة حبّ الائمة الطاهرین]] به او نسبت داده‌اند.<ref>کشف الحجب، ص492-493؛ الذریعه، ج20، ص142.</ref>
با توجه به قرائن موجود در متن از جمله واپسین تاریخی که در آن آمده (1004ق.) و از تجدید فرش مسجدالحرام به همت سلطان مراد عثمانی سخن گفته، مصحح حدس زده که نویسنده از دانشمندان سده یازدهم ق. باشد. وی افزوده است، از آن‌جا که بر پایه سطرهای واپسین رساله، نسخه موجود، ناتمام است، نمی‌توان صحت این حدس را قطعی دانست.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، نک: ص111.</ref> گمان می‌رود واپسین گزارش کتاب به سال 1040ق. اشاره دارد که سلطان مراد چهارم (حک: 1032-1049ق.) کعبه را پس از سیل ویرانگر 1039ق. بازسازی کرد<ref>نک: تحصیل المرام، ج1، ص124-125؛ التاریخ القویم، ج2، ص250؛ تاریخ مکه، ص569.</ref> و سال بازسازی به اشتباه 1004ق. ثبت یا بازخوانی شده است. نویسنده همان محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی، متخلص به «عبرت»، دانشور هندی سده دوازده و سیزده ق. است که جُنگی مشتمل بر [[شرح مخزن الاسرار]] گنجوی، ترجمه [[غنیة الانام]] [[فیض کاشانی]] (م. 1091ق.) که تاریخ تالیفش 1192ق. است<ref>الذریعه، ج24، ص353.</ref> و اثری دیگر با عنوان [[محبوب المؤمنین فی کیفیة حبّ الائمة الطاهرین]] به او نسبت داده‌اند.<ref>کشف الحجب، ص492-493؛ الذریعه، ج20، ص142.</ref>


==هدف از تالیف==
==هدف از تالیف==


به گفته نویسنده، او رساله حاضر را به درخواست یکی از شاهزادگان هندی به نام ماه‌جهان دختر علیمردان‌خان نوشته است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص111.</ref>
به گفته نویسنده، او رساله حاضر را به درخواست یکی از شاهزادگان هندی به نام ماه‌جهان دختر علیمردان‌خان نوشته است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص111.</ref>


==تشبه رساله به سفرنامه==
==تشبه رساله به سفرنامه==


گویا متن موجود تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است. به تصریح وی، این نوشته دارای مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و مناسک، تاریخ مکه و کعبه و سفرنامه حج بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص112.</ref> اما از آن‌ها تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است و دو فصل آداب و مناسک حج و نیز سفرنامه حج از دست رفته‌اند. به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که به روش معمول برخی سفرنامه‌نویسان، جز بیان رخدادهای سفر، خلاصه‌ای از تاریخ [[حرمین]] و مناسک و آداب حج نیز در آن آمده است. بدین‌سان، فصل اصلی و ارزشمندتر کتاب که شرح رخدادهای سفر و دیده‌های نویسنده بوده، از دست رفته است. بر پایه سخن دماوندی، سفرنامه شامل شرح رخدادهای راه مکه از بندر سورت<ref>Surat.</ref> در گجرات هند تا مدینه و مسیر بازگشت بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.</ref> مصحح احتمال داده است که دماوندی به تکمیل رساله توفیق نیافته یا کاتب نسخه‌بردار تنها یک فصل از رساله را استنساخ کرده است. در این‌که فصل موجود رساله به تمام و کمال آمده باشد، تردید می‌توان کرد. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص112.</ref>
گویا متن موجود تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است. به تصریح وی، این نوشته دارای مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و مناسک، تاریخ مکه و کعبه و سفرنامه حج بوده است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص112.</ref> اما از آن‌ها تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است و دو فصل آداب و مناسک حج و نیز سفرنامه حج از دست رفته‌اند. به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که به روش معمول برخی سفرنامه‌نویسان، جز بیان رخدادهای سفر، خلاصه‌ای از تاریخ [[حرمین]] و مناسک و آداب حج نیز در آن آمده است. بدین‌سان، فصل اصلی و ارزشمندتر کتاب که شرح رخدادهای سفر و دیده‌های نویسنده بوده، از دست رفته است. بر پایه سخن دماوندی، سفرنامه شامل شرح رخدادهای راه مکه از بندر سورت<ref>Surat.</ref> در گجرات هند تا مدینه و مسیر بازگشت بوده است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.</ref> مصحح احتمال داده است که دماوندی به تکمیل رساله توفیق نیافته یا کاتب نسخه‌بردار تنها یک فصل از رساله را استنساخ کرده است. در این‌که فصل موجود رساله به تمام و کمال آمده باشد، تردید می‌توان کرد.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص112.</ref>


