حج افراد
حج اِفراد، یکی از انواع سه‌گانه حج است، که در باور بیشتر فقیهان شیعه، یک بار به جا آوردن آن بر مردم مکه و اطراف آن واجب بوده و حج تمتع برای آنها مُجزی نیست. به باور آنان، حج افراد جز در موارد اضطراری برای غیر اهل مکه مجزی نیست.
 |
| اقسام حجة الاسلام |
| تمتع |
| افراد |
| قران |
| اقسام حج نیابتی |
| بلدی |
| میقاتی |
| استیجاری |
| تبرعی |
| اقسام بر اساس حج‌گزار |
| حج زنان |
| حج کودکان |
| حج محجوران |
| اقسام بر اساس زاد و راحله |
| بذلی |
| تسکع |
| پیاده |
| دیگر اقسام |
| قضا |
| ناتمام |
| مستحبی |
حج افراد، در احکام جزئی با دو گونه دیگر حج تفاوت‌هایی دارد. برای نمونه، لازم نیست عمره پیش از حج ادا شود، و قربانی کردن در آن واجب نبوده، بلکه تنها مستحب است.
درباره ساکنان اطراف مکه اختلاف نظر وجود دارد. برخی از فقیهان شیعه، ساکنان اطراف مکه تا فاصله ۴۸ میل را در حکم وجوب حج افراد داخل دانسته‌اند و بیشتر آنها ۴۸ میل را برابر با ۸۸ کیلومتر دانسته‌اند. برخی دیگر، وظیفه حج افراد را بر عهده ساکنان مکه تا ۱۲ میل که برابر با ۴ فرسخ است دانسته‌اند.
فقیهان حنفی، حج افراد را بر اهل مکه واجب دانسته و حج تمتع و قران را، مگر در مواردی برای آنان مجزی نمی‌دانند؛ ولی فقیهان شافعی، مالکی و حنبلی، برای اهل مکه مانند غیر اهل مکه، ادای هر کدام از سه گونه حج را مُجزی می‌دانند.
حج افراد، دارای دو بخش حج و عمره بوده و دارای مناسکی مانند احرام، تلبیه، وقوف در عرفات، وقوف در مشعر، رمی جمره، حلق یا تقصیر، بیتوته در منا، طواف زیارت و نماز آن، سعی میان صفا و مروه، طواف نساء و نماز آن. در برخی از مناسک و احکام آن، میان مذاهب اسلامی اختلاف نظر است.
واژه ویرایش
واژه اِفراد، از ریشه «ف ر د» به معنای جدا کردن و تک قرار دادن است.[۱] «حج افراد» در اصطلاح فقیهان، یکی از انواع حج است که در آن عمره جدا از حج و پس از آن انجام می‌گیرد.[۲] در برخی منابع فقهی، از حج افراد به «حج مبتوله»[یادداشت ۱][۳] تعبیر شده است؛[۴] از آن رو که در این نوع حج، میان حج و عمره فاصله و جدایی است.[۵]
حج افراد مخصوص چه کسانی است؟ ویرایش
به نظر بیشتر فقیهان شیعه،[۶] حج افراد[یادداشت ۲] بر اهل مکه و اطراف آن، به عنوان حجة الاسلام واجب بوده و حج تمتّع برای آنان مُجزی[یادداشت ۳][۷] نیست.[۸] درباره اینکه ساکنان با چه مسافتی از مکه شامل حکم وجوب می‌شوند، و اینکه مبدأ محاسبه مسافت کجاست، اختلاف نظر است.
