بیتوته
| عمره تمتع |
| ۱ شوال تا ۹ ذوالحجه |
| احرام در میقات • طواف • نماز طواف • سعی • تقصیر |
| حج |
| نهم ذوالحجه |
| احرام در مکه • وقوف در عرفات |
| شب دهم |
| وقوف در مشعر |
| روز دهم |
| رمی جمره عقبه • قربانی • حلق یا تقصیر |
| شب یازدهم |
| بیتوته در منا |
| روز یازدهم |
| رمی جمرات سه‌گانه |
| شب دوازدهم |
| بیتوته در منا |
| روز دوازدهم |
| رمی جمرات • طواف زیارت • نماز طواف • سعی • طواف نساء • نماز طواف نساء |
بیتوته از مناسک حج به معنای توقف در شب یا بخشی از آن در یکی از مکان‌های مخصوص است.
بیتوته به معنای درک کردن شب، شب زنده‌داری در حال عبادت یا معصیت، و پرداختن به کاری در شب، و در کاربرد احادیث و فقه به معنای توقف و اقامت شبانه کلی یا جزئی در جایی است.
فضایل و آداب و چگونگی بیتوته، در قرآن کریم و روایات پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) ذکر شده است و در منابع فقهی، در مباحثی چون نکاح، طلاق و حج به کار برده شده است؛ و اما بیتوته واجب و مستحب در حج و حرمین دارای احکام و آدابی است که در منابع به آنها پرداخته شده و مورد بحث قرار گرفته است.
واژه‌شناسی
واژه «بیتوته» مصدر از ریشه «ب ـ ی ـ ت» به معنای درک کردن شب، شب را سپری کردن، شب زنده‌داری در حال عبادت یا معصیت، و پرداختن به کاری در شب است.[۱]
«بیتوته» در کاربرد احادیث و فقه به معنای توقف و اقامت شبانه کلی یا جزئی در جایی، خواه در خواب و خواه در بیداری، است.[۲]
واژه‌های «بَیات» و «مَبیت» نیز مترادف بیتوته هستند.[۳] همچنین مفهوم واژگانی مانند «تهجّد»، «قیام اللیل»، «احیاء اللیل»، و «سهر» نزدیک به معنای بیتوته است.
بیتوته در قرآن و روایات
قرآن کریم در آیه 64 سوره فرقان، به اهمیت بیتوته و عبادت در شب تصریح کرده است: ( وَ الَّذینَ یَبیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَ قِیاماً). همچنین در احادیث شیعی، بیتوته شب عاشورا در حائر حسینی و نیز بیتوته همراه با عبادت در شب‌های نیمه شعبان و عرفه (9 ذی‌حجه) در کربلا بسیار سفارش شده است.[۴]
در روایت‌ها فضیلتی فراوان برای بیتوته کردن با وضو در بستر خواب شمرده شده[۵] و از بیتوته با بیداری کامل در شب برای کسب درآمد نهی گشته است.[۶]
بر پایه احادیث، حضرت آدم(ع) هنگام حج‌گزاری خود در حطیم و حضرت ابراهیم(ع) در مشعر الحرام بیتوته می‌کردند.[۷] پیامبر(ص) نیز در مناسک حج، شب‌هایی را در ذی الحلیفه،[۸] عرفات، منا و مشعر بیتوته فرمود. او در مسجدالنبی در مدینه نیز بیتوته می‌کرده است.[۹]
به گزارش روایات، حضرت علی(ع) مدتی برای حفظ جان پیامبر(ص) در شعب ابی‌طالب با خوابیدن در بستر او بیتوته می‌کرد.[۱۰] افزون بر این، به تصریح متون حدیثی و تفسیری امامیان[۱۱] و اهل سنت[۱۲] شان نزول آیه 207 سوره بقره، آن است که در لیلة المبیت که مشرکان قصد کشتن پیامبر(ص) را داشتند، حضرت علی(ع) با خوابیدن در بستر وی موجب نجات جانش شد: ( وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْری نَفْسَهُ ابْتِغاءَ مَرْضاتِ اللهِ وَ اللهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ).
در منابع فقهی، بیتوته در مباحثی چون نکاح، طلاق[۱۳] و حج[۱۴] یاد شده است.
