تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف (کتاب)
 | |
| پدید آورندگان | |
|---|---|
| نویسنده | ابن‌ضیاء مکی |
| تاریخ نگارش | ۸۳۶ق. |
| محتوا | |
| موضوع | تاریخ محلی مکه و مدینه |
| زبان | عربی |
| نشر | |
| ناشر | المکتبة التجاریة مصطفی الباز، دارالکتب العلمیه بیروت |
| محل نشر | مکه، بیروت |
| تاریخ نشر | سال ۱۴۱۶ق. ۱۴۱۸ق. ۱۴۲۴ق. |
تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف، کتابی در تاریخ محلی مکه و مدینه، نوشته ابن‌ضیاء مکی حنفی (789-854ق.) است.
به احتمال زیاد، این کتاب دو فصل آخر کتاب البحر العمیق فی مناسک حج العتیق است که ابن‌ضیاء آن‌را با نام تاریخ مکة و المسجدالحرام و المدینة المنورة و القبر الشریف به کتابی مستقل تبدیل کرده است.
کتاب دارای دو باب است؛ باب اول شصت فصل دارد که گزارش‌های کعبه را از هنگام آفرینش زمین تا ظهور اسلام در ۲۶ فصل و رویدادهای پس از اسلام را در بیش از ده فصل بازگفته است و فصل‌های دیگر به موضوعاتی از مسجدالحرام، پرداخته است؛ باب دوم درباره مدینه است و ۱۰ فصل دارد.
تاریخ مکه بارها چاپ شده است.
معرفی نویسنده[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بهاء‌الدین ابوالبقاء محمد بن احمد بن ضیاء محمد در این کتاب که تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف نام دارد و بخشی از کتاب البحر العمیق او است، تاریخ محلی مکه و مدینه را به اختصار آورده است. او در مکه زاده شد.[۱] فقه، اصول، معانی و بیان، اصول دین، و دیگر دانش‌ها را نزد پدرش که از دانشمندان حنفی بود و نیز سراج‌الدین قارئ الهدایه، جمال امیوطی، زین مراغی و ابن‌صدیق فراگرفت و از ابوهریرة بن ذهبی، هیثمی، بلقینی، تنوخی و ابن‌ابی‌المجد اجازه نقل حدیث دریافت نمود. نیز از پدرش و برخی فقیهان مانند شهاب‌الدین غزی شافعی اجازه افتاء و تدریس گرفت.[۲] مجلس درس او در مسجدالحرام و مدارس مکه برپا بود[۳] و مورخانی سرشناس مانند سخاوی نزد وی شاگردی کردند.[۴]
جایگاه اجتماعی[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ابن‌ضیاء جایگاه اجتماعی و مذهبی برجسته‌ای در مکه داشت. هنگام زندگانی پدرش، نایب او در قضاوت مکه بود و بعدها خود، قاضی‌القضات شد و نظارت بر حرم شریف و امور حسبه را بر عهده گرفت.[۵] مورخان پسین، از جمله سخاوی و مقریزی، مقام علمی و اخلاقی او را بسیار ستوده‌اند.[۶] سیوطی وی را فقیه بزرگ مذهب حنفی در روزگار خود در حجاز دانسته است.[۷] او در ذی‌قعده سال 854ق. در 65 سالگی در مکه درگذشت.[۸]
آثار[ویرایش | ویرایش مبدأ]
ابن‌ضیاء در تفسیر، حدیث، و معانی و بیان آثاری نگاشته؛ اما بیشتر به فقه پرداخته و آثاری پربرگ در فقه حنفی مانند المشرع فی شرح المجمع از خود بر جای نهاده است.[۹] دغدغه‌های فقهی ابن‌ضیاء و حساسیتش در برابر آن چه بدعت شمرده، او را به تالیف آثاری همچون تنزیه المسجدالحرام عن بدع جهلة العوام و نیز کتاب البحر العمیق فی مناسک المعتمر و الحاج الی البیت العتیق واداشت.[۱۰]
معرفی کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
کتاب تاریخ مکه دو فصل آخر کتاب البحر العمیق فی مناسک حج العتیق است که به احتمال، ابن‌ضیاء آن را با نام تاریخ مکة و المسجدالحرام و المدینة المنورة و القبر الشریف به کتابی مستقل تبدیل کرده است. نسخه‌ای از این کتاب که در 836ق. و در زمان زندگانی او کتابت شده، در کتابخانه ایاصوفیه با شماره 3090 نگهداری می‌شود. این، خود، قرینه‌ای است که اثر حاضر بخش آخر کتاب البحر العمیق است که به دست خود وی سامان یافته است.[۱۱]