به نظر برخی از فقیهان شیعه، ساکنان اطراف مکه تا ۴۸ میل شامل حکم وجوب حج افراد می‌شوند.[۹] این گروه، در مبدأ محاسبه مسافت، اختلاف نظر دارند. به نظر برخی مبدأ محاسبه مسافتِ مسجدالحرام است،[۱۰] ولی شماری دیگر مبدأ مسافت را شهر مکه دانسته‌اند.[۱۱][یادداشت ۴]
بیشتر فقیهان معاصر ۴۸ میل را حدود ۸۸ کیلومتر دانسته‌اند،[۱۲] ولی نظرهای دیگری نیز مطرح شده است، از جمله ۸۰ کیلومتر،[۱۳] ۸۶ کیلومتر،[۱۴] ۸۹ و ۹۰ کیلومتر.[۱۵]
برخی از فقیهان شیعه، وظیفه حج افراد یا قران را بر عهده ساکنان تا فاصله ۱۲ میلی مکه شمرده و وظیفه دیگران را حج تمتّع می‌دانند.[۱۶]
به نظر مشهور فقیهان شیعه، به استناد احادیث[۱۷]، هرگاه فرد آفاقی در مکه اقامت گزیند، تا دو سال حکم آفاقی را دارد و وظیفه‌اش ادای حج تمتّع است ولی پس از پایان دو سال حکم اهل مکه را یافته و وظیفه‌اش حج افراد یا قران می‌شود.[۱۸]
بیشتر فقیهان شیعه[۶] بویژه متأخران از آنان[۱۹] حج افراد را جز در موارد اضطراری برای غیر اهل مکه مجزی نمی‌دانند.[۲۰][یادداشت ۵]
دیگر مذهب‌ها ویرایش
فقیهان حنفی، حج افراد را بر اهل مکه و کسانی که در مواقیت و مناطق میان مواقیت و مکه ساکن هستند واجب دانسته و حج تمتّع و قران را برای آنان مُجزی نمی‌دانند[۲۱] مگر اینکه قبل از ماه‌های حج، از این محدوده خارج شوند و از مواقیت محرم گردند.[۲۲] ولی فقیهان شافعی،[۲۳] مالکی[۲۴] و حنبلی[۲۵] حج افراد را در کنار حج قران و حج تمتّع بر تمام مسلمانان اعم از ساکنان مکه و غیر مکه، مُجزی می‌دانند.
وجوب عمره افراد ویرایش
فقیهان شیعه عمره افراد[یادداشت ۶] را بر ساکنان مکه و اطراف آن تا فاصله ۴۸ میلی به شرط استطاعت واجب می‌دانند. حتی اگر استطاعت تنها برای عمره حاصل شود بدون آن که برای حج استطاعت باشد، انجام دادن عمره اِفراد به تنهایی واجب است.[۹] فقیهان شافعی[۲۶] و حنبلی[۲۷] نیز عمره افراد را مانند حج افراد واجب می‌دانند ولی فقیهان مالکی[۲۸] و بیشتر حنفیان[۲۹] آن را مستحب شمرده‌اند، هرچند برخی حنفیان به وجوب آن تمایل بیشتری دارند.[۳۰] به نظر فقیهان اهل سنت مانند شیعیان، ابتدا باید حج افراد و سپس عمره افراد انجام شود.[۳۱]
شرایط ویرایش
شیعیان[۳۲] و اهل سنت[۳۳] شرائطی برای صحت انواع حج از جمله «حج افراد» ذکر کرده‌اند:
- نیّت
- وقوع در ماه‌های حج که عبارتند از: شوال، ذی قعده و ذی حجه.
- احرام بستن از یکی از میقات‌های پنجگانه برای آفاقیان، و احرام بستن از خانه برای اهل حرم.
برخی شافعیان، ترتیب در ادای اعمال حج را نیز به این شرائط افزوده‌اند.[۳۴]
اعمال حج افراد ویرایش
حج افراد از دو بخش «حج» و «عمره» تشکیل می‌شود.