احکام فقهی بیتوته
مهم‌ترین احکام بیتوته واجب و مستحب در حج و حرمین عبارتند از:
بیتوته پیش از ورود به مکه
فقیهان مالکی به پشتوانه روایت‌های دلالت‌گر بر بیتوته پیامبر(ص) در ذی طوی پیش از ورود به مکه[۱۵] بر آنند که اگر حج‌گزار هنگام شب به مکه برسد، مستحب است پیش از ورود به مکه، شب را در منطقه ذی طوی بیتوته کند و صبح وارد مکه شود.[۱۶]
بیتوته شب عرفه در منا
فقیهان امامی[۱۷] و اهل سنت[۱۸] به پشتوانه احادیث،[۱۹] بیتوته شب عرفه را در سرزمین منا از سنت‌های مستحب دانسته‌اند.
در متون حدیثی امامیان[۲۰] و اهل سنت[۲۱] دعاها و اذکاری ویژه برای بیتوته‌کننده در شب عرفه سفارش شده است. فقیهان امامی به پشتوانه احادیث[۲۲] ادای عبادات به ویژه نمازها را در شب عرفه، در مسجد خیف مستحب شمرده‌اند.[۲۳]
استحباب بیتوته امیر الحاج در شب عرفه در منا نیز در روایات[۲۴] و منابع فقهی[۲۵] تاکید شده است.
بیتوته شب عید قربان در مشعرالحرام
شماری از فقیهان امامی به پشتوانه سنت پیامبر(ص) و احادیث[۲۶] افزون بر وجوب وقوف بین الطلوعین در مشعر، به وجوب بیتوته در شب عید قربان در مشعرالحرام (توقف در شب تا صبح) باور دارند.[۲۷]
دیگر فقیهان امامی بیتوته را در این شب در مشعر الحرام واجب نمی‌دانند.[۲۸] اینان کار پیامبر(ص) را دلیل وجوب ندانسته و آن را اعم از واجب و مستحب شمرده و در مدلول احادیث مورد استناد نیز مناقشه کرده‌اند.[۲۹] البته شماری از فقیهان امامی، از باب احتیاط، بیتوته در شب عید قربان را در مشعر واجب دانسته‌اند.[۳۰]
در فقه شافعی، درباره بیتوته شب عید قربان در مشعر دو سخن یافت می‌شود: وجوب و استحباب.[۳۱]
به باور حنبلیان،[۳۲] بیتوته نیمه دوم شب در مشعر واجب است. پشتوانه آنها سیره نبوی و احادیث[۳۳] است.[۳۴]
مالکیان بیتوته شب عید قربان را در مشعر واجب ندانسته و کمترین مقدار توقف واجب را درنگی برابر با زمان نماز خواندن و فرود آمدن از مرکب و گستردن اسباب سفر شمرده‌اند.[۳۵]
حنفیان بیتوته مشعر را حتی اگر کوتاه باشد، مستحب شمرده و تنها وقوف میان طلوع فجر دوم تا طلوع خورشید را واجب دانسته‌اند.[۳۶]
با این همه، به باور فقیهان امامی[۳۷] و اهل سنت[۳۸] به پشتوانه احادیث[۳۹] بیتوته و عبادت کردن در شب عید قربان تا صبح در مشعر مستحب است.
بیشتر فقیهانی که بیتوته شب عید قربان در مشعر را واجب شمرده‌اند، در صورت ترک این واجب، به وجوب کفاره باور دارند. فقیهان امامی و اهل سنت بر آنند که افراد معذور و ناتوان مانند پیران، زنان، بیماران و کودکان می‌توانند پیش از حرکت عمومی حج‌گزاران در صبح عید به سوی منا، با توقف اندک شبانه در مشعر الحرام، وقوف در مشعر را انجام دهند.[۴۰]
بیتوته شب‌های ایام تشریق در منا
امامیان،[۴۱] شافعیان،[۴۲] مالکیان[۴۳] و حنبلیان[۴۴] به پشتوانه احادیث،[۴۵] بیتوته شب‌های یازدهم و دوازدهم[۴۶] ذی‌حجه از شب‌های ایام تشریق را در سرزمین منا واجب دانسته‌اند.
