اخبار دارالهجره
اَخبارُ دارِ الهِجرَه، از منابع تاریخ محلی مدینه در سده ششم قمری، نوشته رَزین بن معاویه عبدری (درگذشت ۵۲۴ق). نویسنده کتاب از مُحَدِّثان اندلسی بوده و مذهب مالکی داشته است. او امام جماعت حَرَمَین (مسجدالحرام و مسجدالنبی) بوده است. موضوع اصلی کتاب، فضایل شهر مدینه و مکان‌ها و مساجد آن است؛ اما در آن از رویدادهای تاریخی صدر اسلام هم سخن به میان آمده است. برخی از اطلاعاتی که کتاب در اختیار می‌نهد، عبارت‌اند از: فضیلت‌های مدینه، نخستین ساکنان مدینه از یهود و انصار و نسب انصار، درگیری اوس و خَزرَج با یهود، هجرت پیامبر اسلام(ص)و منازل و راه طی شده از مکه تا مدینه، سکونت پیامبر(ص) در خانه ابوایوب انصاری و پیمان برادری انصار و مهاجران.
امروزه نسخه‌ای از این کتاب در دست نیست و تنها گزارش‌هایی از آن در کتاب‌های دیگر به جا مانده است.
موضوع کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
اخبار دار الهجره از کتاب‌های تاریخ محلی است. این کتاب با تأکید بر فضیلت‌های مدینه، آگاهی‌های مربوط به مکان‌ها، مساجد مدینه، توسعه‌های مسجدالنبی و گزارش‌های متنوع تاریخی را در بر دارد. تنها آگاهی‌های اندکی از کتاب بر جای مانده و اصل آن گویا گم شده است.
نویسنده[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ابوالحسن رَزِین بن معاویة بن عَمار عَبدری سَرَقُسطِی اندلسی مالکی از مُحَدِّثان اندلس و امامان حرمین به شمار می‌رود. از آن‌جا که امامِ مقام مالکیان در مسجدالحرام بوده، به امام الحرمین شناخته شده است.[۱] جست‌وجو و پژوهش درباره زندگی و رویدادهای زندگانی او نتیجه ثمربخشی ندارد و در منابع تنها نام شماری از استادان و راویان او مشخص شده است. رزین عبدری در مکه، صحیح بخاری را از ابیمکتوم عیسی بن ابیذر هروی و صحیح مسلم را از حسین بن علی طبری فراگرفت.[۲] ابن عساکر، ابوموسی مدینی و ابومظفر شیبانی طبری از او روایت کرده‌اند.[۳] آگاهی‌ها درباره او در همین حد است که از دانشوران و محدثان اندلس بوده و گویا در سَرَقُسطِه (زاراگُزا) زاده شده و پس از سفر حج، مدتی مجاور مدینه و سپس مکه شده و زمانی دراز در مکه مانده و همان جا درگذشته است.[۴] ضُبی او را محدثی سرقسطی معرفی کرده که در ۵۲۴ق. وفات یافته است.[۵] در برخی منابع، سال وفات او ۵۲۵ق. و در برخی دیگر، ۵۳۵ق. ثبت شده است.[۶]
ذَهَبی جز کتاب تجرید الصحاح السته، اثری دیگر برای رزین عبدری معرفی نکرده و این کتاب را هم نقد کرده است.[۷] این اثر از منابع ابن حجر در نگارش فتح الباری بوده است.[۸] از دیگر آثار رزین عبدری، کتابی در تاریخ مکه است که به گفته تقی الدین فاسی (درگذشت ۸۵۳ق.) خلاصه‌ای از اخبار مکه ازرقی (حدود ۲۲۵ق) بوده است.[۹]
گزارش‌ها درباره کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
آگاهی‌هایی مستند از اصل اخبار دار الهجره، و نیز زمان گم شدن و محتوا و موضوعات آن در دست نیست. تا چند سده پس از وفات رزین عبدری، نشانه‌ای از این کتاب در منابع تاریخی و کتاب‌شناسی‌ها و شرح‌حال‌نامه‌ها نیامده است. گویا نخستین بار از سده نهم قمری نام کتاب و اهمیت آن به منزله مرجع و مأخذی در مدینه‌شناسی، با عناوین مختلف، آمده است. در برخی از این منابع، آن را اخبار دار الهجره[۱۰] و در شماری دیگر تاریخ رُزَین[۱۱] ثبت کرده‌اند.[۱۲]