==ویژگی رساله==
==ویژگی رساله==


دماوندی در نگارش رساله، بیشتر از روایات شیعی <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص123، 125.</ref> استفاده کرده که در کتاب‌های تاریخ محلی اهل سنت، بسیار‌ اندک بدان‌ها عنایت شده است. گزارش آرای منسوب به اهل بیت، درباره برخی مسائل مربوط به مکه و مسجدالحرام، از ویژگی‌های رساله است. برای نمونه، وی مساحت حدود حرم را به نقل از اهل بیت، چهار فرسخ در چهار فرسخ می‌نویسد. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص115.</ref>
دماوندی در نگارش رساله، بیشتر از روایات شیعی<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص123، 125.</ref> استفاده کرده که در کتاب‌های تاریخ محلی اهل سنت، بسیار‌ اندک بدان‌ها عنایت شده است. گزارش آرای منسوب به اهل بیت، درباره برخی مسائل مربوط به مکه و مسجدالحرام، از ویژگی‌های رساله است. برای نمونه، وی مساحت حدود حرم را به نقل از اهل بیت، چهار فرسخ در چهار فرسخ می‌نویسد.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص115.</ref>


دماوندی از منابع روایی و تاریخی رساله یاد نکرده و تنها از کتاب [[مجمع الفوائد]] نام برده که نویسنده و ویژگی‌های آن دانسته نیست. او در شرح پیشینه کعبه و مکه پیش از [[اسلام]]، از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی بدون ذکر منبع بهره برده و در برخی وصف‌هایش از اشیا و مکان‌های مسجدالحرام، وضیعت آن‌ها را در زمانه خود نیز گزارش کرده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص126.</ref>
دماوندی از منابع روایی و تاریخی رساله یاد نکرده و تنها از کتاب [[مجمع الفوائد]] نام برده که نویسنده و ویژگی‌های آن دانسته نیست. او در شرح پیشینه کعبه و مکه پیش از [[اسلام]]، از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی بدون ذکر منبع بهره برده و در برخی وصف‌هایش از اشیا و مکان‌های مسجدالحرام، وضیعت آن‌ها را در زمانه خود نیز گزارش کرده است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص126.</ref>


==محتوای رساله==
==محتوای رساله==
خط ۷۳: خط ۷۰:
===بخش اول===
===بخش اول===


معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و آثار مکه و مسجدالحرام، رخدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها مانند تعمیرها و گسترش‌ها. گاه نیز این مباحث به هم آمیخته‌اند. دماوندی در مبحث نخست، بیشتر از روایات دینی سود برده تا گزارش‌های تاریخی. او از امامان شیعه، و راویان عامّه مانند [[وهب بن منبه|وهب بن منبِـّه]] و قتاده روایت کرده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.</ref> او در آغاز هر مبحث به بیان وجه تسمیه با بهره‌گیری از روایات دینی پرداخته است.
معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و آثار مکه و مسجدالحرام، رخدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها مانند تعمیرها و گسترش‌ها. گاه نیز این مباحث به هم آمیخته‌اند. دماوندی در مبحث نخست، بیشتر از روایات دینی سود برده تا گزارش‌های تاریخی. او از امامان شیعه، و راویان عامّه مانند [[وهب بن منبه|وهب بن منبِـّه]] و قتاده روایت کرده است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.</ref> او در آغاز هر مبحث به بیان وجه تسمیه با بهره‌گیری از روایات دینی پرداخته است.