بخش حج ویرایش
ساختار حج از دیدگاه فقیهان شیعه چنین است:
- احرام
- تلبیه
- وقوف در عرفات
- وقوف در مشعر
- اعمال سرزمین منا، شامل: رمی جمره، حلق یا تقصیر و بیتوته در منا
- طواف زیارت و نماز آن
- سعی میان صفا و مروه
- طواف نساء و نماز آن.[۳۵]
ساختار حج افراد از دیدگاه فقیهان اهل سنت نیز تقریباً همین گونه است، با این تفاوت که آنان طواف نساء و نماز آن را از واجبات حج افراد نمی‌دانند. فقیهان برخی مذاهب، به جای طواف نساء، طواف قدوم را برای حاجیان هنگام ورود به مسجدالحرام[۳۶] واجب شمرده‌اند. برخی دیگر نیز، طواف وداع را برای حج‌گزاران غیر مکّی در خاتمه مناسک[۳۷] واجب شمرده‌اند.
به باور فقیهان شیعه و اهل سنت، قربانی کردن در حج افراد مستحب است.[۳۸]
بخش عمره ویرایش
واجبات عمره اِفراد[یادداشت ۷] از دیدگاه شیعیان[۳۹] و فقیهان اهل سنت،[۴۰] چنین است:
- احرام
- طواف
- سعی
- حلق یا تقصیر
- (در باور فقیهان شیعه) طواف نساء و نماز آن.
شماری از واجبات حج و عمره اِفراد، رکن حج یا رکن عمره به شمار می‌روند که درباره تعداد و چگونگی آنها در مذاهب گوناگون اختلاف نظر وجود دارد.
تفاوت احکام آن با دیگر انواع حج ویرایش
حج افراد در احکام جزئی تفاوت‌هایی با دو نوع حج دیگر دارد که عبارت است از:
- در حج افراد قربانی کردن مستحب است،[۴۱] ولی در حج تمتع[۴۲] و حج قران[۴۳] قربانی کردن واجب است. البته فقیهان شیعه در حج قران، وجوب قربانی را منوط به همراه داشتن قربانی دانسته‌اند[۴۴] و فقیهان اهل سنت برای وجوب قربانی در حج تمتّع شروطی را ذکر کرده‌اند.[۴۵]
- در حج افراد بر خلاف حج تمتّع لازم نیست حج و عمره در یک سال ادا شوند؛ بلکه عمره آن را باید در هر زمان که شرائط آن حاصل شود، انجام داد.[۴۶]
- در حج افراد بر خلاف تمتّع، استطاعت نسبت به حج و عمره تفکیک‌پذیر است، یعنی ممکن است مکلّف تنها نسبت به یکی از آن دو مستطیع شود و در نتیجه تنها همان مناسک[یادداشت ۸] بر او واجب خواهد گردید.[۴۷]
- فقیهان شیعه[۴۸] و اهل سنت[۴۹] بر آن‌اند که میقاتِ حج افراد برای ساکنان در مناطق دورتر از میقات به مکه، یکی از مواقیت پنجگانه است. به نظر مشهور شیعیان[۵۰] و اهل سنت[۵۱] میقات حج افراد برای اهل مکه و نیز ساکنان میان مواقیت و مکه محل سکونت آنهاست. البته برخی فقیهان متأخّر شیعه به استناد احادیث،[۵۲] میقات حج افراد را برای مکّیان «جعرانه» دانسته‌اند[۵۳] و شماری دیگر به استحباب آن[۵۴] یا اختصاص جعرانه به مجاوران مکه[۵۵] قائل شده‌اند. میقات عمره مفرده نیز، به باور فقیهان شیعه و اهل سنت برای ساکنان مکه، ادنی الحل است.
