عرفات
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| کاربری | وقوف حجاج در روز نهم ذی‌حجه در صحرای عرفات |
| مکان | حدود 20 کیلومتری شرق مکه مکرمه، میان راه طائف و مکه |
| وقایع مرتبط | حضور حضرت آدم(ع) یا حضرت ابراهیم(ع) در این سرزمین |
| مشخصات | |
| مساحت | 8 کیلومتر مربع |
| وضعیت | فعال |
عرفات یا صحرای عرفه، دشتی است هموار به مساحت حدود هشت کیلومتر مربع در نزدیکی شهر مکه است و از جایگاه‌های مقدّس این شهر و بخشی از جغرافیای مقدّس مناسک حج به شمار می‌رود. وقوف در آن، در روز نهم ذی‌حجه از ارکان حج تمتع به شمار می‌آید.
این دشت، در شرق مکه، اندکی متمایل به جنوب، در میان راه طائف و مکه قرار گرفته، به وسیله کوه‌هایی که به شکل نیم‌دایره در اطرافش قرار دارد، مشخص شده است.
اهمیت و جایگاه دینی و معنوی عرفات و وقوف در آن عاملی بوده تا به تدریج، در آنجا مساجد و بناهای متعددی ساخته شود. در این صحرا، به تدریج بناهایی با کاربری دینی (همچون مسجد و زیارتگاه) و نیز بناهایی با کاربری خدماتی (همچون سازه‌های آبی) شکل گرفته است. به‌جز مسجد عرفه (مسجد نمره کنونی)، که شاخص‌ترین بنای عرفات در طول تاریخ بوده، سایر بناهای دینی، با محوریت جبل‌الرحمه (کوه رحمت) شکل گرفته و شامل زیارتگاه یا مسجدی در بالای کوه، موقف امام در دامنه کوه، مسجد صخرات در پایین کوه و مطبخ آدم، نزدیک کوه بوده است. سازه‌های آبی نیز چند حوض آب یا آب‌انبار، سقاخانه و قنات آب را شامل می‌شده است.
مقدمه
عرفه یا عرفات، نام صحرایی است که امروزه در فاصله حدود بیست کیلومتری شرق مکه مکرمه قرار دارد. این منطقه بخشی از مشاعر مقدس نزدیک مکه مکرمه و جغرافیای مقدس حجاز و حرمین شریفین به شمار می‌آید که همه ساله در موسم حج، برخی از مهم‌ترین مناسک حج در آن انجام می‌شود.
عرفه دورترین موقف از مواقف و مشاعر حج و در عین حال وسیع‌ترین آنها به شمار می‌آید و تنها موقفی است که خارج از محدوده حرم قرار دارد.[۱]
لغت‌شناسی
نام عرفات از ریشه «عَرَفَ»، و مصدر آن عرفان و معرفت، به مفهوم شناخت آثار و نشانههای اشیای همراه با تفکر و تدبر است.[۲]
لغت‌شناسان عرب، عرفه و عرفات را اسم معرفه‌ای دانسته‌اند که الف و لام در آغاز آن نمی‌پذیرد[۳] و با این استعمال، گویی هر جزئی از این سرزمین را عرفه دانسته‌اند.
علت نام‌گذاری
در وجه تسمیه عرفات، اقوال مختلفی نقل شده است؛ از جمله آنکه «مردم در آن جایگاه، به گناهان خود اقرار می‌کنند» یا اینکه «به علت صبر و رنجی که مردم برای رسیدن به آن متحمل می‌شوند»، به این نام نامیده‌اند؛ چراکه یکی از معانی «عرف»، صبر است؛[۴] به قولی دیگر، وجه تسمیه عرفه آن است که مردم در آنجا با یکدیگر آشنا می‌شوند.[۵]
اما در اخبار و روایات دینی، وجه تسمیه عرفات به حضور حضرت آدم(ع) یا حضرت ابراهیم(ع) در این سرزمین ارتباط یافته است؛ از جمله آنکه به یک قول، عرفه بدین نام نامیده شد؛ زیرا آدم و حوا پس از خروج از بهشت و فرود آمدن بر زمین، در این سرزمین یکدیگر را شناختند.[۶] در روایتی دیگر، جبرئیل در روز عرفه حضرت ابراهیم(ع) را همراهی کرد. سپس در هنگام ظهر به وی گفت: «ای ابراهیم! به گناهت اعتراف کن و مناسک خود را بشناس.» پس به خاطر اینکه جبرئیل گفت: «اعتراف کن» و ابراهیم نیز چنین کرد، آنجا عرفات نامیده شد.[۷]
در خبری که فاکهی در اخبار مکه نقل کرده، در وجه تسمیه عرفات آمده است: جبرئیل مناسک را به ابراهیم می‌آموخت و هر بار از او می‌پرسید: «هل عرفتَ؟»، و ابراهیم نیز پاسخ می‌داد: «عرفتُ»، ازاین‌رو، این زمین «عرفات» نامیده شد.[۸]
نزدیک به مضمون این خبر، اخبار دیگری نیز نقل شده است.[۹]
جغرافیای طبیعی
عرفات دشتی هموار به مساحت حدود هشت کیلومتر مربع است که برخی از مورخان، طول و عرض آن را دو میل در دو میل گفته‌اند. سه طرف این دشت را از سمت شمال شرقی، شرق و جنوب، کوه‌هایی فرا گرفته است. این کوه‌ها، هلال یا کمانی را به وجود آورده‌اند که وتر آن را «وادی عُرَنَه» در سمت غرب و شمال غربیِ عرفات تشکیل می‌دهد.