اطلاعات کنونی از اخبار دار الهجره منحصر است به قطعات و نقل شده‌هایی که تاریخنگاران مدینه در آثار خود آورده‌اند. گزارش‌های گسترده زین الدین مراغی (درگذشت ۸۱۶ق.) از این کتاب نشان می‌دهد که از مصادر اصلی مراغی در نوشتن تحقیق النُصره بوده است. او در همه مباحث و ابواب تحقیق النصره، مستقیم و بی‌واسطه، از اخبار دار الهجره گزارش کرده[۱۳] و گاه گزارش‌ها و سخنان رزین عبدری را با دیگر تاریخنگاران مدینه مقایسه و تطبیق و از اخبار او دفاع نموده است.[۱۴] گزارش‌های مراغی از اخبار دار الهجره به این موارد مربوط است: تحقیق درباره نام یثرب، سکونت اوس و قبیله خزرج در مدینه، فضیلت مکان میان قبر و منبر پیامبر(ص)، فضیلت اهل قُبا و مسجد قُبا، ساخت مسجدالنبی و افزوده‌ها و تعمیرات آن، معرفی برخی از حصن‌ها و دژهای مدینه، فضیلت‌های مدینه و پاداش مردن در آن‌جا.
گویا اخبار دار الهجره از منابع فیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق.) در نگارش المَغانِم المَطابه بوده و او درباره بنای مسجدالنبی، قبرستان بقیع و سقیفه بنی‌ساعده و مسجد عَرَصه، آگاهی‌هایی از این کتاب برگرفته است[۱۵]. همچنین سخاوی (درگذشت ۹۰۲ق.) آن را ذیل کتاب‌های فضیلت‌های مدینه ثبت کرده است.[۱۶]
محتوا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بیشترین گزارش‌ها و قطعات باقیمانده از اخبار دار الهجره، در وفاء الوفاء نوشته سمهودی (درگذشت ۹۱۱ق) آمده است.[۱۷] شاید با گردآوری و تدوین نقل شده‌های سمهودی بتوان مباحث اصلی کتاب را بازسازی کرد. این گزارش‌ها مباحثی متنوع را در برمی‌گیرند؛ همچون: اخبار و آگاهی‌هایی درباره فضیلت‌های مدینه، نخستین ساکنان مدینه از یهود و انصار و نسب انصار، درگیری اوس و خَزرَج با یهود، هجرت پیامبر اسلام(ص)و منازل و راه طی شده از مکه تا مدینه، سکونت پیامبر(ص) در خانه ابوایوب انصاری، پیمان برادری انصار و مهاجران، سنت‌های نبوی از سال اول تا دهم قمری و برخی از مهم‌ترین رخدادهای سال‌های هجرت تا حَجَّةُ الوِداع، مکان نخست مسجدالنبی و چگونگی ساخت آن، توسعه آن در روزگار عمر بن خطاب، فضیلت منبر و روضه، حجره‌های همسران پیامبر، و تَخلیق (خوشبو کردن) مسجدالنبی. همچنین بخشی از گزارش‌های رزین عبدری درباره این مباحث است: مساجد مدینه، فضیلت‌های مسجد قبا، قبرستان بقیع، مقبره شهدای اُحُد و کسانی که در آن دفن شده‌اند، نام برخی از چاه‌های مدینه مانند بئر اُریس و عَقَبه، صدقاتُ النبی، و مناطق و روستاهای مدینه. گزارش سیره فاطمه زهرا(س) در زیارت قبور بقیع که در الدرة الثمینه نوشته ابن نجار و کتاب‌های پس از او بازتاب یافته، گویا نخست در کتاب اخبار دار الهجره آمده است.[۱۸] مبحث سنت‌ها و تشریعات نبوی در سال‌های پس از هجرت در مدینه، از طریق رزین عبدری در کتاب‌های بعد بازتاب یافته است.[۱۹]
گزارش‌های تاریخنگارانی مانند مراغی (درگذشت ۸۱۶ق.)، فیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق.) و سمهودی (درگذشت ۹۱۱ق.) از کتاب اخبار دار الهجره و تحلیل و مقایسه آن‌ها نشان می‌دهد که عمده آگاهی‌ها و گزارش‌های این کتاب از تاریخ قدیم مدینه است و تاریخ تحلیلی، سیاسی، طبیعی و جغرافیای مدینه در سده‌های نزدیک به مؤلف را در بر نداشته است. نگاه رزین معطوف به تاریخ هجرت پیامبر اسلام(ص) و پیامدها و تغییراتی است که در پی داشته است؛ از جمله تغییر نظام سیاسی مدینه، تحول در نظام فکری مردم و نوسازی یثرب کهن و تغییر آن به مدینة النبی و شکل‌گیری نخستین شهر اسلامی در تاریخ گسترش اسلام. گزارش او از مجموعه رفتارهای سیاسی نظامی پیامبر(ص) در این شهر، نتیجه اهمیتی است که در پی تحولات این شهر در اذهان تاریخنگاران اسلامی پدید آمده است. وی بیشتر به تاریخ معنوی مدینه و تحولاتی پرداخته که بر اثر ورود پیامبر(ص) به مدینه، در این شهر رخ داده است.