- در حج افراد بر خلاف تمتّع لازم نیست که عمره پیش از حج ادا شود، مگر اینکه برای عمره اِفراد استطاعت حاصل شود ولی برای حج افراد استطاعت تحقق نیافته باشد که در این صورت فقط باید عمره ادا شود.[۵۶]
- در حج افراد می‌توان طواف و سعی را حتی در غیر موارد اضطرار، بر وقوف در عرفات و وقوف در مشعر مقدّم داشت، بر خلاف حج تمتّع که تنها در صورت اضطرار چنین کاری در آن جایز است.[۵۷]
- در حج افراد می‌توان پس از احرام، طواف مستحب به جا آورد، ولی به نظر فقیهان شیعه این کار در حج تمتّع جایز نیست.[۵۸]
- انعقاد احرام در حج افراد به نظر مشهور فقیهان شیعه، به استناد روایات،[۵۹] فقط با تلبیه صورت می‌گیرد، ولی در حج قران افزون بر تلبیه با اِشعار و تقلید نیز انجام می‌شود.[۶۰]
- به نظر فقیهان اهل سنت، در حج افراد احرام‌گزار با یک نیتِ احرام، تنها به حج مُحرم می‌شود، ولی در حج قران با یک نیت، هم به حج و هم به عمره محرم می‌شود.[۶۱]
پانویس ویرایش
- ↑ العین، ج8، ص24؛ الصحاح، ج2، ص518؛ معجم مقاییس اللغه، ج4، ص500. «فرد»
- ↑ المغنی، ج3، ص247؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص25؛ المجموع، ج 7، ص171.
- ↑ العين، ج8، ص124.
- ↑ الکافی، حلبی، ص161؛ المبسوط فی فقه الامامیه، ج 1، ص316.
- ↑ السرائر، ج1، ص618.
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ النهایة، ص206؛ المعتبر، ج2، ص784؛ الروضه البهیه، ص65-66.
- ↑ كتاب العين، ج8، ص124.
- ↑ السرائر، ج1، ص519-520؛ الروضه البهیه، ص66؛ ریاض المسائل، ج6، ص143.
- ↑ ۹٫۰ ۹٫۱ غنیة النزوع، ص197-198؛ ریاض المسائل، ج 7، ص201؛ جواهر الکلام، ج 20، ص441، 458.
- ↑ النهایه، ص26؛ الوسیله، ص157-158؛ معتمد العروه، ج2، ص193.
- ↑ مسالک الافهام، ج2، ص202؛ العروة الوثقی، ج2، ص536.
- ↑ منهاج الصالحین، ج3، ص62؛ مناسک الحج، سبحانی، ص27؛ تعالیق مبسوطه، فیاض، ص82.
- ↑ منتخب مناسک حج، ص60-61.
- ↑ منتخب مناسک حج، ص60؛ کلمة التقوی، ج3، ص191.
- ↑ منهاج الصالحین، ج3، ص62؛ مناسک حج، خامنه ای، ص2، 13.
- ↑ السرائر، ج1، ص519-520؛ ارشاد الاذهان، ج1، ص309؛ کشف اللثام، ج5، ص17.
- ↑ تهذیب، ج5، ص34-35.
- ↑ کشف الرموز، ج1، ص342؛ مجمع الفائده، ج6، ص36-37؛ جواهر الکلام، ج18، ص87-88.
- ↑ العروة الوثقی، ج 2، ص534-535؛ المعتمد، ج3، ص273؛ فقه الحج، ج2، ص241.
- ↑ المختصر النافع، ص79؛ المعتبر، ج2، ص783؛ کشف اللثام، ج 5، ص27.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص169؛ البحر الرائق، ج2، ص632.
- ↑ حاشیة رد المحتار، ج 2، ص583-584، 590.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص164؛ المجموع، ج7، ص169.
- ↑ مختصر خلیل، ص73 ؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص27.
- ↑ المغنی، ج3، ص233؛ نک: کشاف القناع، ج2، ص475-476.
- ↑ فتح العزیز، ج 7، ص47؛ المجموع، ج7، ص3، 4، 7.
- ↑ المغنی، ج3، ص173؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص160.
- ↑ الکافی فی فقه اهل المدینه، ص171ـ172؛ بدایة المجتهد، ج 1، ص259.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج 4، ص58؛ بدائع الصنائع، ج 2، ص226؛ البحر الرائق، ج 3، ص104.
