به سوی خانه خدا

به سوی خانه خدا

پدید آورندگان
نویسنده	علی دهقان
تاریخ نگارش	ق./1352ش
محتوا
موضوع	سفرنامه حج
زبان	فارسی
نشر
تعداد جلد	1 جلد
تعداد صفحات	276 صفحه
قطع	وزیری
تاریخ نشر	1354ش.

به سوی خانه خدا سفرنامه حج نوشته علی دهقان در سال 1393ق./1352ش. است. سفرنامه به صورت یادداشت‌های روزانه و پس از سفر تألیف شده است. سفرنامه شامل اطلاعاتی از شیوه‌ حج‌گزاری ایرانیان و حاجیان سایر کشورهای اسلامی در اوایل دهه پنجاه شمسی است. نویسنده بعد از شرح مقدمات سفر، به بیان آگاهی‌هایی تاریخی از عربستان، مکه، مدینه و جده، شخصیت‌های آغاز اسلام، مساجد، راه‌ها و فاصله شهرها و ... پرداخته است. نویسنده همچنین انتقاداتی نسبت به نحوه برگزاری حج مطرح کرده و پیشنهادی برای اداره حرمین شریفین توسط شورایی که همه کشورهای اسلامی در آن شریک باشند ارائه می‌دهد.

معرفی اجمالی

این کتاب گزارش سفر حج نویسنده در سال 1393ق./1352ش. از شهر تهران است و آگاهی‌هایی درباره حج‌گزاری و کاروان‌های حج ایرانیان و ادارات و سازمان‌های ایرانی مربوط به حج در آغاز دهه پنجاه ش. به‌دست می‌دهد. معرفی کشور عربستان سعودی به لحاظ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقلیمی، عمرانی و مذهبی در آن دوره، پادشاهی خالد بن عبدالعزیز، از مطالب کتاب است.

معرفی نویسنده

علی دهقان‌ به سال 1285ش. در ارومیه زاده شد و در دانش‌سرای عالی تهران تحصیل نمود. وی به سال 1323ش. به ریاست اداره فرهنگ و در سال 1340ش. به استانداری استان چهارم، رضائیه (ارومیه) منصوب شد. آثار و تالیفاتی در حوزه فرهنگ و علوم تربیتی به او نسبت داده‌اند. او هنگام سفر حج بازنشسته بوده است.

استفاده از دیگر کتب

سفرنامه حاضر ابتدا به صورت یادداشت‌های روزانه نوشته شده و پس از سفر، تالیف و تنظیم گشته است. دهقان برای تکمیل آگاهی‌های سفرنامه از برخی کتاب‌های تاریخی و سفرنامه‌های حج از جمله تاریخ یعقوبی و سفرنامه ابن بطوطه، عباس پهلوان و علینقی منزوی استفاده کرده است.

شروع سفر

سفر دهقان به حجاز به صورت هوایی بوده است. او از تهران، نخست به جده و پس از چند ساعت، با هواپیمایی دیگر به مدینه پرواز کرده است. در جده ساعاتی در مدینة الحاج به‌سر برده؛ جایی که مسافران ایرانی برای چند ساعت انتظار پرواز به مدینه از برخی امکانات رفاهی بهره‌مند می‌شده‌اند و شامل چند ساختمان بوده است.

محتوای کتاب

جز فصل اول که مربوط به تهیه مقدمات سفر است، این سفرنامه به ترتیب روزهای سفر، از روز اول تا بیست و نهم، تنظیم شده است. بخش مفصل این کتاب به ذکر جزئیات اموری مانند معاینه پزشکی حج اختصاص یافته است.

آگاهی‌های تاریخی از کشور عربستان و شهر مکه و مدینه و جده، شرح جنگ‌ها و زندگی شخصیت‌های آغاز اسلام، مساجد، راه‌ها و نیز بهای خدمات و مواد خوراکی، فاصله میان شهرها و مکان‌های دیگر و جز آن به تفصیل میان مطالب کتاب گنجانده شده است.

نویسنده گاه نظر خود را درباره برخی رویدادهای تاریخی مربوط به حج بیان کرده است. وی همراه گزارش اتفاقات سفر و مناسک حج، به فراخور، انتقادهایی را در زمینه موضوعات گوناگون به میان آورده است.