دماوندی سخن خویش را با وجه تسمیه مکه و کعبه آغاز کرده و با ذکر روایتی از اهل بیت، وجه تسمیه مکه به «امّ القری» را این دانسته که نخستین جای زمین است که خدا آفریده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.</ref> بخشی درخور توجه از رساله به موضوعاتی همچون ماجرای‌ هاجر و [[اسماعیل(ع)]]<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص116-117.</ref> و [[حجرالاسود]] و [[رکن یمانی]] <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص121-123.</ref> اختصاص یافته است که معمولاً در آغاز کتاب‌های اخبار مکه می‌آمده‌اند. تعیین جای دقیق [[مقام ابراهیم]] و نقل روایتی از [[ابن‌عباس]] در این زمینه، از مطالب این بخش است. به گفته دماوندی، در زمانه او، مقام ابراهیم، طواف‌گاه حاجیان بوده است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.</ref> دماوندی در باره شفابخشی حجرالاسود، روایتی از [[پیامبر(ص)]] نقل کرده که خاصیت شفابخشی حجر، بر اثر پلیدی‌های [[روزگار جاهلیت]] و رفتار گناهکاران از میان رفته است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص122.</ref>
دماوندی سخن خویش را با وجه تسمیه مکه و کعبه آغاز کرده و با ذکر روایتی از اهل بیت، وجه تسمیه مکه به «امّ القری» را این دانسته که نخستین جای زمین است که خدا آفریده است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.</ref> بخشی درخور توجه از رساله به موضوعاتی همچون ماجرای‌ هاجر و [[اسماعیل(ع)]]<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص116-117.</ref> و [[حجرالاسود]] و [[رکن یمانی]]<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص121-123.</ref> اختصاص یافته است که معمولاً در آغاز کتاب‌های اخبار مکه می‌آمده‌اند. تعیین جای دقیق [[مقام ابراهیم]] و نقل روایتی از [[ابن‌عباس]] در این زمینه، از مطالب این بخش است. به گفته دماوندی، در زمانه او، مقام ابراهیم، طواف‌گاه حاجیان بوده است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.</ref> دماوندی در باره شفابخشی حجرالاسود، روایتی از [[پیامبر(ص)]] نقل کرده که خاصیت شفابخشی حجر، بر اثر پلیدی‌های [[روزگار جاهلیت]] و رفتار گناهکاران از میان رفته است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص122.</ref>


===بخش دوم===
===بخش دوم===


بخش دوم، با این عبارت آغاز شده است: «در بیان کیفیت تعمیر خانه مبارک... و مقدار مساحت طول و عرض و ارتفاع به نحوی که بالفعل موجود است». <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص123.</ref>
بخش دوم، با این عبارت آغاز شده است: «در بیان کیفیت تعمیر خانه مبارک... و مقدار مساحت طول و عرض و ارتفاع به نحوی که بالفعل موجود است».<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص123.</ref>


این بخش، ویژه رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است. در این بخش 10 صفحه‌ای، گزارش‌های تاریخی بیشتر بر پایه روایات دینی به کار رفته است. دماوندی برای تعیین حدّ مسجدالحرام به روایتی از ابن‌عباس تمسک نموده که بر پایه آن، حد مسجد از [[مروه]] تا [[صفا]] است. البته مقصود او طول ضلع شرقی مسجد است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.</ref>
این بخش، ویژه رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است. در این بخش 10 صفحه‌ای، گزارش‌های تاریخی بیشتر بر پایه روایات دینی به کار رفته است. دماوندی برای تعیین حدّ مسجدالحرام به روایتی از ابن‌عباس تمسک نموده که بر پایه آن، حد مسجد از [[مروه]] تا [[صفا]] است. البته مقصود او طول ضلع شرقی مسجد است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.</ref>


مساحت مسجد از زمانه [[ابراهیم(ع)]] تا دوران [[خلیفه دوم]] تغییری نکرد. خلیفه دوم برخی از خانه‌های پیرامون حرم را خرید و به مسجد ملحق کرد و در پیرامونش نخستین بار دیوار کشید که چراغ‌های حرم را بر آن می‌نهادند. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.</ref>
مساحت مسجد از زمانه [[ابراهیم(ع)]] تا دوران [[خلیفه دوم]] تغییری نکرد. خلیفه دوم برخی از خانه‌های پیرامون حرم را خرید و به مسجد ملحق کرد و در پیرامونش نخستین بار دیوار کشید که چراغ‌های حرم را بر آن می‌نهادند.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.</ref>