کوه‌های عرفات
کوه شمال شرقی عرفات «جبل سَعد» نام دارد و بلندترین کوه در اطراف عرفات است. کوه شرقی «مِلحَه» نام دارد و در گذشته، راه طائف از جنوب آن می‌گذشته است. حد فاصل میان دو کوه سعد و ملحه در شرق عرفات، دره کوچکی است که «وادی النَّبَیعه» نام دارد. در سمت جنوب عرفات نیز کوه‌های کم‌ارتفاع سیاه‌رنگی وجود دارد که بارزترین آنها کوه «اُم‌الرضوم» نام دارد.[۱۰]
وادی نعمان و وادی عرنه
سرزمین عرفات از جنوب به «وادی نعمان» و از غرب به «وادی عُرَنه» متصل است که این دو وادی (دره رودخانه) در جنوب غربی عرفات به یکدیگر می‌پیوندند. گاه از مسیل وادی عرنه، با نام «بطن عُرَنه» یاد شده که حد فاصل عرفه و حرم مکه به شمار می‌آمده و در گذشته، دو عَلَم در سمت شرقی و دو عَلَم دیگر در سمت غربی آن، حدود عرفه و حرم را نشان می‌داده است.
مازمین
در غرب دشت عرفه، دره باریک یا تنگه‌ای میان دو کوه وجود دارد که آن را «مَأزَمَین» یا «مَأزَمان» (تثنیه مَأزم) نامیده‌اند و مسیر رفتن حاجیان از عرفات به مزدلفه یا مشعرالحرام، از میان این تنگه می‌گذرد.[۱۱] در برخی متون کهن، گاه مأزمین به عرفه مضاف و الحاق شده است.[۱۲]
کوه نمره
در سمت غربی وادی عرنه، کوهی نه چندان مرتفع، به نام «نَمِره» وجود دارد که بخشی از منطقه پیرامون آن، به نام این کوه نامیده شده است. این کوه در جنوب تنگه مأزمان، در سمت راست کسی قرار دارد که از مکه به سمت عرفه می‌رود و در سمت چپ کسی از عرفه باز می‌گردد.[۱۳]
در سده‌های اولیه، بالای کوه نمره، انصاب و علم‌های حرم قرار داشت. مورخان مکّه به وجود غار کوچکی به ابعاد 4 در 5 ذراع، در پایین کوه اشاره کرده‌اند که محل اقامت پیامبر(ص) در روز عرفه، پیش از رفتن به موقف بوده است. این غار بعدها در حجره‌ای در دارالاماره قرار گرفته و محل اقامت امام در روز عرفه بوده است.[۱۴]
جبل الرحمه
همچنین در شمال دشت عرفات، کوه منفرد کوچکی است که در متون کهن، از آن به نام «جبل اَِلال» (به فتح یا کسر همزه) یاد شده و نزد مسلمانان به «جبل‌الرحمه» شهرت یافته است.
