|
|
| (۲۹ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| اتحاف الوری باخبار ام القری از مهم ترین منابع تاریخ محلی مکه است. این اثر که در سده نهم هجری نگاشته شده نخستین تاریخی محلی مکه است که به شکل سال‌شمار نگاشته شده و وقایع تاریخ مکه را از ظهور اسلام تا سال 855 گزارش کرده است. | | {{جعبه اطلاعات کتاب |
| | | عنوان = |
| | | عنوان اصلی =اتحاف الوری باخبار ام القری |
| | | تصویر =اتحاف الوری.jpg |
| | | اندازه تصویر = |
| | | توضیح_تصویر = |
| | | نویسنده =عمر بن محمد بن فهد |
| | | برگرداننده = |
| | | ویراستار = |
| | | به تصحیح = |
| | | به کوشش =فهیم محمد شلتوت |
| | | تاریخ نگارش = |
| | | تصویرگر = |
| | | طراح جلد = |
| | | موضوع = |
| | | سبک = |
| | | زبان = عربی |
| | | تعداد جلد = سه جلد |
| | | صفحه = |
| | | قطع = |
| | | ناشر =مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی |
| | | وبسایت ناشر = |
| | | محل انتشارات = |
| | | تاریخ نشر =سال ۱۴۰۴ق |
| | | ترجمه به = |
| | | مجموعه = |
| | | شابک = |
| | }} |
| | |
| | اتحاف الوری باخبار ام القری از مهم‌ترین منابع [[تاریخ محلی مکه]] است که در سده نهم هجری نگاشته شده و وقایع تاریخ مکه را از ظهور اسلام تا سال ۸۵۵ گزارش کرده است. اتحاف الوری نخستین اثر تاریخ مکه است که به شکل سال‌شمار تدوین شده است. این کتاب در اصل ذیلی است بر [[شفاء الغرام]] نوشته تقی الدین فاسی که اطلاعات آن کتاب را بر اساس سال وقوع مرتب کرده و به اطلاعات آن افزوده است. سبک تدوین کتاب، الگویی برای نویسندگان بعدی بود و مطالب کتاب نیز به شکل گسترده مورد استناد نویسندگان تاریخ محلی مکه قرار گرفت. |
| | |
| ==نویسنده== | | ==نویسنده== |
| عمر بن محمد بن محمد بن محمد بن فهد، از محدثان و مورخان بزرگ خاندان مشهور بني‌‌فهد* است. نام او محمد بوده؛ ولي بيشتر وي را عمر می‌خواندند. لقب او نجم الدين و کنيه‌اش ابوالقاسم و همچون ديگر عالمان خاندانش به ابن فهد مشهور است. بر پايه سخن خود وي، نسب او به محمد بن حنفيه مي‌رسد و از اين رو، به او و ديگر اعضاي خاندانش نسبت‌هاي علوي، قُرَشي و هاشمي داده‌اند. گزارشی ديگر، نسب او را به عتبة بن ابي‌‌لهب مي‌رساند. در سده‌هاي 8-10ق. عالمان برجسته‌اي در خاندان ابن فهد ظهور يافتند و در طلب علم به جاهاي دور و نزديک همانند شام، مصر و يمن سفر کردند. اعضاي اين خاندان بيشتر در علم حديث و تاريخ محلي مکه مشهور بودند. | | {{اصلی|عمر بن فهد}} |
| | عمر بن محمد بن محمد بن محمد بن فهد، از محدثان و مورخان بزرگ خاندان مشهور [[بنی فهد]] است. نام او محمد بود؛ ولی بیشتر وی را عمر می‌خواندند. لقب او نجم الدین و کنیه‌اش ابوالقاسم و همچون دیگر عالمان خاندانش به ابن فهد مشهور است.<ref>الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۶</ref> او در سال ۸۱۲ به دنیا آمد و بعد از آموزش نزد پدر سفرهای متعددی برای علم آموزی انجام داد. از آن میان سفرهایش به مصر و شاگردی‌اش نزد استادان مصری از جمله ابن حجر عسقلانی شایان ذکر است.<ref>الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۶-۱۲۷</ref> وی در سال ۸۸۵ درگذشت.<ref>اتحاف الوری، ج۱، ص۱۴ (مقدمه)</ref> |
| | |
| | ==محتوا و روش== |
| | اتحاف الوری از پربرگ‌ترین آثار تاریخ محلی مکه است و اخبار مکه را از سال تولد پیامبر گرامی تا سال ۸۸۵ق. در بر دارد. توجه ابن فهد بیشتر به شرح وقایع است تا وصف اشیا و اماکن. |
|
| |
|
| ابن فهد زير نظر پدرش، تقي الدين ابوالفضل محمد (م.871ق.) مقدمات فقه و حديث و قرآن را آموخت. آموختن فقه را با مذهب حنبلي آغاز کرد؛ ولي همراه پدر تغيير مذهب داد و فراگيري فقه شافعي را در پيش گرفت. او از استادان اهل مکه همانند ابوعبدالله فاسي و استادانی که به این شهر رفت و آمد می‌کردند مانند عبدالرحمن زرندي و ابوبکر مراغي دانش آموخت و اجازه گزارش حديث گرفت. سپس براي کسب علم چند بار به سرزمين‌هاي گوناگون همچون مصر و شام سفر کرد. از استادان وي، دانشمند نام‌آور، ابن حجر عسقلاني است که به او بسيار ارج مي‌نهاد و ابن فهد در سفر قاهره در خانه او ساکن شد. [[شمس‌الدین سخاوي]] نيز رابطه علمي و دوستي نزديک با ابن فهد داشته و در آثارش از او با تعبير «صاحبنا» و «مفيدنا» یاد کرده است.