- ↑ بدائع الصنائع، ج 2، ص226.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج 4، ص25؛ مغنی المحتاج، ج 1، ص513-514؛ حاشیة الدسوقی، ج 2، ص28.
- ↑ المعتبر، ج2، ص786؛ مسالک الافهام، ج2، ص203؛ مدارک الاحکام، ج7، ص191 ـ192.
- ↑ روضة الطالبین، ج7، ص310-312؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص513؛ الشرح الکبیر، ابو البرکات، ج2، ص21-22.
- ↑ الفقه المنهجی، ج2، ص143.
- ↑ المراسم العلویه، ص103-104؛ شرائع الاسلام، ج1، ص175؛ المعتمد، ج3، ص243 ـ244.
- ↑ حاشیة الدسوقی، ج2، ص21؛ الثمر الدانی، ص367.
- ↑ البحر الرائق، ج2، ص614؛ حاشیة رد المحتار، ج 2، ص576.
- ↑ النهایة، ص209؛ توضیح المناسک، ص67؛ نک: المجموع، ج8، ص382-384.
- ↑ جواهر الکلام، ج 20، ص449؛ ریاض المسائل، ج 7، ص203.
- ↑ بدائع الصنائع، ج 2، ص227؛ مغنی المحتاج، ج 1، ص513؛ کشاف القناع، ج 2، ص605.
- ↑ منتهی المطلب، ج11، ص145.
- ↑ روضة الطالبین، ج 2، ص322؛ المعتمد، ج 3، ص275.
- ↑ المغنی، ج 3، ص494؛ الثمر الدانی، ص383.
- ↑ المهذب، ج1، ص210؛ المعتبر، ج2، ص779.
- ↑ المجموع، ج 7، ص173-174؛ کشاف القناع، ج 2، ص478-479.
- ↑ مدارک الاحکام، ج 8، ص463-464؛ المعتمد، ج 3، ص274؛ مناسک حج و عمره، ص193.
- ↑ جواهر الکلام، ج 18، ص75؛ المعتمد، ج 3، ص274.
- ↑ تحریر الاحکام، ج 1، ص557، 563؛ العروة الوثقی، ج 2، ص557؛ مهذّب الاحکام، ج 13، ص31.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص164-166؛ فتح العزیز، ج7، ص79.
- ↑ ذخیرة المعاد، ج 2، ص576؛ مستند الشیعه، ج 11، ص186-187؛ مدارک الاحکام، ج 7، ص222-223.
- ↑ المغنی، ج3، ص210؛ بدائع الصنائع، ج2، ص167؛ مواهب الجلیل، ج4، ص46.
- ↑ الکافی، کلینی، ج 4، ص300، 302؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص454؛ تهذیب، ج 5، ص46.
- ↑ المعتمد، ج3، ص298-299؛ مناسک حج، وحید خراسانی، ص88.
- ↑ نک: جواهر الکلام، ج 18، ص115.
- ↑ الحدائق، ج 17، ص28؛ نک: جواهر الکلام، ج 18، ص115.
- ↑ جواهر الکلام، ج 18، ص75؛ المعتمد، ج 3، ص274؛ توضیح المناسک، ص67.
- ↑ جواهر الکلام، ج 18، ص78؛ المعتمد، ج 3، ص275؛ توضیح المناسک، ص67.
- ↑ جواهر الکلام، ج 18، ص78؛ مهذب الاحکام، ج12، ص346.
- ↑ الکافی، کلینی، ج4، ص297؛ من لایحضره الفقیه، ج 2، ص324؛ تهذیب، ج 5، ص43-44.
- ↑ المبسوط فی فقه الامامیه، ج 1، ص315؛ کشف اللثام، ج5، ص271.
- ↑ تحفة الفقهاء، ج1، ص411؛ المغنی، ج 3، ص247؛ فتح العزیز، ج 7، ص104؛ الشرح الکبیر، ابو البرکات، ج2، ص28.