دماوندی به ترتیب از گسترش‌ها و تغییرهای مسجدالحرام در این دوره‌ها سخن گفته است، زمانه [[خلیفه سوم]] که دیوارهای مسجد را بلند کرد و بر آن‌ها سقف نهاد و ایوان ساخت، [[عبدالله بن زبیر]]، [[عبدالملک بن مروان]]، [[ولید بن عبدالملک]]، [[حجاج بن یوسف]]، [[بنی‌عباس]] <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124-125.</ref> و دیگران و بر پایه نسخه تصحیح شده تا روزگار سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 953-1004ق.). <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص133.</ref>
دماوندی به ترتیب از گسترش‌ها و تغییرهای مسجدالحرام در این دوره‌ها سخن گفته است، زمانه [[خلیفه سوم]] که دیوارهای مسجد را بلند کرد و بر آن‌ها سقف نهاد و ایوان ساخت، [[عبدالله بن زبیر]]، [[عبدالملک بن مروان]]، [[ولید بن عبدالملک]]، [[حجاج بن یوسف]]، [[بنی‌عباس]]<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124-125.</ref> و دیگران و بر پایه نسخه تصحیح شده تا روزگار سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 953-1004ق.).<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص133.</ref>


===برخی از مباحث دیگر رساله===
===برخی از مباحث دیگر رساله===


از دیگر مباحث رساله عبارتند از: بلندی خانه کعبه که به گفته دماوندی 27 گز و ربع بوده (گز: مقدار برابر با 24 انگشت به هم چسبیده، جز انگشتان کلان) <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص126.</ref> درهای مسجدالحرام <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129-131.</ref> که در زمانه او 19 باب با 38 مدخل داشته <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129.</ref> ستون‌ها، مناره‌ها <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص131-132.</ref> و گنبدهایی که بر ایوان‌های مسجد در زمانه سلطان مراد سوم ساختند و بر سر هر گنبد، هلالی نهادند و این هلال‌ها به «اهلیه» معروف هستند. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.</ref>
از دیگر مباحث رساله عبارتند از: بلندی خانه کعبه که به گفته دماوندی 27 گز و ربع بوده (گز: مقدار برابر با 24 انگشت به هم چسبیده، جز انگشتان کلان)<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص126.</ref> درهای مسجدالحرام<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129-131.</ref> که در زمانه او 19 باب با 38 مدخل داشته<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129.</ref> ستون‌ها، مناره‌ها<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص131-132.</ref> و گنبدهایی که بر ایوان‌های مسجد در زمانه سلطان مراد سوم ساختند و بر سر هر گنبد، هلالی نهادند و این هلال‌ها به «اهلیه» معروف هستند.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.</ref>


واپسین گزارش موجود رساله، درباره سنگ‌فرش کردن مطاف با سنگ مرمر به دستور سلطان مراد به سال 1004ق. است. <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.</ref>
واپسین گزارش موجود رساله، درباره سنگ‌فرش کردن مطاف با سنگ مرمر به دستور سلطان مراد به سال 1004ق. است.<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.</ref>


==چاپ==
==چاپ==


این رساله با بهره‌گیری از یک نسخه خطی به همت [[رسول جعفریان]] تصحیح و در جلد 12 مجله میقات در 22 صفحه <ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، 111-133.</ref> چاپ شده است.
این رساله با بهره‌گیری از یک نسخه خطی به همت [[رسول جعفریان]] تصحیح و در جلد 12 مجله میقات در 22 صفحه<ref>تاریخ کعبه و مسجدالحرام، 111-133.</ref> چاپ شده است.


==پانویس==
==پانویس==
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع ==
==منابع ==
{{منابع}}
{{منابع}}
خط ۱۱۶: خط ۱۱۴:


* '''کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار''': سید اعجاز حسین نیشابوری (م. 1286ق.)، قم، مکتبة النجفی، 1409ق.
* '''کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار''': سید اعجاز حسین نیشابوری (م. 1286ق.)، قم، مکتبة النجفی، 1409ق.


{{پایان}}
{{پایان}}
خط ۱۲۳: خط ۱۱۹:
{{کتاب‌های مرتبط با حج}}
{{کتاب‌های مرتبط با حج}}


[[رده:مقاله‌های در دست ویرایش]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]
[[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]]
[[رده:کتاب‌های مرتبط با مکه]]
[[رده:کتاب‌های محمدمعصوم دماوندی]]
[[رده:کتاب‌های محمدمعصوم دماوندی]]
[[رده:کتاب‌های قرن یازدهم قمری‏]]
[[رده:کتاب‌های قرن یازدهم قمری‏]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۳ ژوئن ۲۰۱۹، ساعت ۰۸:۵۸

تاریخ کعبه و مسجدالحرام (کتاب)
پدید آورندگان
نویسنده محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی
تصحیح رسول جعفریان
محتوا
موضوع پیشینه مکه و مسجدالحرام و کعبه
زبان فارسی
نشر
تعداد صفحات 22
محل نشر ایران، تهران

تاریخ کعبه و مسجدالحرام رساله‌ای فارسی از دانشمند شیعی، محمدمعصوم دماوندی است.