| | او مطالب کتاب را به سبک سال‌شمار سامان بخشیده و در مطالب مرتب به هر سال به وقایعی همچون نام امیر حج در آن سال، بازسازی‌های اماکن و بناهای مکه در آن سال، گزارش شمار حج‌گزاران کشورهای مختلف؛<ref>برای نمونه: اتحاف الوری، ج۳، ص۳۷، ۱۴۳</ref> یادکرد و شرح تغییرات و رویدادهای غیرعادی که در حج پیش آمده‌اند؛ تغییرات کعبه و اشیای مربوط به آن و توسعه‌های مسجدالحرام؛<ref> برای نمونه:اتحاف الوری،ج۳، ص۱۷۳-۱۷۷ و ۲۰۴-۲۱۴</ref> گزارش‌هایی از کاروان‌های حج کشورهای اسلامی و مسیر حرکت آن‌ها؛<ref>برای نمونه:اتحاف الوری، ج۲، ص۴۰۱، ۴۰۵؛ ج۳، ص۱۳۴، ۱۴۸</ref> رخدادهای سیاسی و نظامی مربوط به حج و مکه<ref>برای نمونه: اتحاف الوری، ج۲، ص۳۶۰، ۴۸۳</ref> و هر‌گونه رویداد در سرزمین‌های دیگر که به گونه‌ای با حج مسلمانان مرتبط بوده‌اند؛<ref>برای نمونه: اتحاف الوری، ج۳، ص۴۸۲</ref> رویدادهای ناگوار طبیعی<ref>اتحاف الوری، ج۲، ص۳۶۱؛ ج۳، ص۳۷</ref> و غیرطبیعی،<ref>برای نمونه: اتحاف الوری، ج۲، ص۱۹۲؛ ج۳، ص۳۷</ref> فعالیت‌های عمرانی و آبادانی مکیان؛ تولد و وفات سرشناسان مکه؛ و گزارش حج سرشناسان کشورهای اسلامی اشاره کرده است. |
| ==آثار نویسنده== | | |
| ابن فهد، جز اتحاف الوري، آثار بسيار ديگر دارد که برخي از آن‌ها اکنون در دست نيستند. مهم‌ترين آن‌ها عبارتند از: | | ===ذیلی بر شفاء الغرام=== |
| {{ستون-شروع|4}}
| | خود ابن فهد می‌گوید در این کتاب قصد داشته اطلاعات [[ابوعبدالله فاسی]] (م.۸۳۲ق.) در کتاب [[شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام]] و تلخیص‌های شش‌گانه آن را به ترتیب زمان وقوع رخدادها و سال به سال بیاورد و نیز اطلاعاتی را که در کتاب فاسی ذکر نشده و نیز اخبار مربوط به زمان خویش را ذیل کتاب فاسی بازنگارد.<ref>اتحاف الوری، ج۱، ص۵-۶</ref>از همین روست که که برخی برخی از کتاب او با تعابیری همانند ذیل علی تاریخ مکة الفاسی یاد کرده‌اند که نشان می‌دهد این کتاب تکملة شفاء الغرام ابوعبدالله فاسی (م.۸۳۲ق.) است. |
| *الالحاقات يا مسلسلات
| |
| *بذل الجهد في من سُمّي بفهد و ابن فهد
| |
| *بغية المرام بأخبار ولاة البلد الحرام
| |
| *التبيين للطبريين
| |
| *تذکرة الاناسي بأولاد ابي‌عبدالله الفاسي
| |
| *السرّ الظهيري بأولاد احمد النوَيري
| |
| *الدر الکمين بذيل العقد الثمين في تاريخ البلد الامين
| |
| *غاية الاماني في تراجم اولاد القسطلاني
| |
| *الفهرست
| |
| *اللباب في الالقاب
| |
| *المخضرمين
| |
| *المشارق المنيرة في ذکر بني‌ظهيره
| |
| *معجم الشيوخ يا المعجم
| |
| *المغير اسمهم
| |
| *المؤاخاة بينهم
| |
| *المدلّسين
| |
| *نور العيون بما تفرق من الفنون
| |
| {{پایان}}
| |
| ==محتوا و روش کتاب==
