صفا و مروه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{مکان‌های آیین حج عمودی}} '''صفا و مروه''' نام دو کوه کوچک در کنار [[مسجدالحرام]] است. [[سعی]] میان این دو کوه، از [[اعمال حج تمتع]] و [[عمره مفرده]] است و انجام‌ندادن آن موجب باطل‌شدن حج می‌شود. صفا در پایین [[کوه ابوقبیس]] و در سمت جنوبی [[کعبه]] و نقطه آغاز سعی محسوب می‌شود. مروه نیز کوهی کوچک و هم‌جوار [[کوه قیقعان]] است که در سمت شمال شرقی کعبه قرار گرفته و نقطه پایان سعی به شمار می‌آید. به فاصله میان دو کوه صفا و مروه [[مسعی]] گفته می‌شود. آیه ۱۵۸ [[سوره بقره]] صفا و مروه را از [[شعائرالهی]] برشمرده است. | {{مکان‌های آیین حج عمودی}} '''صفا و مروه''' نام دو کوه کوچک در کنار [[مسجدالحرام]] است. [[سعی]] میان این دو کوه، از [[اعمال حج تمتع]] و [[عمره مفرده]] است و انجام‌ندادن آن موجب باطل‌شدن حج می‌شود. صفا در پایین [[کوه ابوقبیس]] و در سمت جنوبی [[کعبه]] و نقطه آغاز سعی محسوب می‌شود. مروه نیز کوهی کوچک و هم‌جوار [[کوه قیقعان]] است که در سمت شمال شرقی کعبه قرار گرفته و نقطه پایان سعی به شمار می‌آید. به فاصله میان دو کوه صفا و مروه [[مسعی]] گفته می‌شود. آیه ۱۵۸ [[سوره بقره]] صفا و مروه را از [[شعائرالهی]] برشمرده است. | ||
==مکان صفا و مروه== | ==مکان صفا و مروه== | ||
«صفا» بخشی از کوه ابوقبیس است<ref>تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ج۱، ص۱۹۴.</ref> که در قسمت جنوبی مسجدالحرام واقع شده است.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۵.</ref> صفا پیش‌تر متصل به کوه ابوقبیس بود ولی در بازسازی‌های دوره سعودی از آن | «صفا» بخشی از کوه ابوقبیس است<ref>تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ج۱، ص۱۹۴.</ref> که در قسمت جنوبی مسجدالحرام واقع شده است.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۵.</ref> صفا پیش‌تر متصل به کوه ابوقبیس بود ولی در بازسازی‌های دوره سعودی از آن جدا شد.<ref>المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ج۱، ص۱۵۹.</ref> سعی میان صفا و مروه از کوه صفا آغاز می‌گردد.<ref>پرشکوهترین مراسم عبادت و قربانی، ج۱، ص۶۰.</ref> | ||
«مروه» نیز جزئی از کوه «قیقعان» است.<ref>مناسک حج، ج۱، ص۱۷۰.</ref> کوه مروه در ناحیه شمال شرقی کعبه قرار دارد.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۵.</ref> بخشی از کوه مروه تا سال ۱۳۷۴ شمسی باقی بود اما در این سال، به هدف گسترش محدوده دور زدن سعی‌کنندگان، قسمت باقی مانده آن نیز برداشته شد.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۷ - ۱۰۸.</ref> | «مروه» نیز جزئی از کوه «قیقعان» است.<ref>مناسک حج، ج۱، ص۱۷۰.</ref> کوه مروه در ناحیه شمال شرقی کعبه قرار دارد.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۵.</ref> بخشی از کوه مروه تا سال ۱۳۷۴ شمسی باقی بود اما در این سال، به هدف گسترش محدوده دور زدن سعی‌کنندگان، قسمت باقی مانده آن نیز برداشته شد.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۷ - ۱۰۸.</ref> | ||
| خط ۸: | خط ۸: | ||
===فاصله صفا و مروه و شکل امروزین=== | ===فاصله صفا و مروه و شکل امروزین=== | ||