این رساله، گزارشی است از پیشینه مکه و مسجدالحرام و کعبه و آگاهی‌هایی از اشیا، بناها و مکان‌های حرم و مسجدالحرام و کعبه که بر اساس بهره‌گیری از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی منابع کهن نگاشته شده است.

درباره هویت نویسنده این رساله گزارشی در دست نیست جز اینکه خود را محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی معرفی کرده و از محتوای رساله به دست می آید که عالم شیعه اثنی‌عشری و ساکن هند بوده است و هدف از تالیف رساله درخواست یکی از شاهزادگان هندی بوده است که گویا رساله حاضر تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است و به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که شامل یک مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و مناسک، تاریخ مکه و کعبه و سفرنامه حج بوده و بخش مهم آن در دست نیست و تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است.

این رساله شامل دو بخش است که بخش اول درباره معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و آثار مکه و مسجدالحرام و بخش دوم درباره رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است، علاوه بر این دو بخش، مطالب دیگری را نیز دربر دارد.

رساله در 22 صفحه در مجله میقات و به تصحیح رسول جعفریان، چاپ شده است.

اهمیت رسال[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این رساله با بهره‌گیری از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی منابع کهن، به‌گونه مختصر، به پیشینه مکه و مسجدالحرام و کعبه پرداخته و آگاهی‌هایی از اشیا، بناها و مکان‌های حرم و مسجدالحرام و کعبه به دست داده است.

دانشمندان شیعه کمتر به نگارش تاریخ محلی مکه و مدینه پرداخته‌اند و همین نکته بر اهمیت رساله حاضر می‌افزاید. نزدیکی تاریخ تالیف رساله به بازسازی کعبه به دست سلطان مراد چهارم عثمانی و ثبت گزارشی از این رخداد در رساله، از وجوه دیگر اهمیت آن است. رساله فاقد عنوان است و نام تاریخ کعبه و مسجدالحرام را مصحح با توجه به محتوای آن برگزیده است.

هویت نویسنده[ویرایش | ویرایش مبدأ]

به گفته مصحح، از هویت نویسنده رساله گزارشی در دست نیست، جز این‌که خود را محمدمعصوم بن محمدصالح دماوندی معرفی کرده است. از متن رساله برمی‌آید که او عالم شیعه اثنی‌عشری و ساکن هند بوده است.[۱]

با توجه به قرائن موجود در متن از جمله واپسین تاریخی که در آن آمده (1004ق.) و از تجدید فرش مسجدالحرام به همت سلطان مراد عثمانی سخن گفته، مصحح حدس زده که نویسنده از دانشمندان سده یازدهم ق. باشد. وی افزوده است، از آن‌جا که بر پایه سطرهای واپسین رساله، نسخه موجود، ناتمام است، نمی‌توان صحت این حدس را قطعی دانست.[۲] گمان می‌رود واپسین گزارش کتاب به سال 1040ق. اشاره دارد که سلطان مراد چهارم (حک: 1032-1049ق.) کعبه را پس از سیل ویرانگر 1039ق. بازسازی کرد[۳] و سال بازسازی به اشتباه 1004ق. ثبت یا بازخوانی شده است. نویسنده همان محمد بن محمد صالح نصرالله دماوندی، متخلص به «عبرت»، دانشور هندی سده دوازده و سیزده ق. است که جُنگی مشتمل بر شرح مخزن الاسرار گنجوی، ترجمه غنیة الانام فیض کاشانی (م. 1091ق.) که تاریخ تالیفش 1192ق. است[۴] و اثری دیگر با عنوان محبوب المؤمنین فی کیفیة حبّ الائمة الطاهرین به او نسبت داده‌اند.[۵]

هدف از تالیف[ویرایش | ویرایش مبدأ]

به گفته نویسنده، او رساله حاضر را به درخواست یکی از شاهزادگان هندی به نام ماه‌جهان دختر علیمردان‌خان نوشته است.[۶]

تشبه رساله به سفرنامه[ویرایش | ویرایش مبدأ]