سابقه سکونت در عرفات
در روایت‌های دینی، سابقه سکونت در عرفات، به پیش از مهاجرت حضرت ابراهیم(ع) به مکه می‌رسد. بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، بنی‌جُرهم در آغاز در عرفات و ذوالمجاز (منطقه‌ای در شمال عرفات) ساکن بودند. اما با پیدایش زمزم در مکه ساکن شدند.[۱۵]
روستای عرفه
مقدسی، جغرافی‌نگار مسلمان سده چهارم قمری، عرفه را روستایی با کشتزارها، سبزه‌زارها و مزارع خربزه و خانه‌های نیکویی که مردم مکه در روز عرفه در آنها اقامت می‌کردند، توصیف کرده است.[۱۶]یاقوت اشاره کرده است که روستای عرفه، که نام آن «موصل النخل» بوده، به فاصله دو مایل پس از زمین عرفه ـ محل وقوف حُجّاج ـ قرار داشته است.[۱۷]
از این اخبار برمی‌آید که در سده‌های اولیه اسلامی، در عرفه یا حوالی آن، روستایی وجود داشته و اشخاصی در آن میزیسته‌اند و گاه با انتساب به آن، با نسبت «عَرَفی» از آنها یاد شده است؛ چنان‌که از میان راویان حدیث، شخصی را به نام «ابوعبدالله زَنفَل بن شدّاد عَرَفی» می‌شناسیم که با توجه به اینکه مدتی در عرفه ساکن بوده، به آنجا منسوب شده است.[۱۸]
بازار عرفه
ابراهیم رفعت پاشا (درگذشت۱۳۵۳ق.) به برپایی بازاری به نام «سوق عرفه»، نزدیک جبل‌الرحمه در زمان خود اشاره کرده است.[۱۹] پیش از وی، عیّاشی نیز به وجود بازار بزرگی در عرفه اشاره کرده است.[۲۰]
وضعیت امروزی
امروزه از خانه‌ها و مزارع در عرفات، اثری باقی نمانده است. اما در دوره اخیر، دولت عربستان درختان زیادی در عرفات کاشته که با رشد آنها، بر زیبایی این سرزمین افزوده شده است. در طول سال نیز اهالی مکه به عنوان تفریح به عرفه می‌آیند و از سایه درختان و منظره زیبای آن بهره می‌گیرند.[۲۱]
وقوف در عرفه
وقوف در عرفه، پس از احرام، دومین عمل واجب از اعمال سیزده‌گانه حج تمتع است که از ظهر روز نهم ذی‌حجه، که روز عرفه نامیده شده، تا غروب آن، باید انجام شود.
در احادیث و روایات دینی، وقوف در عرفه از مهم‌ترین اعمالِ حج به شمار آمده است؛ چنان‌که از پیامبر خدا(ص) نقل شده است: «الحجّ عرفة؛ حج، عرفات است.»[۲۲]معنای این حدیث آن است که اگر حج‌گزار، وقوف در عرفه را انجام ندهد، در واقع حج را ادا نکرده است. همچنین در حدیثی از امام صادق(ع) نیز، از وقوف در عرفه و رمی جمرات، به «حج اکبر» تعبیر شده است.[۲۳] از منظر فقه مذاهب مختلف اسلامی نیز ترک عمدی وقوف در عرفات موجب باطل شدن حج می‌شود.
محدوده عرفه
در اخباری که مورخان مکه از ابن عبّاس نقل کرده‌اند، حد عرفه از کوه مشرف به «بطن عُرَنه» تا کوه‌های عرفه تعیین شده است.[۲۴] در روایتی از امام صادق(ع)، حد عرفه از مأزمین تا انتهای موقف بیان شده است. اما در روایت دیگری از آن حضرت، حد عرفه از بطن عرنه، ثویّه و نمره تا ذوالمجاز دانسته شده و پشت جبل‌الرحمه، محل وقوف به شمار آمده است.[۲۵]
نشانه‌ها (عَلَم‌ها)
در گذشته حدود حرم مکه از سمت عرفه با چندین عَلَم یا نشانه‌هایی مشخص شده بود که یک سمت آن (از سمت مکه) جزو «حرم»، و سمت دیگر آن (از سمت عرفات) «حِلّ» (خارج از حرم) به شمار می‌آمد. در دوره‌های متأخر، در مرز عرفات و حرم، چهار نشانه وجود داشته که دو نشانه غربی، حدود حرم و دو نشانه شرقی، حدود عرفه و محدوده شرعی موقف (محل وقوف) را نشان می‌داد.
«عُرَنه» یا «بطن عُرَنه» را منطبق بر حدّ فاصل میان دو نشانه شرقی و غربی دانسته‌اند. اما درباره اینکه جزو زمین عرفه یا جزو حرم به شمار می‌آمده، اختلاف نظر وجود داشته است؛ چنان‌که ابن حبیب مالکی (درگذشته 238ق.) آن را بخشی از حرم، و برخی نیز آن را جزو عرفه دانسته‌اند؛ اما در فقه شافعی خارج از عرفه به شمار آمده است. (الغازی، ج2، ص94-93).