فاصله میان صفا و مروه که سعی در آنجا انجام می‌شود را مسعیٰ می‌گویند.<ref>مناسک حج ویژه بانوان، ص۲۰۹.</ref> فاصله میان این دو کوه را حدود سیصد و هشتاد متر دانسته‌اند.<ref>تفسیر احسن‌الحدیث، ج۱، ص۲۸۹.</ref> فاصله میان صفا و مروه نخستین بار در سال ۱۳۴۵ شمسی سنگفرش کردند | فاصله میان صفا و مروه که سعی در آنجا انجام می‌شود را مسعیٰ می‌گویند.<ref>مناسک حج ویژه بانوان، ص۲۰۹.</ref> فاصله میان این دو کوه را حدود سیصد و هشتاد متر دانسته‌اند.<ref>تفسیر احسن‌الحدیث، ج۱، ص۲۸۹.</ref> فاصله میان صفا و مروه نخستین بار در سال ۱۳۴۵ شمسی سنگفرش کردند. امروزه مسعی به‌صورت سالن سرپوشیده‌ای به عرض ٢٠ متر در دو طبقه ساخته شده که ارتفاع طبقه اوّل «١٢ متر» و ارتفاع طبقه دوم «٩ متر» است. این مسیر از دو قسمت رفت و برگشت تشکیل شده است.<ref>آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۷.</ref> | ||
برای پیشگیری از خطرات احتمالی سیل، در زیر مسعی، کانالی به عرض «۵ متر» و ارتفاع «۶\۴ متر» احداث گردیده که آب را به سمت بیرون هدایت می‌کند.<ref>فی خدمة ضیوف الرحمان، ص۶۸.</ref>[[پرونده:مسعی.png|وسط|بی‌قاب|600x600px]] | برای پیشگیری از خطرات احتمالی سیل، در زیر مسعی، کانالی به عرض «۵ متر» و ارتفاع «۶\۴ متر» احداث گردیده که آب را به سمت بیرون هدایت می‌کند.<ref>فی خدمة ضیوف الرحمان، ص۶۸.</ref>[[پرونده:مسعی.png|وسط|بی‌قاب|600x600px]] | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۶: | ||
سعی باید بعد از [[طواف]] و [[نماز طواف]] انجام شود.<ref>مناسک حج (محشی)، ص۳۸۷.</ref> البته لازم ندانسته‌اند که بلافاصله پس از نماز طواف، سعی انجام شود.<ref>مناسک جامع حج، ص۲۴۰.</ref> | سعی باید بعد از [[طواف]] و [[نماز طواف]] انجام شود.<ref>مناسک حج (محشی)، ص۳۸۷.</ref> البته لازم ندانسته‌اند که بلافاصله پس از نماز طواف، سعی انجام شود.<ref>مناسک جامع حج، ص۲۴۰.</ref> | ||
از مسائل جدید پیرامون سعی صفا و مروه، انجام سعی در طبقه فوقانی آن است که در دوره آل‌سعود ساخته شده است. فقیهان شیعه معتقدند سعی در طبقه دوم، سعی بین دو کوه صفا و مروه نیست و به همین جهت در حالت عادی صحیح نیست.<ref>جامع الفتاوی، ص۱۵۶.</ref> | از مسائل جدید پیرامون سعی صفا و مروه، انجام سعی در طبقه فوقانی آن است که در دوره [[آل سعود|آل‌سعود]] ساخته شده است. فقیهان شیعه معتقدند سعی در طبقه دوم، سعی بین دو کوه صفا و مروه نیست و به همین جهت در حالت عادی صحیح نیست.<ref>جامع الفتاوی، ص۱۵۶.</ref> | ||
==نگارخانه== | ==نگارخانه== | ||
<gallery mode="packed" heights="150px"> | <gallery mode="packed" heights="150px"> | ||
نسخهٔ ۱۴ مارس ۲۰۲۴، ساعت ۰۸:۰۸
 |
| میقات |
| مکه |
| عرفات |
| مأزمین |
| مشعرالحرام |
| وادی محسر |
| منا |
| جمرات |
| مسجدالحرام |
| مسعی (صفا و مروه) |
صفا و مروه نام دو کوه کوچک در کنار مسجدالحرام است. سعی میان این دو کوه، از اعمال حج تمتع و عمره مفرده است و انجام‌ندادن آن موجب باطل‌شدن حج می‌شود. صفا در پایین کوه ابوقبیس و در سمت جنوبی کعبه و نقطه آغاز سعی محسوب می‌شود. مروه نیز کوهی کوچک و هم‌جوار کوه قیقعان است که در سمت شمال شرقی کعبه قرار گرفته و نقطه پایان سعی به شمار می‌آید. به فاصله میان دو کوه صفا و مروه مسعی گفته می‌شود. آیه ۱۵۸ سوره بقره صفا و مروه را از شعائرالهی برشمرده است.