| |
| اتحاف الوري از پربرگ‌ترين آثار تاريخ محلي مکه است و اخبار مکه را از سال تولد پيامبر گرامي تا سال 885ق. در بر دارد. توجه ابن فهد بيشتر به شرح وقايع است تا وصف اشيا و اماکن. نويسندگان پيشين تاريخ محلي مکه، مانند ازرقي*، فاکهي* و فاسي*، افزون بر اطلاعات دوره خويش، همگي بر پايه شيوه معمول، اطلاعاتي مشابه را از قبيل مشخصات و مساحت جاي‌ها و اشياي مکه و کعبه گرد مي‌آورده‌اند؛ ولي وي از اين شيوه پرهيز کرده و معمولاً تنها اطلاعاتي را آورده است که پيشينيان يا به کلي از آن‌ها ياد نکرده يا کمتر به آن‌ها پرداخته‌اند.
| |
|
| |
|
| او مطالب کتاب را به سبک سال‌شمار (حول نگاری) سامان بخشیده و در مطالب مرتب به هر سال به وقایعی همچون: نام امیر حج در آن سال، بازسازی‌های اماکن و بناهای مکه در آن سال، گزارش شمار حج‌گزاران کشورهاي مختلف (براي نمونه: ج3، ص37، 143)؛ يادکرد و شرح تغييرات و رويدادهاي غيرعادي که در حج پيش آمده‌اند؛ تغييرات کعبه و اشياي مربوط به آن و توسعه‌هاي مسجدالحرام (براي نمونه: همان و نيز ص173-177 و 204-214)؛ گزارش‌هايي از کاروان‌هاي حج کشورهاي اسلامي و مسير حرکت آن‌ها؛ رخدادهاي سياسي و نظامي مربوط به حج و مکه و هر‌گونه رويداد در سرزمين‌هاي ديگر که به گونه‌اي با حج مسلمانان مرتبط بوده‌اند؛ رويدادهاي ناگوار طبيعي و غيرطبيعي، فعاليت‌هاي عمراني و آباداني مکيان؛ تولد و وفات سرشناسان مکه؛ و گزارش حج سرشناسان کشورهاي اسلامي که در جاي جاي کتاب به چشم مي‌خورد. | | ==اهمیت== |
| | ابن فهد، به ظاهر، تنها مورخی است که به رویدادهای سال‌های ۸۳۰-۸۸۵ق. پرداخته است. جز او محمد بن احمد صاغانی قرشی (م.۸۵۴ق.) در نوشته‌هایش درباره تاریخ مکه و مسجدالحرام از این دوره زمانی سخن گفته که در مقایسه با اتحاف الوری به لحاظ گستره زمان و مطلب، کم‌برگ است.<ref>اتحاف الوری، ص۱۸</ref> |
|
| |
|
| | دقت و جامعیت نسبی اتحاف الوری در گزارش سالیانه رخدادهای مکه موجب شده تا این کتاب همواره از منابع مهم پژوهشگران به شمار آید. [[محمد بن عبد الرحمن سخاوی]] بدین کتاب بسیار استناد کرده و در الضوء اللامع مطالبی پرشمار از آن آورده است. بر پایه گزارش سخاوی (م.۹۰۲ق.)، استاد او ابن حجر (م.۸۵۲ق.) و نیز [[مقریزی]] (م.۸۴۵ق.) گزارش‌هایی از این کتاب داشته‌اند.<ref>الضوء اللامع، ج۶، ص۱۲۹-۱۳۰</ref> بسیاری از گزارش‌های کتاب [[الإعلام بأعلام البلدالحرام]] نوشته [[قطب الدین نهروالی]] (م.۹۹۰ق.) نیز برگرفته از اتحاف الوری است.<ref>نک: الاعلام باعلام بیت الله الحرام، ص۸۱، ۸۶، ۸۸، ۹۵-۹۷</ref> |
|
| |
|
| ==منابع کتاب==