همچنین در روایاتی که از پیامبرخدا(ص)، چه در منابع اهل سنت به واسطه صحابه[۲۶] و چه در منابع روایی شیعه به واسطه امام صادق(ع) روایت شده[۲۷] از وقوف در بطن عرنه نهی شده است. ازاین‌رو، شماری از فقهای شیعه آن را خارج از موقف (و در واقع خارج از محدوده عرفه) دانسته‌اند که وقوف در آنجا، مُجزی از وقوف در عرفه نیست.[۲۸]
برخی نویسندگان کهن، همچون ابن جبیر، تنها از وجود دو علم در حدّ عرفات سخن گفته‌اند که در فاصله دو میل از جبل‌الرحمه قرار داشت[۲۹] عَلَم‌های حدّ عرفات در شمال مسجد نمره، در فاصله نسبتاً کمی از آن قرار داشته‌اند و ابراهیم رفعت پاشا، ارتفاع آنها را 5 و عرض آنها را 3 متر تعیین کرده است.[۳۰]
تقی‌الدین فاسی اشاره کرده است که در این محل، در اصل سه علم وجود داشته که در زمان وی، یکی از آنها فرو افتاده بود. کنار هریک از این علم‌ها، سنگ‌نوشته‌ای وجود داشت که بر اساس متن کتیبه آنها، این سه علم به دستور مظفرالدین کوکبوری، حاکم اربل، در سال 605ق. ساخته شده بود. در کتیبه دو عَلَم دیگر نیز آمده بود که این دو عَلَم، در سال 634ق. به دستور المستنصر بالله عباسی (خلافت: 640 ـ 623) ساخته شده بود[۳۱]
بناهای موجود در عرفه
در سرزمین عرفات، به تدریج بناهایی با کاربری دینی (همچون مسجد و زیارتگاه) و نیز بناهایی با کاربری خدماتی (همچون سازه‌های آبی) شکل گرفته است.این بناها عبارتنداز:
به‌جز مسجد عرفه (مسجد نمره کنونی)، که شاخص‌ترین بنای عرفات در طول تاریخ بوده، سایر بناهای دینی، با محوریت جبل‌الرحمه (کوه رحمت) شکل گرفته است. بیشتر این بناها در دوره‌ای متأخر و با فاصله یک یا چند سده تأخیر از دوره ظهور اسلام به وجود آمده و گاه به بناهای دیگری تغییر کاربری داده است؛ چنان‌که مسجد عرفه در اوایل دوره عباسی، در محل منبر عرفه ساخته شد؛ زیارتگاه بالای کوه عرفات (موسوم به گنبد یا مسجد امّ‌سلمه)، در اواخر سده چهارم ساخته شد و در دوره‌های اخیر از بین رفت و به‌جای آن شاخص یا میل سنگی بنا شد؛ گنبد یا مطبخ آدم نیز در اصل سقاخانه‌ای از دوره عباسی بوده که بعدها کاربری زیارتی یافته است. زمان دقیق پیدایش و ساخت موقف امام و مسجد صخرات نیز مشخص نیست و در جریان طرح‌های توسعه دوره سعودی از بین رفته است.
پانویس
- ↑ «نگرشی بر عرفات»، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12، ص164.
- ↑ تاج العروس، زبیدی، محمدمرتضی، 1408ق، ج24، ص133.
- ↑ تاج اللغه وصحاح العربیة، جوهری، اسماعیل بن حَمّاد، 1399ق، ج4، ص1401؛ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرّم، ج32، ص2901.
- ↑ معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.
- ↑ لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرّم، ج4، ص2901.
- ↑ معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.
- ↑ علل الشرائع، ابن بابویه، محمد بن علی، 1385ق، ص436.
- ↑ اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص9.
- ↑ اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، ج5، ص9 ؛ معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، ج4، ص104.
- ↑ معجم معالم الحجاز، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق، ج6، ص75.
- ↑ «نگرشی بر عرفات»، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12، ص167.
- ↑ اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، صص190-189 ؛ الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص468.
- ↑ اودیه مکه المکرمة، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق، ص115.
- ↑ اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، ص189.
- ↑ تفسیر القمی، قمی، علی بن ابراهیم، 1404ق، ج1، صص61-63.
- ↑ احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مقدسی، محمد بن احمد، ص77.
- ↑ معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، 1397ق، ج4، ص104.
- ↑ الانساب، سمعانی، عبدالکریم بن محمد، 1400ق، ج8 ، ص431.
- ↑ مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص337.
- ↑ الرحله العیّاشیة، عیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، ج1، ص389.
- ↑ «سرزمین عرفات»، قاضی عسکر، سیدعلی، 1374ق، ص147.
- ↑ سنن ابن ماجه، ابن ماجه، محمد بن یزید، 1418ق، تحقیق: بشّار عوّاد معروف، بیروت، دار الجیل،ج4، ص477 ؛ سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث ج3، ص152 ؛ سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث، ج5، ص561.