مکان صفا و مروه
«صفا» بخشی از کوه ابوقبیس است[۱] که در قسمت جنوبی مسجدالحرام واقع شده است.[۲] صفا پیش‌تر متصل به کوه ابوقبیس بود ولی در بازسازی‌های دوره سعودی از آن جدا شد.[۳] سعی میان صفا و مروه از کوه صفا آغاز می‌گردد.[۴]
«مروه» نیز جزئی از کوه «قیقعان» است.[۵] کوه مروه در ناحیه شمال شرقی کعبه قرار دارد.[۶] بخشی از کوه مروه تا سال ۱۳۷۴ شمسی باقی بود اما در این سال، به هدف گسترش محدوده دور زدن سعی‌کنندگان، قسمت باقی مانده آن نیز برداشته شد.[۷]
پیش از توسعه جدید در مسجد الحرام، میان مسعی و مسجدالحرام فاصله‌ای وجود داشت و بازاری در آنجا برپا بود. اما در توسعه مسجد، محدوده مسجد تا مسعی امتداد یافت.[۸]
فاصله صفا و مروه و شکل امروزین
فاصله میان صفا و مروه که سعی در آنجا انجام می‌شود را مسعیٰ می‌گویند.[۹] فاصله میان این دو کوه را حدود سیصد و هشتاد متر دانسته‌اند.[۱۰] فاصله میان صفا و مروه نخستین بار در سال ۱۳۴۵ شمسی سنگفرش کردند. امروزه مسعی به‌صورت سالن سرپوشیده‌ای به عرض ٢٠ متر در دو طبقه ساخته شده که ارتفاع طبقه اوّل «١٢ متر» و ارتفاع طبقه دوم «٩ متر» است. این مسیر از دو قسمت رفت و برگشت تشکیل شده است.[۱۱]
برای پیشگیری از خطرات احتمالی سیل، در زیر مسعی، کانالی به عرض «۵ متر» و ارتفاع «۶\۴ متر» احداث گردیده که آب را به سمت بیرون هدایت می‌کند.[۱۲]
پیشینه
پیشینه تاریخی کوه‌های صفا و مروه در روایات به زمان هبوط حضرت آدم(ع) بازگردانده شده است. در حدیثی از امام صادق(ع) نقل شده که پس از هبوط آدم و حوا به زمین، آدم بر روی کوه صفا و حوا بر روی کوه مروه قرار گرفتند. نام کوه صفا از اسم حضرت آدم و با توجه به آیه «إِنَّ اللَّهَ اصْطَفی آدَمَ ...» گرفته شد. مروه را نیز مروه نامیدند که از اسم زن (الْمَرْأَة) گرفته شده است.[۱۳]
روایات دیگر شهرت این دو کوه را به عصر حضرت ابراهیم(ع) پیوند می‌زنند. بنابر روایت از ابن عباس نخستین کسی که میان صفا و مروه دوید مادر اسماعیل بود.[۱۴] و به دنبال هفت مرتبه آمد و شد هاجر بین صفا و مروه، سعی، سنّت شد.[۱۵] اولین بار ابراهیم همراه با فرزندش اسماعیل این سنّت الهی را انجام دادند.[۱۶] پیامبران دیگر در زیارت کعبه این عمل را نجام می‌دادند.[۱۷]
عصر جاهلی
بنابر برخی گزارش‌های تاریخی در عصر جاهلی، بر کوه صفا بت نهیک و بر کوه مروه بت مطعم الطیر قرار داده شده بود.[۱۸] از این رو آن دسته از مشرکان که بت منات را می‌پرستیدند سعی صفا و مروه را انجام نمی‌دادند.[۱۹] این بت‌ها همچنان بر روی کوه صفا و مروه قرار داشت تا آن گاه که در سال هفتم از هجرت پیامبر اسلام(ص) برای انجام «عمرة القضا» به مکّه آمدند و بنابر روایتی از امام صادق(ع) به درخواست رسول خدا(ص) بت‌ها را از صفا و مروه برداشتند و آن حضرت میان صفا و مروه سعی نمود و پس از آن بار دیگر آنها را بر روی صفا و مروه نصب کردند.[۲۰]