- ↑ مبتول، از ریشه «بتل» به معنای قطع شدن و بریده شدن است.
- ↑ یا حج قران.
- ↑ اِجزاء، یعنی آنچه مولا خواسته است، با همه اجزا و شرایطش انجام شود...، به گونه‌ای که دستور مولا، انجام‌شده شمرده شود.
- ↑ برای آگاهی بیشتر روی آفاقی تلیک کنید!
- ↑ برای آگاهی بیشتر روی تبدل حج و عمره تلیک کنید!
- ↑ مفرده.
- ↑ عمره مفرده.
- ↑ عمره یا حج.
یادداشت ویرایش
منابع ویرایش
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل [hzrc.ac.ir/post/22138/حج-افراد حج افراد].
- ارشاد الاذهان الی احکام الایمان، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸ ـ ۷۲۶ق)، تحقیق فارس الحسون، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۰ق.
- البحر الرائق(شرح کنز الدقائق)، زین‌الدین بن ابراهیم بن نجیم (م.۹۷۰ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- بدایة المجتهد و نهایه المقتصد، محمد بن احمد ابن رشد الاندلسی (م.۵۹۵ق)، به کوشش العطار، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، ابوبکر بن مسعود الکاسانی (م.۵۸۷ق)، پاکستان، المکتبه الحبیبیه، ۱۴۰۹ق.
- تحریر الاحکام الشرعیه علی مذهب الشیعهه، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)، به کوشش ابراهیم بهادری، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، ۱۴۲۰ق.
- تحفة الفقیهانء، محمد بن احمد السمرقندی (م.۹-۵۳۵ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴ق.
- تعالیق مبسوطه علی العروة الوثقی محمد کاظم یزدی، محمد اسحاق الفیاض، قم، محلاتی، بی تا.
- توضیح المناسک، سید محمد حسن مرتضوی لنگرودی، قم، مؤلف، ۱۴۳۴ ق.
- تهذیب الاحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به کوشش سید حسن موسوی خرسان و علی آخوندی، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۶۵ش.
- الثمر الدانی علی رساله القیروانی، صالح بن عبدالله الآبی الازهری (م.۱۳۳۰ق)، بیروت، مکتبه الثقافیه، بی تا.
- جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام، محمد حسین نجفی (م.۱۲۶۶ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
- حاشیة الدسوقی، محمد بن احمد الدسوقی (م.۱۲۳۰ق)، احیاء الکتب العربیه.
- حاشیة رد المحتار علی الدر ال‍م‍خ‍ت‍ار، شرح ال‍ت‍ن‍وی‍ر الاب‍ص‍ار فی فقه مذهب الامام اب‍ی‌ح‍ن‍ی‍ف‍ه ال‍ن‍ع‍م‍ان، محمد امین ابن عابدین (م.۱۲۵۲ق)، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
- الحدائق الناضره فی احکام العتره الطاهره، یوسف بن احمد البحرانی (م.۱۱۸۶ق)، تحقیق محمد تقی ایروانی و علی آخوندی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۶۳ش.
- ذخیرة المعاد، محمد باقر السبزواری (م.۱۰۹۰ق)، آل البیت،.
- روضه الطالبین و عمده المتقین، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱-۶۷۶ق)، به کوشش عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، بی‌تا.
- روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، محمد تقی مجلسی (۱۰۰۳-۱۰۷۰ق)، تحقیق سید حسین موسوی کرمانی، علی پناه اشتهاردی، تهران، انتشارات بنیاد فرهنگ اسلامی حاج محمد حسین کوشانپور، ۱۳۹۹ق.
- ریاض المسائل فی بیان احکام الشرع بالدلائل، سید علی طباطبائی (م.۱۲۳۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۲ق.
- السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، محمد بن احمد ابن ادریس (م.۵۹۸ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۱ق.
- شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، به کوشش سید صادق شیرازی، تهران، انتشارات استقلال، ۱۴۰۹ق.