| | روش سال‌شمار ابن فهد سرمشق نیز برخی از نویسندگان پس از او شد؛ همانند فرزندش عبدالعزیز (م.۹۲۰ق.) که در کتاب [[بلوغ القِری فی ذیل اتحاف الوری بأخبار ام القُری]] رویدادهای سال ۸۸۵ تا ۹۲۲ق. را ثبت کرد و به روش پدر تفصیل بیشتر داد و مطالب را به ترتیب ماهانه آورد. نیز نوه ابن فهد، جارالله محمد بن عبدالعزیز (م.۹۵۴ق.) در کتاب [[نیل المُنی بذیل بلوغ القری لتکملة اتحاف الوری]] همین شیوه را پی گرفت. |
| ابن فهد علاقه زیادی به مرتب‌سازي و تنظيم موضوعات منابع شرح حال‌نگاري و حديثي موجود به ترتيب الفبايي و تبويب، تخريج و مستندسازي آن‌ها داشت. خود وی می‌گوید در این کتاب قصد داشته اطلاعات [[ابوعبدالله فاسي]] (م.832ق.) در کتاب [[شفاء الغرام بأخبار البلد الحرام]] و تلخيص‌هاي شش‌گانه آن را به ترتيب زمان وقوع رخدادها و سال به سال بياورد و نيز اطلاعاتي را که در کتاب فاسي ذکر نشده و نيز اخبار مربوط به زمان خويش را ذيل کتاب فاسي بازنگارد. (ج1، ص5-6) از همین روست که که برخی برخي از کتاب او با تعابيري همانند ذيل علي تاريخ مکة الفاسي ياد کرده‌اند که نشان مي‌دهد اين کتاب تکملة شفاء الغرام* ابوعبدالله فاسي (م.832ق.) است. | |
|
| |
|
| روش سال‌شمار ابن فهد سرمشق برخي از نويسندگان پس از او شد؛ همانند فرزندش عبدالعزيز (م.920ق.) که در کتاب بلوغ القِري في ذيل اتحاف الوري بأخبار ام القُري رويدادهاي سال 885 تا 922ق. را ثبت کرد و به روش پدر تفصيل بيشتر داد و مطالب را به ترتيب ماهانه آورد. نيز نوه ابن فهد، جارالله محمد بن عبدالعزيز (م.954ق.) در کتاب نيل المُني بذيل بلوغ القري لتکملة اتحاف الوري همين شيوه را پي گرفت.
| | ==چاپ‌ها== |
| | [[فهیم محمد شلتوت]]، محقق عربستانی، جلد یکم کتاب را با سه نسخه خطی و جلد دوم و سوم را با دو نسخه تصحیح کرده و در آغاز هر جلد مقدمه‌ای کوتاه نوشته است. این سه جلد را «مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی» به سال ۱۴۰۴ق. چاپ کرده است. عبدالکریم باز، بخش دیگر کتاب را در یک جلد تصحیح نموده و به سال ۱۴۰۸ق. در همان مرکز به چاپ سپرده است. |
|
| |
|
| ابن فهد غالباً اسناد گزارش‌ها را نياورده و تنها در مواردي اندک به منابع برخي مطالب کتاب اشاره کرده است. (براي نمونه: ج2، ص39، 86، 193، 411) مباحث اتحاف الوري بر اخبار مکه، کعبه و حج استوار است و ابن فهد کوشيده در بررسي و ثبت وقايع از اين حوزه بيرون نرود. با اين حال، بخشي از کتاب (جلد يکم و قسمتي از جلد دوم) به تاريخ اسلام و سيره نبوي اختصاص يافته است. گزارش‌هاي کتاب، از سال ازدواج پدر پيامبر گرامي9 تا 885ق. را در بر دارد. نجم الدين مقدمه‌اي کوتاه بر کتاب نگاشته و از فوايد علم تاريخ و انگيزه خويش در تأليف اين اثر سخن گفته است. شيوه او چنين است که پس از يادکرد سال، به موضوعات و شرح وقايع آن سال مي‌پردازد.