صفا و مروه در قرآن
صفا و مروه یک بار در آیه ۱۵۸ سوره بقره آمده است:
| ﴿ | إِنَّ ٱلصَّفَا وَٱلۡمَرۡوَةَ مِن شَعَآئِرِ ٱللَّهِ فَمَنۡ حَجَّ ٱلۡبَیۡتَ أَوِ ٱعۡتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَیۡهِ أَن یَطَّوَّفَ بِهِمَاۚ وَمَن تَطَوَّعَ خَیۡرٗا فَإِنَّ ٱللَّهَ شَاکِرٌ عَلِیمٌ در حقیقت، «صفا» و «مروه» از شعایر خداست [که یادآور اوست]؛ پس هر که خانه [خدا] را حج کند، یا عمره گزارد، بر او گناهی نیست که میان آن دو سعی به جای آورد و هر که افزون بر فریضه، کار نیکی کند، خدا حق شناس و داناست |
﴾ |
براساس روایاتی که شیعه و اهل‌سنت نقل کرده‌اند در عصر جاهلیت مشرکان در بالای کوه صفا و کوه مروه بت قرار داده بودند. مشرکان به هنگام سعی از این دو کوه بالا می‌رفتند و آن دو بت را به عنوان تبرک، با دست خود مسح میکردند. مسلمانان به خاطر این موضوع از سعی میان صفا و مروه کراهت داشتند و گمان میکردند در این شرائط سعی صفا و مروه کار صحیحی نیست. آیه ۱۵۸ بقره نازل شد و به آنها اعلام داشت که صفا و مروه از شعائر خداوند است و سعی میان این دو را تأیید کرد.[۲۱]
فضیلت صفا و مروه
در روایتی از پیامبر، پاداش سعی میان صفا و مروه با پاداش حج پیاده و پاداش آزاد کردن هفتاد بنده برابر شمرده شده است.[۲۲] در روایاتی از امامان شیعه بر فضیلت محل سعی تاکید شده است.[۲۳][۲۴] از امام صادق(ع) نقل شده که در نزد خداوند، هیچ بقعه‌ای محبوب‌تر از محل سعی نیست؛ زیرا هر زورگویی در آن، خوار می‌شود.[۲۵]
حکم فقهی سعی
سعی، بین صفا و مروه رکنی از ارکان حج است، اگر حاجیان عمداً آن را ترک کنند حج آنان باطل می‌باشد.[۲۶] در سعی صفا و مروه هفت مرتبه مسیر میان دو کوه صفا و مروه پیموده می‌شود.[۲۷] به این نحو که پیمودن از کوه صفا تا کوه مروه یک بار حساب گشته و برگشت از مروه به صفا دور دوم از هفت دور حساب می‌شود. هفت دور سعی از صفا آغاز شده و به مروه ختم می‌گردد.[۲۸]
سعی باید بعد از طواف و نماز طواف انجام شود.[۲۹] البته لازم ندانسته‌اند که بلافاصله پس از نماز طواف، سعی انجام شود.[۳۰]
از مسائل جدید پیرامون سعی صفا و مروه، انجام سعی در طبقه فوقانی آن است که در دوره آل‌سعود ساخته شده است. فقیهان شیعه معتقدند سعی در طبقه دوم، سعی بین دو کوه صفا و مروه نیست و به همین جهت در حالت عادی صحیح نیست.[۳۱]
نگارخانه
-
کوه صفا
-
کوه مروه
-
کوه صفا و سعی‌کنندگان از نمای بالا
-
تصویری قدیمی از کوه صفا
-