- الشرح الکبیر، احمد بن محمد الدردیر (م.۱۲۰۱ق)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
- الشرح الکبیر، عبدالرحمن بن قدامه (م.۶۸۲ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- الصحاح (تاج اللغه وصحاح العربیه)، اسماعیل بن حماد الجوهری (م.۳۹۳ق)، به کوشش احمد عبدالغفور العطار، بیروت، دارالعلم للملایین، ۱۴۰۷ق.
- العروة الوثقی، سید محمد کاظم یزدی (م.۱۳۳۷ق)، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.
- العین، الخلیل بن احمد الفراهیدی (م.۱۷۰ق)، به کوشش مهدی المخزومی و ابراهیم السامرائی، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
- غنیة النزوع، حمزه بن علی بن زهره الحلبی (م.۵۸۵ق)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، ۱۴۱۷ق.
- فتح العزیز، عبدالکریم بن محمد الرافعی (م.۶۲۳ق)، دارالفکر.
- فقه الحج بحوث استدلالیه فی الحج، لطف الله صافی گلپایگانی، قم، مؤسسه سیده المعصومه، ۱۴۲۳ق.
- الفقه المنهجی علی مذهب الامام الشافعی، مصطفی الخن و دیگران، دمشق، دارالقلم، ۱۴۱۳ ق.
- الکافی فی فقه اهل المدینه، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- کتاب الحج، سید حسین طباطبایی قمی، قم، چاپخانه باقری، ۱۴۱۵ق.
- الکافی فی الفقه، ابوالصلاح تقی الدین الحلبی (م.۴۴۷ق)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین(ع)، ۱۴۰۳ق.
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی (م.۳۲۹ق)، به کوشش علی اکبر غفاری، تهران، انتشارات دارالکتب اسلامیه، ۱۳۷۵ش.
- کشاف القناع عن متن الاقناع، منصور بن یونس البهوتی (م.۱۰۵۲ق)، به کوشش محمد حسن محمد اسماعیل شافعی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
- کشف الرموز، حسن بن ابی طالب الآبی (م.۶۹۰ق)، به کوشش اشتهاردی و یزدی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۸ق.
- کشف اللثام عن قواعد الاحکام، محمد بن الحسن الفاضل الهندی (م.۱۱۳۷ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- کلمة التقوی (فتاوی)، محمد امین زین الدین، قم، مهر، ۱۴۱۳ق.
- المبسوط فی فقه الشیعهه، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، به کوشش محمد باقر بهبودی و سید محمد تقی کشفی، تهران، انتشارات مکتبه المرتضویه، ۱۳۵۱ش.
- المبسوط، محمد بن احمد بن سهل السرخسی (م.۴۸۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۰۶ق.
- مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، مقدس اردبیلی احمد بن محمد (م.۹۹۳ق)، به کوشش مجتبی عراقی و حسین یزدی و علی پناه اشتهاردی (۱۲۹۶-۱۳۸۷ش)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- المجموع شرح المهذب، یحیی بن شرف النووی (۶۳۱-۶۷۶ق)، بیروت، دارالفکر.
- مختصر المزنی، اسماعیل بن یحیی المزنی (م.۲۶۳ق)، بیروت، دارالمعرفه، بی تا.
- المختصر النافع فی فقه الشیعهه (النافع فی مختصر الشرائع)، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، تهران، انتشارات بنیاد بعثت، ۱۴۱۰ق.
- مختصر خلیل، محمد بن یوسف (م.۸۹۷ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، سید محمد بن علی موسوی عاملی (۹۵۶ – ۱۰۰۹ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۰ق.
- المراسم العلویه فی الاحکام النبویه، سلار حمزه بن عبدالعزیز (م.۴۴۸ق)، به کوشش محسن حسینی امینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت، ۱۴۱۴ق.
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام، زین الدین بن علی، شهید ثانی (۹۱۱-۹۶۶ق)، قم، انتشارات معارف اسلامی، ۱۴۱۶ق.