ابن‌ضیاء گاه افزون بر گزارش‌های منابع تاریخی، دیده‌های خود را نیز آورده است. برای نمونه، درباره مساجدی که بر پایه گزارش منابع، پیامبر در آن‌ها نماز گزارده، می‌گوید: «امروزه تنها برخی از این مساجد برای ما شناخته شده‌اند و بیشتر در محله‌ها و قریه‌های انصار جای دارند؛ همچون: مسجد بنی‌زریق (طایفه‌ای از خزرج) که نخستین مسجد در مدینه است که در آن قرآن خواندند.[۱۲] وی درباره مسجد الرایه گزارش می‌کند: «در این زمانه، امیر قطلبک حسامی (م. 802ق.) از امیران حکومت ممالیک مصر در روزگار فرج بن برقوق (حک: 801-808ق.) آن را بازسازی کرده است[۱۳] و مسجد الاجابه و مسجد البیعه ویران شده‌اند.»[۱۴] در فصلی که درباره چشمه‌های مکه سخن می‌گوید، از چشمه بازان نام می‌برد و می‌نویسد: «این چشمه در دهه اخیر به مکه وصل گشته و در زمانه ما بارها تعمیر شده است.»[۱۵] در فصل مربوط به تعداد ابواب و اسماء مسجدالحرام، تعداد ابواب را در آن هنگام 19 عدد ثبت کرده است.[۱۶]
منابع مهم تاریخی کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
برخی از منابع مهم تاریخی کتاب عبارتند از: اخبار مکه ارزقی (م. 248ق.)[۱۷] اخبار مکه از فاکهی (م. 279ق.)[۱۸] الدرة الثمینة فی اخبار المدینه از ابن‌نجار (م. 643ق.)[۱۹] و التعریف بما آنست الهجره از محمد بن احمد مطری (م. 741ق.)[۲۰]
برخی آثار تاریخ محلی مکه و مدینه مانند افادة الانام،[۲۱] تحصیل المرام[۲۲] و عمارة المسجدالنبی[۲۳] از کتاب ابن‌ضیاء بهره برده‌اند. این کتاب همچون آثار تاریخی پیشین مکه و مدینه مانند اخبار مکه ازرقی، از اسرائیلیات خالی نیست.[۲۴]
فصول کتاب[ویرایش | ویرایش مبدأ]
عنوان فصل‌های کتاب برگرفته از کتاب اخبار مکه ارزقی است.
عنوان فصل آغازین چنین است: «ذکر آن‌چه کعبه پیش از آفرینش آسمان‌ها و زمین بر آن و بر فراز آب قرار داشت». این کتاب دو باب دارد. باب اول حاوی 60 فصل[۲۵] است که گزارش‌های کعبه را از هنگام آفرینش زمین تا ظهور اسلام در 26 فصل[۲۶] و رویدادهای پس از اسلام را در بیش از ده فصل بازگفته است.[۲۷] فصل‌های دیگر به موضوعاتی از این دست پرداخته‌اند: مقام ابراهیم[۲۸] مکان‌ها[۲۹] و ویژگی‌های مسجدالحرام اعم از تعداد ابواب مسجد و نام آن‌ها و مناره‌ها و نیز حدود مسجدالحرام[۳۰] و فضیلت چاه زمزم و حدود آن.[۳۱]
باب دوم درباره مدینه است و 10 فصل دارد[۳۲] که با این فصل آغاز می‌شود: «نخستین ساکنان مدینه و سکونت یهود در آن و سپس فرود آمدن دو قبیله اوس و خزرج». باب دوم با این فصل پایان می‌یابد: «احکام و فضیلت و چگونگی زیارت رسول خدا». فصل اول آگاهی‌هایی فشرده از تاریخ مدینه پیش از اسلام و نخستین اقوام ساکن در آن به دست می‌دهد و فصل دوم به ورود اسلام به مدینه و هجرت پیامبر می‌پردازد.[۳۳]
موضوعات دیگر فصل‌ها عبارتند از: فضیلت مدینه[۳۴] برخی مکان‌های منسوب به پیامبر(ص)[۳۵] درگیری نظامی مسلمانان با قبیله بنی‌نظیر و نبرد احزاب[۳۶] مساجدی که پیامبر در آن‌ها نماز گزارده[۳۷] ساخت مسجدالنبی و حدود و تغییرات آن[۳۸] وفات رسول خدا(ص) و برخی اصحابش در مدینه[۳۹] فصل آخر نیز به احکام فقهی زیارت رسول خدا(ص) و فضیلت و چگونگی آن می‌پردازد.[۴۰]
نویسنده در این فصل، از دیدگاه فقهی، حکم زیارت رسول خدا را بررسی می‌کند و با بیان روایاتی، فضیلت زیارت پیامبر(ص) را اثبات می‌نماید[۴۱] و مقام شفاعت را برای او مسلم می‌داند.[۴۲]
چاپ‌ها[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این کتاب بارها چاپ شده است؛ از جمله به سال 1416ق. با تحقیق عادل عبدالحمید العدوی در المکتبة التجاریة مصطفی الباز در شهر مکه و نیز در سال‌های 1418ق. و 1424ق. با تحقیق علاء ابراهیم و ایمن نصر ازهری با بهره‌گیری از نسخه خطی کتابخانه مصر در انتشارات دارالکتب العلمیه بیروت.