بیتوته در منا به معنای توقف شبانه در آن است و خواب یا بیدار بودن یا انجام دادن کاری ویژه در آن‌جا شرط نیست.[۴۷] شماری از فقیهان امامی به وجوب نیت در بیتوته منا تصریح کرده‌اند.[۴۸]
مقدار بیتوته واجب به پشتوانه احادیث[۴۹] و سیره پیامبر(ص)[۵۰] به باور امامیان از غروب آفتاب تا نیمه شب[۵۱] و به باور بیشتر فقیهان اهل سنت، بخش اعظم شب است.[۵۲]
حنفیان به پشتوانه برخی روایات،[۵۳] بیتوته این شب‌ها را در منا مستحب شمرده‌اند.[۵۴]
به روایتی، عباس از پیامبر(ص) اجازه خواست تا به سبب سقایت حجاج، شب‌های تشریق را در منا نماند و رسول خدا به او اجازه داد که چنین کند.[۵۵]
بیشتر فقیهان به پشتوانه این روایت و احادیث دیگر، ترک بیتوته در منا را جایز ندانسته و تنها مواردی چون آب‌رسانی به حاجیان و شتربانی را استثنا کرده‌اند.[۵۶] اما حنفیان تجویز پیامبر(ص) را دلیل واجب نبودن بیتوته در منا دانسته‌اند.[۵۷]
به باور فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث،[۵۸] اگر حج‌گزار نتواند در شب‌های یازدهم و دوازهم ذی‌حجه در منا بیتوته کند، باید همین شب‌ها را در مکه به شب زنده‌داری و عبادت بگذراند.[۵۹] برخی حدّ واجب از این عبادت را تا نیمه شب دانسته و موارد اضطراری مانند خوردن و آشامیدن یا چیره شدن خواب بر انسان را استثنا کرده‌اند.[۶۰]
اگر حج‌گزار بیتوته در منا را به‌گونه کامل انجام ندهد، به باور مشهور فقیهان امامی، برای هر شب، قربانی‌کردن یک گوسفند به عنوان کفاره بر او واجب می‌شود.[۶۱]
به باور فقیهان مالکی،[۶۲] شافعی[۶۳] و شماری از فقیهان امامی[۶۴] برای یک یا چند شب، تنها قربانی‌کردن یک گوسفند بر او واجب می‌شود. البته در منابع فقه شافعی آرایی دیگر نیز یاد شده است.[۶۵]
اندکی از حنبلیان بر پایه روایتی از احمد بن حنبل، بیتوته نکردن در شب‌های تشریق در منا را موجب کفاره ندانسته‌اند.[۶۶] ولی باور مشهور آنها وجوب قربانی‌کردن گوسفند به عنوان کفاره در این فرض است.[۶۷]
پشتوانه وجوب کفاره، احادیثی از امام صادق(ع)[۶۸] و ابن‌عباس[۶۹] است.
به باور شماری از فقیهان امامی، به پشتوانه احادیث[۷۰] بر حج‌گزاری که پس از طواف در مکه پیش از رسیدن به منا در راه بیتوته کند، کفاره‌ای واجب نیست.[۷۱] نیز به باور فقیهان امامی[۷۲] و اهل سنت[۷۳] بیتوته واپسین شب ایام تشریق یعنی شب سیزدهم هم بر برخی از حج‌گزاران واجب است؛ از جمله آنها که در حال احرام از مباشرت جنسی یا صید خودداری یا در روز دوازدهم از منا به سوی مکه کوچ نکرده‌اند.
بیتوته در مسجدالنبی
فقیهان امامی به پشتوانه احادیث، بیتوته و اعتکاف در مسجدالنبی را که مشتمل بر بیتوته نیز هست، مستحب شمرده و بیتوته و نماز در شب‌های چهارشنبه، پنجشنبه و جمعه را به ترتیب نزد ستون‌های ابولبابه و ستون کنار مقام پیامبر(ص) و نیز نزد مقام پیامبر(ص) مستحب می‌دانند.[۷۴]
پانویس
- ↑ العین، ج8، ص138؛ الصحاح، ج1، ص245؛ لسان العرب، ج2، ص16، «بیت.
- ↑ کشف اللثام، ج6، ص245؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص44؛ جواهر الکلام، ج20، ص11-12.