- ↑ الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص265.
- ↑ اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق، ج2، ص194؛ اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق، ج5، ص7.
- ↑ الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص462.
- ↑ المعجم الصغیر، طبرانی، سلیمان بن احمد، ج1، ص59.
- ↑ الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، ج4، ص463.
- ↑ الخلاف، طوسی، محمد بن الحسن، 1415ق، ج2، ص336 ؛ المؤتلف من المختلف بین ائمه السلف، طبرسی، فضل بن حسن، 1410ق، ج1، ص386.
- ↑ رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، ص151.
- ↑ مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق، ج1، ص336.
- ↑ شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، ج1، صص566-562.
منابع
- اخبار مکه فی قدیم الدهر وحدیثه، فاکهی، محمد بن اسحاق، 1407ق/ 1987م، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه المکرمة: مکتبه ومطبعه النهضه الحدیثة، چاپ اول.
- علل الشرائع، ابن بابویه، محمد بن علی، 1385ق/ 1966م، النجف، المکتبه الحیدریه.
- لسان العرب، ابن منظور، محمد بن مکرّم، القاهرة، دار المعارف.
- تاج اللغه وصحاح العربیة، جوهری، اسماعیل بن حَمّاد، 1399ق/ 1979م، تحقیق: احمد عبدالغفور عَطّار، بیروت، دار العلم للملایین، چاپ دوم.
- معجم معالم الحجاز، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق/ 1981م، مکه المکرمة، دار مکّه، چاپ اول.
- «نگرشی بر عرفات»، پورامینی، محمدامین، 1374ش، میقات حج، شماره 12.
- اودیه مکه المکرمة، بلادی، عاتق بن غیث، 1401ق/ 1981م، مکه المکرمة، دار مکّه، چاپ اول.
- تفسیر القمی، قمی، علی بن ابراهیم، 1404ق، تحقیق: طیب موسوی جزائری، قم، دار الکتاب، چاپ سوم.
- تاج العروس، زبیدی، محمدمرتضی، 1408ق/ 1987م، تحقیق: مصطفی حجازی، الکویت: مطبعه حکومه الکویت.
- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، مقدسی، محمد بن احمد، 1906م، لیدن: بریل.
- معجم البلدان، یاقوت الحموی، یاقوت بن عبدالله، بیروت: دار صادر.
- الانساب، سمعانی، عبدالکریم بن محمد، 1400ق/1980م، القاهرة: مکتبه ابن تیمیة، چاپ دوم.
- الرحله العیّاشیة، عیاشی، عبدالله بن محمد، 2006م، تحقیق: سعید الفاضلی و سلیمان القرشی، ابوظبی، دار السویدی، چاپ اول.
- «سرزمین عرفات»، قاضی عسکر، سیدعلی، 1374ش، میقات حج، شماره 12، تابستان.
- سنن ابن ماجه، ابن ماجه، محمد بن یزید، 1418ق، تحقیق: بشّار عوّاد معروف، بیروت، دار الجیل.
- سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی، 1419ق، تحقیق: احمد محمد شاکر، القاهره: دار الحدیث.
- من لا یحضره الفقیه، ابن بابویه، محمد بن علی، 1413ق، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، بیروت، دار الاضواء، چاپ دوم.
- المبسوط فی فقه الامامیه، طوسی، محمد بن الحسن، 1387ق، تحقیق: سیدمحمدتقی کشفی، تهران، المکتبه المرتضویة، چاپ سوم.
- اخبار مکه وما جاء فیها من الآثار، ازرقی، محمدبن عبدالله، 1403ق/1983م، تحقیق: رُشدی الصالح ملحس، مکه المکرمة، مطابع دار الثقافة، چاپ چهارم.
- المعجم الصغیر، طبرانی، سلیمان بن احمد، بیروت: دار الکتب العلمیه.
- الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق، تحقیق: علی‌اکبر الغفاری، بیروت، دارصعب و دار التعارف، چاپ سوم.
- الخلاف، طوسی، محمد بن الحسن، 1415ق، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، چاپ چهارم.
- رحله ابن جبیر، ابن جبیر، محمد بن احمد، بیروت: دار صادر.
- مرآه الحرمین، رفعت پاشا، ابراهیم، 1344ق/ 1925م، القاهرة: مطبعه دار الکتب المصریة، چاپ اول.
- شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، فاسی، محمد بن احمد، 1999م، تحقیق: ایمن فؤاد سید و مصطفی محمد الذهبی، مکة: مکتبه النهضه الحدیثة، چاپ دوم.