گویا متن موجود تنها یک فصل از رساله‌ای است که دماوندی نگاشته است. به تصریح وی، این نوشته دارای مقدمه و پایان و سه فصل در آداب و مناسک، تاریخ مکه و کعبه و سفرنامه حج بوده است.[۷] اما از آن‌ها تنها مقدمه و فصل تاریخ مکه و کعبه در دست است و دو فصل آداب و مناسک حج و نیز سفرنامه حج از دست رفته‌اند. به احتمال، اصل رساله، یک سفرنامه حج بوده که به روش معمول برخی سفرنامه‌نویسان، جز بیان رخدادهای سفر، خلاصه‌ای از تاریخ حرمین و مناسک و آداب حج نیز در آن آمده است. بدین‌سان، فصل اصلی و ارزشمندتر کتاب که شرح رخدادهای سفر و دیده‌های نویسنده بوده، از دست رفته است. بر پایه سخن دماوندی، سفرنامه شامل شرح رخدادهای راه مکه از بندر سورت[۸] در گجرات هند تا مدینه و مسیر بازگشت بوده است.[۹] مصحح احتمال داده است که دماوندی به تکمیل رساله توفیق نیافته یا کاتب نسخه‌بردار تنها یک فصل از رساله را استنساخ کرده است. در این‌که فصل موجود رساله به تمام و کمال آمده باشد، تردید می‌توان کرد.[۱۰]

ویژگی رساله[ویرایش | ویرایش مبدأ]

دماوندی در نگارش رساله، بیشتر از روایات شیعی[۱۱] استفاده کرده که در کتاب‌های تاریخ محلی اهل سنت، بسیار‌ اندک بدان‌ها عنایت شده است. گزارش آرای منسوب به اهل بیت، درباره برخی مسائل مربوط به مکه و مسجدالحرام، از ویژگی‌های رساله است. برای نمونه، وی مساحت حدود حرم را به نقل از اهل بیت، چهار فرسخ در چهار فرسخ می‌نویسد.[۱۲]

دماوندی از منابع روایی و تاریخی رساله یاد نکرده و تنها از کتاب مجمع الفوائد نام برده که نویسنده و ویژگی‌های آن دانسته نیست. او در شرح پیشینه کعبه و مکه پیش از اسلام، از روایات دینی شیعه و سنی و نیز گزارش‌های تاریخی بدون ذکر منبع بهره برده و در برخی وصف‌هایش از اشیا و مکان‌های مسجدالحرام، وضیعت آن‌ها را در زمانه خود نیز گزارش کرده است.[۱۳]

محتوای رساله[ویرایش | ویرایش مبدأ]

مباحث رساله موجود را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد:

بخش اول[ویرایش | ویرایش مبدأ]

معرفی و بیان ویژگی‌های مکان‌ها و آثار مکه و مسجدالحرام، رخدادهای تاریخی مربوط به آن‌ها مانند تعمیرها و گسترش‌ها. گاه نیز این مباحث به هم آمیخته‌اند. دماوندی در مبحث نخست، بیشتر از روایات دینی سود برده تا گزارش‌های تاریخی. او از امامان شیعه، و راویان عامّه مانند وهب بن منبِـّه و قتاده روایت کرده است.[۱۴] او در آغاز هر مبحث به بیان وجه تسمیه با بهره‌گیری از روایات دینی پرداخته است.

دماوندی سخن خویش را با وجه تسمیه مکه و کعبه آغاز کرده و با ذکر روایتی از اهل بیت، وجه تسمیه مکه به «امّ القری» را این دانسته که نخستین جای زمین است که خدا آفریده است.[۱۵] بخشی درخور توجه از رساله به موضوعاتی همچون ماجرای‌ هاجر و اسماعیل(ع)[۱۶] و حجرالاسود و رکن یمانی[۱۷] اختصاص یافته است که معمولاً در آغاز کتاب‌های اخبار مکه می‌آمده‌اند. تعیین جای دقیق مقام ابراهیم و نقل روایتی از ابن‌عباس در این زمینه، از مطالب این بخش است. به گفته دماوندی، در زمانه او، مقام ابراهیم، طواف‌گاه حاجیان بوده است.[۱۸] دماوندی در باره شفابخشی حجرالاسود، روایتی از پیامبر(ص) نقل کرده که خاصیت شفابخشی حجر، بر اثر پلیدی‌های روزگار جاهلیت و رفتار گناهکاران از میان رفته است.[۱۹]

بخش دوم[ویرایش | ویرایش مبدأ]

بخش دوم، با این عبارت آغاز شده است: «در بیان کیفیت تعمیر خانه مبارک... و مقدار مساحت طول و عرض و ارتفاع به نحوی که بالفعل موجود است».[۲۰]