| | هر دو مصحح، منابع گزارش‌های کتاب را تحقیق کرده و آن‌ها را در پانوشت، همراه برخی توضیحات دیگر آورده‌اند. افزون بر نسخه‌های خطی یاد شده، از دیگر منابع تاریخی سود جسته‌اند و گاه نیز کلمه‌ای را از خود بر متن افروده‌اند.این چهار جلد دارای ۲۷۸۸ صفحه است. جلد پنجم ویژه فهرست‌های کتاب است که با کوشش محمد اسماعیل سید احمد، صادق بیلی و محمد ابوشادی فراهم آمده و در سال ۱۴۱۰ چاپ شده است. |
|
| |
|
| ==اهميت== | | ==پیوند به بیرون== |
| ابن فهد، به ظاهر، تنها مورخي است که به رويدادهاي سال‌هاي 830-885ق. پرداخته است. جز او محمد بن احمد صاغاني قرشي (م.854ق.) در نوشته‌هايش درباره تاريخ مکه و مسجدالحرام از اين دوره زماني سخن گفته که در مقايسه با اتحاف الوري به لحاظ گستره زمان و مطلب، کم‌برگ است. (ص18، «مقدمه»)
| | * [http://phz.hajj.ir/422/9335 پایگاه پژوهشکده حج، دانشنامه حج] |
|
| |
|
| دقت و جامعيت نسبي اتحاف الوري در گزارش ساليانه رخدادهاي مکه موجب شده تا اين کتاب همواره از منابع مهم پژوهشگران به شمار آيد. محمد بن عبد الرحمن سخاوي بدين کتاب بسيار استناد کرده و در الضوء اللامع مطالبي پرشمار از آن آورده است. بر پايه گزارش سخاوي (م.902ق.)، استاد او ابن حجر (م.852ق.) و نيز مقريزي (م.845ق.) گزارش‌هايي از اين کتاب داشته‌اند. بسياري از گزارش‌هاي کتاب الإعلام بأعلام البلدالحرام* نوشته قطب الدين نهروالي (م.990ق.) نيز برگرفته از اتحاف الوري است.
| | ==پانویس== |
| | {{پانویس}} |
|
| |
|
| ==چاپ‌ها==
| |
| فهيم شلتوت، محقق عربستاني، جلد يکم کتاب را با سه نسخه خطي و جلد دوم و سوم را با دو نسخه تصحيح کرده و در آغاز هر جلد مقدمه‌اي کوتاه نوشته است. اين سه جلد را «مرکز البحث العلمي و احياء التراث الاسلامي» به سال 1404ق. چاپ کرده است. عبدالکريم باز، بخش ديگر کتاب را در يک جلد تصحيح نموده و به سال 1408ق. در همان مرکز به چاپ سپرده است. او مقدمه‌اي کوتاه در اهميت اين کتاب نگاشته و به نسخه‌هايي که از آن‌ها براي تصحيح سود برده، اشاره نکرده؛ ولي به ظاهر از همان نسخه‌هاي فهيم شلتوت بهره جسته است. هر دو مصحح، منابع گزارش‌هاي کتاب را تحقيق کرده و آن‌ها را در پانوشت، همراه برخي توضيحات ديگر آورده‌اند. افزون بر نسخه‌هاي خطي ياد شده، از ديگر منابع تاريخي همانند اخبار مکه ازرقي (ج1، ص512، «پانوشت 1-2»)، طبقات ابن سعد (ج1، ص450، «پانوشت3»)، الکامل ابن اثير (ج3، ص27-28)، شفاء الغرام فاسي (ج3، ص32)، الضوء اللامع (ج4، ص360، «پانوشت1-2»)، العقد الثمين سخاوي (ج3، ص27-28، 33)، معجم الشيوخ تأليف خود وي (ج4، ص360، «پانوشت 1-2») و درر الفرائد عبدالقادر انصاري جزيري (م.976ق.) (ج3، ص32) سود جسته‌اند و گاه نيز کلمه‌اي را از خود بر متن افروده و در پانوشت دليل آورده‌اند: «سياق سخن چنين کلمه‌اي را طلب مي‌کند». (ج3، ص27، «پانوشت 1»؛ ص43، «پانوشت4») اين چهار جلد داراي 2788 صفحه است. جلد پنجم ويژه فهرست‌هاي کتاب است که با کوشش محمد اسماعيل سيد احمد، صادق بيلي و محمد ابوشادي فراهم آمده و در سال 1410 چاپ شده است.