برای نمونه از روحانیان کاروان انتقاد کرده که حج‌گزاران را از فلسفه حج و مناسک آن آگاه نمی‌کنند.

گزارش از وضعیت حاجیان ایرانی

مقایسه این سفرنامه با سفرنامه‌های دهه چهل ش. (برای نمونه، با من به خانه خدا بیایید) حاکی از بهبود نسبی وضعیت حاجیان ایرانی به لحاظ سازماندهی، مدیریت و امکانات رفاهی و بهداشتی در دهه پنجاه ش. است.

به گفته نویسنده، سازمان اوقاف و شیر و خورشید سرخ ایران نزدیک مسجدالحرام ساختمانی اجاره نموده و بر امور حج‌گزاری ایرانیان نظارت داشته است.

ساختار کتاب

کتاب را می‌توان به چهار بخش تقسیم کرد: تهیه مقدمات سفر، مدینه منوره، مکه مکرمه، و مناسک عمره و حج تمتع و بازگشت؛

بخش نخست

این بخش به تهیه مقدمات سفر حج می‌پردازد. نحوه ثبت نام حجاج، معاینات پزشکی و تزریق واکسن، تعیین کاروان، توصیه‌های اوقاف و مدیر کاروان به زائران مانند همراه نداشتن مفاتیح الجنان و جلسه توجیهی مسافران حج.

او در این بخش به پاره‌ای از نارسایی‌ها همچون مشکلات اداری و قوانینی که آن‌ها را نادرست می‌پندارد، پرداخته است؛ از جمله این که ایرانیان از سفر به همه کشورهای عربی در ایام حج منع می‌شده‌اند تا مبادا خود به صورت مستقل و بیرون از چارچوب اوقاف به حج روند. به نظر وی، این قانون مشکلاتی را برای کسانی که به دلیل‌های دیگر ناچار بوده‌اند به کشورهای عربی سفر کنند، پدید می‌آورده است.

به گفته دهقان، کاروان آن‌ها یک روحانی، یک سخنران مذهبی با تحصیلات دانشگاهی، یک مداح و یک پزشک در اختیار داشته است. شمار خادمان کاروان‌ها به تناسب بزرگی آن‌ها متغیر بوده است.

به سال 1352ش. هزینه سفر حج 65 هزار ریال بوده و در برابر ارائه خدمات افزون، هزینه‌ای در حدود بیست هزار ریال دریافت می‌شده است. زائران می‌باید نام مطوف مکه و دلیل (راهنما) خود در مدینه را همواره به یاد می‌داشتند تا هنگام بررسی و بازرسی، در گذرنامه‌شان ثبت شود. در غیر این صورت، خود ماموران عربستان برای آن‌ها مطوف و دلیل تعیین می‌کردند.

وظیفه مطوف و دلیل، حل پاره‌ای از مشکلات اجرایی و تدارکاتی و ارائه برخی راهنمایی‌ها در مکه و مدینه بوده است. با این همه و بر خلاف انتظار دهقان، او دلیل را تنها یک‌بار دیده و مطوف را اصلاً دیدار نکرده است.

بخش دوم

به گزارش دهقان، مدینه به سرعت در حال تغییر بوده و ساختمان‌های قدیم را ویران و خیابان و بناهای جدید می‌ساخته‌اند. بخشی از مطالب این بخش به شرح پیشینه مردم مدینه اختصاص یافته است.

بیشتر مردم مدینه در آن هنگام تنگدست بوده‌اند. دهقان محله شیعه‌نشین نخاوله را دیده و با تاثر از فقر سخت و وضعیت غیر بهداشتی و آلوده آن یاد کرده است.

او از مسمومیت نیمی از اعضای کاروان در یک شب به علتی ناشناخته گزارش داده است. به رغم گزارش برخی سفرنامه‌های سال‌های پیش که حاکی از بدرفتاری ماموران سعودی با ایرانیان است، به گفته دهقان، رفتار ماموران با ایرانیان مناسب بوده و حتی هنگامی که زائران ایرانی ضریح پیامبر را می‌بوسیده‌اند، آنان بی‌احترامی روا نمی‌داشته‌اند.

او تغییر رفتار سعودی‌ها را برخاسته از سیاست خارجی دولت وقت ایران دانسته است. به گفته نویسنده، در نتیجه توصیه‌های سازمان اوقاف ایران، حج‌گزاران و زائران ایرانی به لحاظ وضعیت ظاهری و پوشش از دیگر زائران آراسته‌تر بوده‌اند.