این بخش، ویژه رخدادهای تاریخی مسجدالحرام و کعبه است. در این بخش 10 صفحه‌ای، گزارش‌های تاریخی بیشتر بر پایه روایات دینی به کار رفته است. دماوندی برای تعیین حدّ مسجدالحرام به روایتی از ابن‌عباس تمسک نموده که بر پایه آن، حد مسجد از مروه تا صفا است. البته مقصود او طول ضلع شرقی مسجد است.[۲۱]

مساحت مسجد از زمانه ابراهیم(ع) تا دوران خلیفه دوم تغییری نکرد. خلیفه دوم برخی از خانه‌های پیرامون حرم را خرید و به مسجد ملحق کرد و در پیرامونش نخستین بار دیوار کشید که چراغ‌های حرم را بر آن می‌نهادند.[۲۲]

دماوندی به ترتیب از گسترش‌ها و تغییرهای مسجدالحرام در این دوره‌ها سخن گفته است، زمانه خلیفه سوم که دیوارهای مسجد را بلند کرد و بر آن‌ها سقف نهاد و ایوان ساخت، عبدالله بن زبیر، عبدالملک بن مروان، ولید بن عبدالملک، حجاج بن یوسف، بنی‌عباس[۲۳] و دیگران و بر پایه نسخه تصحیح شده تا روزگار سلطان مراد سوم عثمانی (حک: 953-1004ق.).[۲۴]

برخی از مباحث دیگر رساله[ویرایش | ویرایش مبدأ]

از دیگر مباحث رساله عبارتند از: بلندی خانه کعبه که به گفته دماوندی 27 گز و ربع بوده (گز: مقدار برابر با 24 انگشت به هم چسبیده، جز انگشتان کلان)[۲۵] درهای مسجدالحرام[۲۶] که در زمانه او 19 باب با 38 مدخل داشته[۲۷] ستون‌ها، مناره‌ها[۲۸] و گنبدهایی که بر ایوان‌های مسجد در زمانه سلطان مراد سوم ساختند و بر سر هر گنبد، هلالی نهادند و این هلال‌ها به «اهلیه» معروف هستند.[۲۹]

واپسین گزارش موجود رساله، درباره سنگ‌فرش کردن مطاف با سنگ مرمر به دستور سلطان مراد به سال 1004ق. است.[۳۰]

چاپ[ویرایش | ویرایش مبدأ]

این رساله با بهره‌گیری از یک نسخه خطی به همت رسول جعفریان تصحیح و در جلد 12 مجله میقات در 22 صفحه[۳۱] چاپ شده است.

پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]

  1. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص111-112.
  2. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، نک: ص111.
  3. ↑ نک: تحصیل المرام، ج1، ص124-125؛ التاریخ القویم، ج2، ص250؛ تاریخ مکه، ص569.
  4. ↑ الذریعه، ج24، ص353.
  5. ↑ کشف الحجب، ص492-493؛ الذریعه، ج20، ص142.
  6. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص111.
  7. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص112.
  8. ↑ Surat.
  9. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.
  10. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، مقدمه مصحح، ص112.
  11. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص123، 125.
  12. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص115.
  13. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، برای نمونه: ص126.
  14. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.
  15. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص113.
  16. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص116-117.
  17. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص121-123.
  18. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص117.
  19. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص122.
  20. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص123.
  21. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.
  22. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124.
  23. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص124-125.
  24. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص133.
  25. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص126.
  26. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129-131.
  27. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص129.
  28. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص131-132.
  29. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.
  30. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، ص132.
  31. ↑ تاریخ کعبه و مسجدالحرام، 111-133.

منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تاریخ کعبه و مسجدالحرام.
  • التاریخ القویم: محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1420ق.
  • تاریخ مکه از آغاز تا پایان دولت شرفای مکه: احمد السباعی (م. 1404ق.)، ترجمه: جعفریان، تهران، مشعر، 1385ش.
  • تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق.
  • الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.)، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.
  • کشف الحجب و الاستار عن اسماء الکتب و الاسفار: سید اعجاز حسین نیشابوری (م. 1286ق.)، قم، مکتبة النجفی، 1409ق.
برگرفته از «https://wikihaj.com/index.php?title=تاریخ_کعبه_و_مسجدالحرام_(کتاب)&oldid=16677»