| |
| ==منابع== | | ==منابع== |
| اتحاف الوري باخبار ام القري: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش شلتوت و عبدالکريم، مكه، مرکز البحث العلمي و احياء التراث الاسلامي، 1404ق؛ الإعلام بأعلام بيت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالي (م.990ق.)، به كوشش علي محمد، قاهره، المکتبة الثقافية الدينيه، 2004م؛ الاعلان بالتوبيخ: شمس الدين السخاوي (م.902ق.)، به كوشش فرانز روز، بيروت، دار الکتب العلميه؛ ايضاح المکنون: اسماعيل باشا بغدادي (م.1339ق.)، به كوشش رفعت بيگله، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع: محمد بن علي شوکاني (م.1250ق.)، به كوشش خليل منصور، بيروت، دار الکتب العلميه، 1998م؛ بلوغ القري في ذيل اتحاف الوري باخبار ام القري: عبدالعزيز بن النجم بن فهد (م.922ق.)، به كوشش صلاح الدين بن خليل ابراهيم و ديگران، قاهره، دار القاهره، 2005م؛ التاريخ و المورخون: محمد الحبيب الهيله، مکه، مؤسسة الفرقان، 1994م؛ تهذيب الکمال: المزي (م.742ق.)، به كوشش بشار عواد معروف، بيروت، مؤسسة الرساله، 1985م؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامي: موسوي بجنوردي، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامي، 1368ق؛ الدر الکمين بذيل العقد الثمين في تاريخ البلد الامين: عمر بن محمد بن فهد (م.885ق.)، به كوشش عبدالملک بن دهيش، بيروت، دار خضاعه، 2000م؛ الضوء اللامع: شمس الدين السخاوي (م.920ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامي؛ غاية المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزيز بن فهد المکي (م.920ق.)، به كوشش فهيم شلتوت، جده، دار المدني، 1986م؛ کشف الظنون: حاجي خليفه (م.1067ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ نظم العقيان في اعيان الاعيان: السيوطي (م.911ق.)، به كوشش فيليپ حتي، نيويورک، 1927م. | | {{منابع}} |
| ==پیوند به بیرون== | | {{دانشنامه |
| پایگاه پژوهشکده حج، دانشنامه حج، [http://phz.hajj.ir/422/9335]
| | | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/9335 |
| | | عنوان = اتحاف الوری |
| | | نویسنده = ابراهیم احمدیان |
| | }} |
| | * '''اتحاف الوری باخبار ام القری''': عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به کوشش شلتوت و عبدالکریم، مکه، مرکز البحث العلمی و احیاء التراث الاسلامی، ۱۴۰۴ق |
| | * '''الإعلام بأعلام بیت الله الحرام''': محمد بن احمد النهروالی (م.۹۹۰ق.)، به کوشش علی محمد، قاهره، المکتبة الثقافیة الدینیه، ۲۰۰۴م |
| | * '''بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری باخبار ام القری''': عبدالعزیز بن النجم بن فهد (م.۹۲۲ق.)، به کوشش صلاح الدین بن خلیل ابراهیم و دیگران، قاهره،دار القاهره، ۲۰۰۵م |
| | * '''الدر الکمین بذیل العقد الثمین فی تاریخ البلد الامین''': عمر بن محمد بن فهد (م.۸۸۵ق.)، به کوشش عبدالملک بن دهیش، بیروت، دار خضاعه، ۲۰۰۰م |
| | * '''الضوء اللامع''': شمس الدین السخاوی (م.۹۲۰ق.)، قاهره، دار الکتاب الاسلامی |
| | * '''غایة المرام بأخبار سلطنة البلد الحرام''': عبدالعزیز بن فهد المکی (م.۹۲۰ق.)، به کوشش فهیم شلتوت، جده،دار المدنی، ۱۹۸۶م |
| | {{پایان}} |
| | |
| | {{کتاب‌های مرتبط با حج}} |
| | |
| | <onlyinclude>{{تکمیل مقاله |
| | | شناسه = شد |
| | | جعبه اطلاعات = شد |
| | | عنوان‌بندی = شد |
| | | ویرایش = شد |
| | | لینک‌دهی = |
| | | عکس = شد |
| | | جعبه نقل قول = |
| | | پیوند به بیرون = |
| | | مطالعه بیشتر = |
| | | پانویس و منابع = شد |
| | | ناوبری = شد |
| | | رده = شد |
| | | تغییر مسیر = |
| | }}<onlyinclude> |
| | |
| | [[رده:کتاب‌های تاریخ مکه]] |
| | [[رده:مقاله‌های تکمیل‌شده]] |