- ↑ الکافی فی الفقه، ص198؛ المجموع، ج8، ص135-136؛ مستند الشیعه، ج13، ص40-41.
- ↑ کامل الزیارات، ص323، 336، 452؛ مصباح المتهجد، ص771-772، 853.
- ↑ سنن ابی داود، ج2، ص485؛ من لا یحضره الفقیه، ج1، ص469؛ معانی الاخبار، ص235.
- ↑ الکافی، ج5، ص127؛ التهذیب، ج6، ص367.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص239؛ النوادر، ص138.
- ↑ صحیح مسلم، ج4، ص10؛ سنن ابی داود، ج1، ص403.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص46-47.
- ↑ المناقب، ج1، ص335؛ بحار الانوار، ج38، ص292.
- ↑ الامالی، طوسی، ص446؛ التبیان، ج2، ص183؛ المناقب، ج1، ص339.
- ↑ شواهد التنزیل، ج1، ص123؛ التفسیر الکبیر، ج5، ص223-224؛ الفصول المهمه، ج1، ص288-295.
- ↑ المدونة الکبری، ج2، ص464؛ بدائع الصنائع، ج3، ص205.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص387-392؛ جامع المقاصد، ج3، ص262-263؛ مستند الشیعه، ج13، ص30.
- ↑ صحیح البخاری، ج1، ص125-126؛ صحیح مسلم، ج4، ص62؛ سنن ابی داود، ج1، ص417.
- ↑ الموطّا، ج1، ص324؛ مواهب الجلیل، ج4، ص159؛ الفقه علی المذاهب الاربعه، ج1، ص588.
- ↑ الکافی فی الفقه، ص198؛ جامع المدارک، ج2، ص427-428؛ کتاب الحج، ج5، ص494.
- ↑ المدونة الکبری، ج1، ص411؛ المبسوط، سرخسی، ج4، ص52-53؛ المغنی، ج3، ص423.
- ↑ صحیح مسلم، ج4، ص41؛ دعائم الاسلام، ج1، ص319؛ الکافی، ج4، ص461.
- ↑ اقبال الاعمال، ج2، ص49-56.
- ↑ المصنف، ج7، ص133؛ مسند ابی یعلی، ج9، ص264؛ المعجم الکبیر، ج10، ص227.
- ↑ الکافی، ج4، ص519.
- ↑ السرائر، ج1، ص612؛ تحریر الاحکام، ج2، ص14؛ کتاب الحج، ج5، ص494.
- ↑ الاستبصار، ج2، ص254؛ التهذیب، ج5، ص177.
- ↑ السرائر، ج1، ص585؛ ریاض المسائل، ج6، ص358؛ فقه الصادق، ج11، ص371.
- ↑ الکافی، ج4، ص468؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص544.
- ↑ مدارک الاحکام، ج7، ص423؛ جواهر الکلام، ج19، ص72-74؛ مجمع المسائل، ج1، ص494.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص223-224؛ مستند الشیعه، ج12، ص248-249.
- ↑ مستند الشیعه، ج12، ص248؛ تقریرات الحج، ج1، ص319-322.
- ↑ کتاب الحج، ج5، ص162؛ احکام و مناسک حج، ص197.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص388؛ المجموع، ج8، ص124.
- ↑ المغنی، ج3، ص442؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص441؛ کشاف القناع، ج2، ص577.
- ↑ صحیح البخاری، ج2، ص178؛ صحیح مسلم، ج4، ص77؛ السنن الکبری، ج5، ص133.
- ↑ المغنی، ج3، ص442.
- ↑ مواهب الجلیل، ج4، ص168-169؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص44؛ الثمر الدانی، ص373.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص136، 155-156؛ البحر الرائق، ج2، ص600؛ حاشیة رد المحتار، ج2، ص563.
- ↑ الکافی فی الفقه، ص214؛ مصباح المتهجد، ص699؛ جواهر الکلام، ج19، ص81.
- ↑ بدائع الصنائع، ج2، ص136؛ المغنی، ج3، ص442؛ مغنی المحتاج، ج1، ص499.
- ↑ صحیح مسلم، ج4، ص42؛ الکافی، ج4، ص469؛ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص212.
- ↑ المغنی، ج3، ص442-443؛ المجموع، ج8، ص139-140؛ جواهر الکلام، ج19، ص77.