![مسعی از طرف صفا و پله‌هایی که به سمت کوه صفا می‌رود. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.[۳۲]](/images/thumb/d/de/%D9%85%D8%B3%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B7%D8%B1%D9%81_%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B5%D9%85.jpg/326px-%D9%85%D8%B3%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B7%D8%B1%D9%81_%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B5%D9%85.jpg)
-
![مسعی از طرف مروه. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.[۳۳]](/images/thumb/f/fe/%D9%85%D8%B3%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B7%D8%B1%D9%81_%D9%85%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B5%D9%85.jpeg/395px-%D9%85%D8%B3%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B7%D8%B1%D9%81_%D9%85%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B5%D9%85.jpeg)
.png)
![مسعی از طرف صفا و پله‌هایی که به سمت کوه صفا می‌رود. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.[۳۲]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B7%D8%B1%D9%81_%D8%B5%D9%81%D8%A7%D8%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B5%D9%85.jpg)
![مسعی از طرف مروه. مربوط به سال ۱۳۵۳ق/۱۹۳۵م.[۳۳]](/view/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:%D9%85%D8%B3%D8%B9%DB%8C_%D8%A7%D8%B2_%D8%B7%D8%B1%D9%81_%D9%85%D8%B1%D9%88%D9%87%D8%8C_%DB%B1%DB%B9%DB%B3%DB%B5%D9%85.jpeg)
پانویس
- ↑ تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، ج۱، ص۱۹۴.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، ج۱، ص۱۵۹.
- ↑ پرشکوهترین مراسم عبادت و قربانی، ج۱، ص۶۰.
- ↑ مناسک حج، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۵.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۷ - ۱۰۸.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۵- ۱۰۶.
- ↑ مناسک حج ویژه بانوان، ص۲۰۹.
- ↑ تفسیر احسن‌الحدیث، ج۱، ص۲۸۹.
- ↑ آثار اسلامی مکّه و مدینه، ج۱، ص۱۰۷.
- ↑ فی خدمة ضیوف الرحمان، ص۶۸.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۱۹۰.
- ↑ تاریخ طبری، ج١، ص١٩٣.
- ↑ قصص الانبیاء، ابن کثیر، ج١، ص٢٢4.
- ↑ تاریخ طبری، ج١، ص١٩٣.
- ↑ اخبار مکه، ج١، 6٨.
- ↑ اخبار مکه، ج١، ص١٢۵.
- ↑ اخبار مکه، ج١، ص١٢۵.
- ↑ مجمع‌البیان، ج١، ص٢۴۰.
- ↑ تفسیر نمونه، ج۱، ص۵۳۷
- ↑ بحار، ج٩۶، ص٢٣۶.
- ↑ بحار، ج٩۶، ص٢٣۵.
- ↑ بحار، ج٩۶، ص٢٣۴.
- ↑ الکافی، ج۴، ص۴۳۴.
- ↑ یک دوره فقه کامل فارسی، ص۶۵.
- ↑ مناسک حج (محشی)، ص۳۸۵.