- مستند الشیعه فی احکام الشریعه، احمد بن محمدمهدی النراقی (۱۱۸۵-۱۲۴۵ق)، قم، انتشارات مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۱۵ق.
- المعتبر فی شرح المختصر، جعفر بن حسن محقق حلی (۶۰۲-۶۷۶ق)، قم، انتشارات سید الشهداء، ۱۳۶۴ش.
- معتمد العروة الوثقی، محاضرات الخویی (۱۳۱۷-۱۴۱۳ق)، به کوشش رضا خلخالی، قم، انتشارات مدرسه دارالعلم، ۱۴۰۴ق.
- المعتمد فی شرح المناسک، (کتاب الحج، محاضرات الخویی)، به کوشش محمد رضا موسوی خلخالی، قم، انتشارات دارالعلم/ مؤسسه احیاء آثار الامام الخویی، ۱۴۱۰ق.
- معجم مقاییس اللغه، احمد بن فارس (م.۳۹۵ق)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۴۰۴ق.
- مغنی المحتاج الی معرفه معانی الفاظ المنهاج، محمد بن احمد الشربینی (م.۹۷۷ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۷۷ق.
- المغنی، عبدالله بن قدامه (م.۶۲۰ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه.
- المقنع، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، قم، انتشارات مؤسسه الامام الهادی، ۱۴۱۵ق.
- من لایحضره الفقیه، شیخ صدوق محمد بن علی بن بابویه (۳۱۱-۳۸۱ق)، تحقیق و تصحیح علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.
- مناسک الحج و احکام العمره، جعفر السبحانی، قم، موسسة الامام الصادق ۷، ۱۴۲۸ ق.
- مناسک حج و عمره، محمدتقی بهجت، قم، شفق، ۱۴۲۴ ق.
- مناسک حج، سید علی خامنه‌ای.
- مناهج الاخیار فی شرح الاستبصار، سید احمد علوی عاملی (م. ۱۰۶۰ق)، قم، انتشارات اسماعیلیان.
- منتخب مناسک حج، خمینی،تهران، انتشارات مشعر، ۱۴۲۶ ق.
- منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، حسن بن یوسف حلی (۶۴۸-۷۲۶ق)، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۴ق.
- منهاج الصالحین، السید محمد صادق الحسینی الروحانی، به کوشش مصطفی عاملی، قم، مؤلف، ۱۴۲۸ق.
- مواهب الجلیل، محمد بن محمد الحطاب الرعینی (م.۹۵۴ق)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۶ق.
- الموتلف من المختلف بین ائمه السلف، الفضل بن الحسن الطبرسی (۴۶۸-۵۴۸ق)، به کوشش گروهی از استادان، مشهد، انتشارات بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، ۱۴۱۰ق.
- مهذب الاحکام فی بیان الحلال و الحرام، سید عبدالاعلی السبزواری (م. ۱۴۱۴ق)، قم، مؤسسه المنار، ۱۴۱۳ ق.
- المهذب، القاضی عبدالعزیز بن نحریر البراج (م.۴۸۱ق)، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۰۶ق.
- النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، محمد بن حسن الطوسی (۳۸۵-۴۶۰ق)، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۰ق.
- وسائل الشیعه (تفصیل وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه)، محمد بن الحسن الحر العاملی (۱۰۳۳-۱۱۰۴ق)، به کوشش عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- الوسیلة الی نیل الفضیله، محمد بن علی بن حمزه (م.۵۶۰ق)، به کوشش الحسون، قم، مکتبة النجفی، ۱۴۰۸ق.
- الکافی فی فقه اهل المدینه، یوسف بن عبدالله ابن عبدالبر (۳۶۸-۴۶۳ق)، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۷ق.
- مناسک حج، حسین وحید خراسانی، قم، مدرسه امام باقر العلوم، ۱۴۲۸ق.