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ الضوء اللامع، ج7، ص84 و 85.
- ↑ الضوء اللامع، ج7، ص84-85.
- ↑ التاریخ و المورخون بمکه، ص130-133.
- ↑ البدر الطالع، ج2، ص114.
- ↑ الضوء اللامع، ج7، ص84 و 85.
- ↑ الضوء اللامع، ج7، ص84 و 85.
- ↑ نظم العقیان، ج7، ص46.
- ↑ البدر الطالع، ج2، ص114.
- ↑ نک: کشف الظنون، ص1601.
- ↑ الدر الکمین بذیل العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین، ص58.
- ↑ نک: التاریخ و المورخون بمکه، ص130-133.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص306.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص180.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص181.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص211.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص155.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص29-30؛ تاریخ مکة المشرفة، ص128؛ تاریخ مکة المشرفة، ص199.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص128-131.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص282-286.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص275-276؛ تاریخ مکة المشرفة، ص281.
- ↑ نک: افادة الانام، ج2، ص7، 38؛ افادة الانام، ج2، ص286-287.
- ↑ نک: تحصیل المرام، ج2، ص632-634.
- ↑ نک: عمارة مسجد النبی، ص92، 99.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص23-24.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص21-212.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص21-104؛ تاریخ مکة المشرفة، ص115-118؛ تاریخ مکة المشرفة، ص122-125؛ تاریخ مکة المشرفة، ص131-142.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص104-115؛ تاریخ مکة المشرفة، ص118-122؛ تاریخ مکة المشرفة، ص128-130؛ تاریخ مکة المشرفة، ص149؛ تاریخ مکة المشرفة، ص151-156.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص127-131.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص179-206-212.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص125-126؛ تاریخ مکة المشرفة، ص149-151؛ تاریخ مکة المشرفة، ص154-179.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص142-149.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص213-348.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص215-231.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص232-241.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص241-258.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص260-264.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص297-316.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص264-297.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص316-333.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص333-348.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص334.
- ↑ تاریخ مکة المشرفة، ص334-335.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل تاریخ مکة المشرفة و المسجدالحرام و المدینة الشریفة و القبر الشریف (کتاب).
- البدر الطالع: محمد الشوکانی (م. 1250ق.)، بیروت، دار المعرفه.
- نظم العقیان: السیوطی (م. 911ق.)، بیروت، المکتبة العلمیه.
- الدر الکمین بذیل العقد الثمین: عمر بن فهد المکی (م. 885ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار الخضر، 1421ق.
- عمارة المسجد النبوی منذ انشائه حتی نهایة العصر المملوکی: محمد هزاع الشهری، قاهره، مکتبة القاهره، 2001م.
- کشف الظنون: حاجی خلیفه (م. 1067ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1413ق.
- هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (م. 1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
- تحصیل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م. 1321ق.)، به کوشش ابن دهیش، 1424ق.
- افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (م. 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.
- التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، موسسة الفرقان، 1994م.
- الضوء اللامع: شمس الدین السخاوی (م. 902ق.)، بیروت، دار مکتبة الحیاة.
- تاریخ مکة المشرفه: محمد ابن الضیاء (م. 854ق.)، به کوشش علاء و ایمن، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1424ق.