- ↑ مناسک حج، ج۱، ص۱۷۰.
- ↑ مناسک حج (محشی)، ص۳۸۷.
- ↑ مناسک جامع حج، ص۲۴۰.
- ↑ جامع الفتاوی، ص۱۵۶.
- ↑ «صورتان نادرتان للمسعی»، صفحه ارض الذکریات در توییتر.
- ↑ «صورتان نادرتان للمسعی»، صفحه ارض الذکریات در توییتر.
منابع
- قرآن کریم.
- احکام القرآن، ابوبکر محمد بن عبدالله ابن عربی. بی نا، بی جا، بی تا.
- اخبار مکه، محمد بن عبدالله ازرقی، بیروت، دار الأندلس، ۱۴۱۶ق.
- الکافی، محمد بن یعقوب کلینی، محقق و مصحح: علی‌اکبر غفاری، محمد آخوندی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۴۰۷ق.
- المعالم الأثیرة فی السنة و السیرة، محمد حمید الله، دار النفائس، بی‌تا.
- آثار اسلامی مکّه و مدینه، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش.
- بحارالانوار، محمدباقر المجلسی، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.
- پرشکوهترین مراسم عبادت و قربانی، عبدالکریم بی‌آزار، مطابق با فتاوای آیة الله ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسة الإمام علي بن أبي طالب(ع)، ۱۳۷۹ش.
- تاریخ الطبری، محمد بن جریر الطبری، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، چاپ دوم، بیروت، دارالتراث، ١٩۶۷م.
- تاریخ مکه المشرفه والمسجد الحرام والمدینه الشریفه والقبر الشریف، محمد بن احمد ابن ضیاء، بیروت، دار الکتب العلمية، منشورات محمد علي بيضون ، ۱۴۱۸ق، ۱۹۹۷م.
- تفسیر احسن‌الحدیث، سید علی‌اکبر قرشی، تهران، بنیاد بعثت،۱۳۷۷ش.
- تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، ۱۳۷۴ش.
- جامع الفتاوی، (عمره مفرده مطابق با فتاوای ده تن از مراجع عظام تقلید)، مرتضی موسوی شاهرودی، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- سلسلة ینابیع الفقهیة، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دار التراث، ۱۹۹۰م - ۱۹۹۳م.
- «صورتان نادرتان للمسعی»، صفحه ارض الذکریات در توییتر، تاریخ درج مطلب: ۱۲ سپتامبر ۲۰۲۰م، تاریخ بازدید: ۱۸ خرداد ۱۴۰۱ش.
- قصص الانبیاء، اسماعیل بن عمر ابن‌کثیر، بیروت، دار و مکتبة الهلال، ۲۰۰۳م.
- کشف الاسرار، ابوالفضل رشید الدین میبدی، تهران، امیرکبیر، ۱۳۷۱ش.
- لغت‌نامه دهخدا، علی‌اکبر دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۲ش.
- مجمع البیان، فضل بن حسن طبرسی، مقدمه محمدجواد بلاغی، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
- مجمع‌البحرین، فخرالدین طریحی، تحقیق سیداحمد حسینی، تهران، کتابفروشی مرتضوی، چاپ سوم، ۱۳۷۵ش.
- مناسک جامع حج، ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسة الإمام علي بن أبی‌طالب(ع)، ۱۴۲۶ق.
- مناسک حج (محشی)، محمدرضا محمودی، تهران، نشر مشعر، ۱۴۲۹ق.
- مناسک حج، جعفر سبحانی، قم، مؤسسه امام صادق عليه السلام، ۱۴۲۸ق.
- مناسک حج ویژه بانوان، محمدحسين فلاح‌زاده، قم، مشعر، ۱۴۲۸ق.
- یک دوره فقه کامل فارسی، مجلسی، محمد تقی، یک دوره فقه کامل فارسی، تهران، مؤسسه و انتشارات فراهانی، ۱۴۰۰ق.