- ↑ المختصر النافع، ص96؛ الجامع للشرائع، ص217-218؛ تحریر الاحکام، ج2، ص7-8.
- ↑ الام، ج2، ص236؛ مختصر المزنی، ص68-69؛ المجموع، ج8، ص247.
- ↑ المدونة الکبری، ج1، ص411؛ مواهب الجلیل، ج4، ص16، 188؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص48.
- ↑ المغنی، ج3، ص473.
- ↑ صحیح البخاری، ج2، ص167، 192؛ الکافی، ج4، ص514؛ السنن الکبری، ج5، ص153.
- ↑ تحریر الاحکام، ج2، ص7؛ کتاب الحج، ج5، ص376، 381.
- ↑ تحریر الاحکام، ج2، ص8؛ قواعد الاحکام، ج1، ص446؛ بحار الانوار، ج84، ص145.
- ↑ کفایة الاحکام، ج1، ص357؛ مستند الشیعه، ج13، ص32.
- ↑ من لا یحضره الفقیه، ج2، ص478، 553؛ التهذیب، ج5، ص258.
- ↑ اعانة الطالبین، ج2، ص345.
- ↑ المقنع، ص287؛ المبسوط، طوسی، ج1، ص378؛ قواعد الاحکام، ج1، ص446.
- ↑ المدونة الکبری، ج1، ص411؛ الشرح الکبیر، ابن قدامه، ج3، ص480؛ المجموع، ج8، ص247.
- ↑ صحیح البخاری، ج2، ص167، 192.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص24-25.
- ↑ سنن ابن ماجه، ج2، ص1019؛ السنن الکبری، ج5، ص153.
- ↑ مسند احمد، ج5، ص450؛ مغنی المحتاج، ج1، ص506؛ نک: الفقه الاسلامی، ج3، ص2265-2266.
- ↑ المبسوط، سرخسی، ج4، ص24-25.
- ↑ الکافی، ج4، ص514؛ التهذیب، ج5، ص258.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص356؛ الدروس، ج1، ص459.
- ↑ الدروس، ج1، ص459.
- ↑ تذکرة الفقهاء، ج8، ص356؛ المهذب البارع، ج2، ص215؛ جواهر الکلام، ج20، ص4.
- ↑ مواهب الجلیل، ج4، ص16، 188؛ حاشیة الدسوقی، ج2، ص49.
- ↑ المجموع، ج8، ص247.
- ↑ المقنعه، ص421؛ المراسم العلویه، ص114؛ نک: جواهر الکلام، ج20، ص4.
- ↑ نک: الام، ج2، ص236؛ المجموع، ج8، ص247.
- ↑ المغنی، ج3، ص474.
- ↑ الشرح الکبیر، ج3، ص479؛ کشاف القناع، ج2، ص592؛ مطالب اولی النهی، ج2، ص433.
- ↑ الکافی، ج4، ص514؛ التهذیب، ج5، ص257-259.
- ↑ سنن الدارقطنی، ج2، ص215؛ المغنی، ج3، ص474.
- ↑ الکافی، ج4، ص515؛ التهذیب، ج5، ص259؛ الاستبصار، ج2، ص294.
- ↑ کشف اللثام، ج6، ص240؛ الحدائق، ج17، ص299.
- ↑ النهایه، ص268-269؛ قواعد الاحکام، ج1، ص446؛ الدروس، ج1، ص458.
- ↑ فتح العزیز، ج7، ص396؛ فتح الوهاب، ج1، ص255؛ الشرح الکبیر، ابوالبرکات، ج2، ص49.
- ↑ المبسوط، طوسی، ج1، ص386؛ منتهی المطلب، ج2، ص888.
منابع
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بیتوته.
- احکام و مناسک حج: حسین‌علی منتظری، قم، سایه، 1428ق.
- الاستبصار: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش موسوی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1363ش.
- اعانة الطالبین: السید البکری الدمیاطی (م. 1310ق.)، بیروت، دار الفکر، 1418ق.
- اقبال الاعمال: ابن طاووس (م. 664ق.)، به کوشش القیومی، قم، دفتر تبلیغات، 1418ق.
- الام: الشافعی (م 204ق.)، بیروت، دار الفکر، 1403ق.