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۲۰۴-۲۰۵؛ شذرات الذهب، ج۶، ص۱۷۵؛ الاعلام، ج۳، ص۲۰.
- ↑ العقد الثمین، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ العقد الثمین، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ العقد الثمین، ج۴، ص۳۹۸-۳۹۹؛ شذرات الذهب، ج۶، ص۱۷۵.
- ↑ بغیة الملتمس، ص۲۹۳.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۲۰۵؛ شذرات الذهب، ج۶، ص۱۷۵.
- ↑ سیر اعلام النبلاء، ج۲۰، ص۲۰۵.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۴، «مقدمه».
- ↑ العقد الثمین، ج۴، ص۳۹۹.
- ↑ تحقیق النصره، ص۲۳؛ معجم ما الف عن المدینه، ص۲۲.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۳۱۴.
- ↑ تحقیق النصره، ص۲۳؛ معجم ما الف عن المدینه، ص۲۲.
- ↑ تحقیق النصره، ص۲۳-۲۴، ۲۸، ۳۵، ۴۷، ۴۹، ۵۴.
- ↑ تحقیق النصره، ص۵۴-۵۶.
- ↑ المغانم المطابه، ص۲۵۳.
- ↑ الاعلان بالتوبیخ، ص۲۷۴.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۱۲۵، ۳۱۱-۳۱۵، ۴۵۱-۴۵۹.
- ↑ تحقیق النصره، ص۱۳۳.
- ↑ وفاء الوفاء، ج۱، ص۴۶۲.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار دارالهجره.
- الاعلام: الزرکلی (درگذشت ۱۳۹۶ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۹۹۷م.
- الاعلان بالتوبیخ: شمس الدین السخاوی (درگذشت ۹۰۲ق.)، به کوشش فرانس روزنتال، بیروت، دار الکتب العلمیه.
- بغیة الملتمس فی تاریخ رجال اهل الاندلس: احمد بن یحیی الضبی (درگذشت ۵۹۹ق.)، دار الکتاب العربی، ۱۹۶۷م.
- تحقیق النصرة بتلخیص معالم دار الهجره: ابوبکر بن الحسین المراغی (درگذشت ۸۱۶ق.)، به کوشش الاصمعی، مدینه، المکتبة العلمیه، ۱۴۰۱ق.
- سیر اعلام النبلاء: الذهبی (درگذشت ۷۴۸ق.)، به کوشش گروهی از محققان، بیروت، الرساله، ۱۴۱۳ق.
- شذرات الذهب: عبدالحی بن العماد (درگذشت ۱۰۸۹ق.)، به کوشش الارنؤوط، بیروت، دار ابن کثیر، ۱۴۰۶ق.
- العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین: محمد الفاسی (درگذشت ۸۳۲ق.)، به کوشش فؤاد سیر، مصر، الرساله، ۱۴۰۶ق.
- معجم ما الف عن المدینة المنوره: عبدالرزاق فراج الصاعدی، جده، المکتبة القصریة الذهبیه، ۱۴۱۷ق.
- المغانم المطابه: محمد الفیروزآبادی (درگذشت ۸۱۷ق.)، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، ۱۳۸۹ق.
- وفاء الوفاء: السمهودی (درگذشت ۹۱۱ق.)، به کوشش السامرائی، مؤسسة الفرقان، ۱۴۲۲ق.