بخش سوم

دهقان روز سیزدهم سفر خود، با اتوبوس از مدینه به مکه رفته است. او به صورت مفصّل، محرمات احرام و برخی مناسک را برشمرده و از حکومت سعودی به دلیل نامناسب بودن مکان استراحت میان راه نزدیک بدر و فقر مردم منطقه، انتقاد کرده است.

تاریخچه شهر مکه، معرفی شهر کنونی، مسجدالحرام و تاریخ آن، گوشه‌ای از فلسفه برخی مناسک حج و ماجرای‌ هاجر و اسماعیل و معرفی دیگر مکان‌ها و اشیای مربوط به حج و مسجدالحرام از موضوعات مفصل این بخش است؛

حاجیان دیگر کشورهای اسلامی

نویسنده حاجیان کشورها را به سه گروه تقسیم کرده است:

اول، گروهی عرب فقیر که در خیابان‌ها و مسجدالحرام یا در چادرهای بیرون مکه به‌سر می‌برند. دوم، مردم کشورهایی مانند مصر، الجزایر، سوریه، ترکیه و اردن که در محل‌های تقریبا خوب اقامت کرده، تشکیلات مناسبی دارند. سوم، حاجیان ایرانی و چند کشور‌ اندک دیگر که از سازمان منسجم و امکانات بسیار خوب برخوردارند. به گفته او، مردم مکه نیز بدین سبب حاجیان ایرانی را می‌ستوده‌اند.

بنابر آماری که به نقل از مقام‌های عربستان در این بخش آمده، شمار حجاج، جز حاجیان عربستان، در آن سال بیش از 600 هزار تن بوده است. دهقان دلیل کمتر شدن شمار حاجیان را نسبت به سال پیش، نبرد اعراب و اسرائیل دانسته است.

ایران با بیش از 50 هزار تن حج‌گزار، پس از پاکستان در رتبه دوم جای داشته است. در این بخش، آماری دقیق از شمار حاجیان کشورها و مناطق گوناگون جهان ارائه شده است.

دهقان مقایسه‌ای میان مکه و مدینه ترتیب داده که حاوی آگاهی‌هایی است؛ از جمله این که ساکنان مکه از رفاه بیشتری برخوردارند.

بخش چهارم

این بخش از سفرنامه، شرح بازدیدها و زیارت‌های دهقان از مکان‌ها و آثار تاریخی و مذهبی پس از مناسک حج است. وی در آغاز از فواید نظارت سازمان اوقاف بر حج سخن گفته و از دیگران گزارش کرده که در سال‌های پیش برخی مدیران کاروان‌ها و حمله‌دارها به‌گونه‌ای حج‌گزاران را سرگردان و ناراحت می‌کرده‌اند که حتی بعضی از مناسک و مراسم حج واجب آن‌ها از دست می‌رفته است.

او مداخله سازمان اوقاف در حج‌گزاری ایرانیان را سودمند خوانده و برخی از فواید آن را برشمرده است.

دهقان دو روز پایانی سفر را در جده گذرانده و روز بیست و نهم سفر (18 ذی‌حجه) از فرودگاه جده به ایران بازگشته است.

پیشنهادهایی برای اداره حرمین

او در پایان کتاب، دیدگاه‌هایی درباره شیوه اداره حرمین شریفین ارائه نموده و پیشنهاد کرده است که مکه و مدینه به‌عنوان مکان‌های مذهبی متعلق به همه مسلمانان، به صورتی مستقل و زیرنظر شورایی از نمایندگان کشورهای اسلامی اداره شوند.

چاپ‌ها

قسمت‌هایی از این سفرنامه، نخست در مجله خواندنی‌ها با عنوان «یادداشت‌های روزانه یک حاجی ایرانی در سفر مکه سال گذشته» به سال 1353ش. در چند شماره پیاپی به چاپ رسید. سپس به سال 1354ش. در چاپ آذین با عنوان بسوی خانه خدا با زیرعنوان «گزارش مشروح سفر به عربستان سعودی و انجام مناسک حج تمتع از 23 آذر تا 19 دی‌ماه 1352 ش.» در 276 صفحه وزیری منتشر گشت.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل به سوی خانه خدا.