- الامالی: الطوسی (م. 460ق.)، قم، دار الثقافه، 1414ق.
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- البحر الرائق: ابونجیم المصری (م. 970ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- بدائع الصنائع: علاء الدین الکاسانی (م. 587ق.)، پاکستان، المکتبة الحبیبیه، 1409ق.
- التبیان: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش العاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تحریر الاحکام الشرعیه: العلامة الحلی (م. 726ق.)، به کوشش بهادری، قم، مؤسسة الامام الصادق (علیه‌السّلام)، 1420ق.
- التفسیر الکبیر: الفخر الرازی (م. 606ق.)، قم، دفتر تبلیغات، 1413ق.
- تقریرات الحج: تقریر بحث الگلپایگانی، المقدس، خطی.
- تهذیب الاحکام: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش غفاری، صدوق، 1417ق.
- الثمر الدانی: الآبی الازهری (م. 1330ق.)، بیروت، المکتبة الثقافیه.
- جامع المدارک: سید احمد الخوانساری (م. 1405ق.)، به کوشش غفاری، تهران، مکتبة الصدوق، 1405ق.
- جامع المقاصد: الکرکی (م. 940ق.)، قم، آل البیت:، 1411ق.
- الجامع للشرائع: یحیی بن سعید الحلی (م. 690ق.)، به کوشش گروهی از فضلا، قم، سید الشهداء، 1405ق.
- جواهر الکلام: النجفی (م. 1266ق.)، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- حاشیة الدسوقی: الدسوقی (م. 1230ق.)، احیاء الکتب العربیه.
- حاشیة رد المحتار: ابن عابدین (م. 1252ق.)، بیروت، دار الفکر، 1415ق.
- الحدائق الناضره: یوسف البحرانی (م. 1186ق.)، به کوشش آخوندی، قم، نشر اسلامی، 1363ش.
- الدروس الشرعیه: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، نشر اسلامی، 1412ق.
- دعائم الاسلام: النعمان المغربی (م. 363ق.)، به کوشش فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق.
- ذکری: الشهید الاول (م. 786ق.)، قم، آل البیت:، 1419ق.
- ریاض المسائل: سید علی الطباطبائی (م. 1231ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1422ق.
- السرائر: ابن ادریس (م. 598ق.)، قم، نشر اسلامی، 1411ق.
- سنن ابن ماجه: ابن ماجه (م. 275ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1395ق.
- سنن ابی‌داود: السجستانی (م. 275ق.)، به کوشش سعید محمد اللحام، بیروت، دار الفکر، 1410ق.
- سنن الدارقطنی: الدارقطنی (م. 385ق.)، به کوشش مجدی الشوری، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1417ق.
- السنن الکبری: البیهقی (م. 458ق.)، بیروت، دار الفکر.
- الشرح الکبیر: ابوالبرکات (م. 1201ق.)، مصر، دار احیاء الکتب العربیه.
- الشرح الکبیر: عبدالرحمن بن قدامه (م. 682ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- شواهد التنزیل: الحاکم الحسکانی (م. 506ق.)، به کوشش محمودی، تهران، وزارت ارشاد، 1411ق.
- الصحاح: الجوهری (م. 393ق.)، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.
- صحیح البخاری: البخاری (م. 256ق.)، بیروت، دار الفکر، 1401ق.
- صحیح مسلم: مسلم (م. 261ق.)، بیروت، دار الفکر.
- العین: خلیل (م. 175ق.)، به کوشش المخزومی و السامرائی، دار الهجره، 1409ق.
- فتح العزیز: عبدالکریم بن محمد الرافعی (م. 623ق.)، دار الفکر.
- فتح الوهاب: زکریا بن محمد الانصاری (م. 936ق.)، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- الفصول المهمة فی معرفة الائمه: ابن الصباغ (م. 855ق.)، به کوشش الغریری، قم، دار الحدیث، 1422ق.
- الفقه الاسلامی و ادلته: وهبة الزحیلی، دمشق، دار الفکر، 1418ق.
- فقه الصادق7: سید محمدصادق روحانی، قم، دار الکتاب، 1413ق.
- الفقه علی المذاهب الاربعه: عبدالرحمن الجزیری (م. 1360ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.
- قواعد الاحکام: العلامة الحلی (م. 726ق.)، قم، النشر الاسلامی، 1413ق.
- الکافی فی الفقه: ابوالصلاح الحلبی (م. 447ق.)، به کوشش استادی، اصفهان، مکتبة امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام)، 1403ق.
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.)، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- کامل الزیارات: ابن قولویه القمی (م. 368ق.)، به کوشش القیومی، قم، نشر الفقاهه، 1417ق.
- کتاب الحج: محاضرات الخوئی (م. 1413ق.)، الخلخالی، قم، مدرسة دار العلم، 1410ق.
- کشاف القناع: منصور البهوتی (م. 1051ق.)، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1418ق.
- کشف اللثام: الفاضل الهندی (م. 1137ق.)، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
- کفایة الاحکام (کفایة الفقه): محمد باقر السبزواری (م. 1090ق.)، به کوشش الواعظی، قم، النشر الاسلامی، 1423ق.
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.)، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- المبسوط فی فقه الامامیه: الطوسی (م. 460ق.)، به کوشش بهبودی، تهران، المکتبة المرتضویه.
- المبسوط: السرخسی (م. 483ق.)، بیروت، دار المعرفه، 1406ق.
- مجمع المسائل: محمد رضا گلپایگانی، قم، دار القرآن الکریم، 1413ق.
- المجموع شرح المهذب: النووی (م. 676ق.)، دار الفکر.
- مختصر المزنی: المزنی (م. 263ق.)، بیروت، دار المعرفه.
- المختصر النافع: المحقق الحلی (م. 676ق.)، تهران، البعثه، 1410ق.
- مدارک الاحکام: سید محمد بن علی الموسوی العاملی (م. 1009ق.)، قم، آل البیت:، 1410ق.
- المدونة الکبری: مالک بن انس (م. 179ق.)، مصر، مطبعة السعاده.
- المراسم العلویه: سلار حمزة بن عبدالعزیز (م. 448ق.)، به کوشش حسینی، قم، المجمع العالمی لاهل البیت:، 1414ق.
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام: الشهید الثانی (م. 965ق.)، قم، معارف اسلامی، 1416ق.
- مستند الشیعه: احمد النراقی (م. 1245ق.)، قم، آل البیت:، 1415ق.
- مسند ابی‌یعلی: احمد بن علی بن المثنی (م. 307ق.)، به کوشش حسین سلیم، بیروت، دار المامون للتراث.
- مسند احمد: احمد بن حنبل (م. 241ق.)، بیروت، دار صادر.
- مصباح المتهجد: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، فقه الشیعه، 1411ق.
- المصنّف: ابن ابی‌شیبه (م. 235ق.)، به کوشش سعید محمد، دار الفکر، 1409ق.
- مطالب اولی النهی: مصطفی السیوطی الرحیبانی (م. 1243ق.)، دمشق، المکتب الاسلامی، 1961م.
- معانی الاخبار: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، انتشارات اسلامی، 1361ش.
- المعجم الکبیر: الطبرانی (م. 360ق.)، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
- مغنی المحتاج: محمد الشربینی (م. 977ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1377ق.
- المغنی: عبدالله بن قدامه (م. 620ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- المقنعه: المفید (م. 413ق.)، قم، نشر اسلامی، 1410ق.
- من لا یحضره الفقیه: الصدوق (م. 381ق.)، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404ق.
- مناقب آل ابی‌طالب: ابن شهرآشوب (م. 588ق.)، به کوشش گروهی از اساتید نجف، نجف، المکتبة الحیدریه، 1376ق.
- منتهی المطلب: العلامة الحلی (م. 726ق.)، چاپ سنگی.
- مواهب الجلیل: الحطاب الرعینی (م. 954ق.)، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1416ق.
- الموطّا: مالک بن انس (م. 179ق.)، به کوشش محمد فؤاد، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1406ق.
- المهذب البارع: ابن فهد الحلّی (م. 841ق.)، به کوشش العراقی، قم، النشر الاسلامی، 1413ق.
- النوادر: احمد بن عیسی الاشعری (م. قرن3ق.)، قم، مدرسه امام المهدی، 1408ق.
- النهایه: الطوسی (م. 460ق.)، بیروت، دار الکتاب العربی، 1400ق.
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، 1422ق.