اخبار الکرام

اِخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام، کتابی در تاریخ محلی مکه، نوشته احمد بن محمد اسدی (۱۰۳۵۱۰۶۶ق). نویسنده کتاب شاعر، تاریخ‌نگار و فقیهی شافعی‌مذهب بوده و در مکه سکونت داشته است. وی در ۳۲ سالگی پیش از نگارش کامل کتاب فوت می‌کند و پسر او کار را تکمیل می‌کند. کعبه و فضایل و نام‌های آن، حجرالاسود و فضیلت آن، رکن یمانی، مقام ابراهیم، حِجر اسماعیل و کرامات کعبه از موضوعات مطرح در این کتاب است. اخبار الکرام، برپایه دو نسخه خطی از آن، تصحیح شده و به چاپ رسیده است.

موضوع کتاب

اِخبار الکرام بأخبار المسجدالحرام از منابع مختصر تاریخ محلی مکه است که نویسنده در آن، افزون بر آگاهی‌های منابع پیشین، اطلاعات و دیده‌های شخصی خود در سده ۱۱ق را گرد آورده است.

نویسنده

نوشتار اصلی: احمد بن محمد اسدی احمد بن محمد اسدی، تاریخ‌نگار، فقیه شافعی‌مذهب، مدرّس قرائت در مسجدالحرام، نحوی و شاعر، از خاندانی با اصالت یمنی، در مکه زاده شد. گویا نخست بار، پدربزرگش که او نیز احمد نام داشته، از یمن بهحجاز هجرت کرده و نسبت «یمنی» که به آنان داده‌اند، از همین رو است. از زمان، چگونگی و سبب این هجرت، اطلاعی در دست نیست. احمد بن محمد و پدرانش را «اسدی» نیز خوانده‌اند؛ زیرا به اسد بن عامر (درگذشت ۱۸۸ق) نسب می‌برند. او بخشی از تحصیلات خویش را نزد پدرش، محمد بن احمد اسدی عریشی (درگذشت ۱۰۶۰ق) گذراند و نزد استادانی مانند محمد بن علان (درگذشت ۱۰۷۵ق) و علی بن عبدالقادر طبری (درگذشت ۱۰۷۰ق) از مکه‌شناسان سرشناس آن دوره و صاحبان آثار گوناگون در این زمینه، دانش آموخت.

افزون بر اِخبار الکرام، آثاری دیگر نیز به احمد اسدی نسبت داده‌اند؛ از جمله إتحاف الکرام بفضائل الکعبة الغَرّاء و البلد الحرام که گویا اِخبار الکرام تفصیل همان کتاب است.

احمد اسدی در حدود ۳۲ سالگی درگذشت. از مقدمه کتاب به قلم پسر او برمی‌آید که اِخبارالکرام آخرین کتابش بوده و فرصت نیافته آن را کامل کند و پس از مرگ او پسرش بدین کار همت گمارده است. (ص۳۸۳۹) نام و مشخصات پسر او دانسته نیست. گویا وی مدتی پس از مرگ پدر به تکمیل این کتاب پرداخته؛ زیرا منابع معاصر نویسنده و اندکی پس از او مانند خلاصة الاثر نوشته محمد امین محبّی (درگذشت ۱۱۱۱ق) که شرح احوال و آثار او را آورده‌اند، از این کتاب یاد نکرده‌اند.

منابع کتاب

منابع کتاب بیش از ۷۰ اثر مکتوب هستند که برخی اکنون موجود و بعضی مفقودند. نویسنده به ترتیب، از آثار ازرقی (برای نمونه: ص۴۷، ۵۱، ۸۱)، فاسی (برای نمونه: ص۱۴۷، ۱۷۲، ۱۸۱)، عزّ بن جماعه (برای نمونه: ص۴۵، ۶۱، ۷۹) و محمد جار الله بن ظَهیره (برای نمونه: ص۵۷، ۹۹) بیش از آثار دیگران سود جسته است. برخی منابع مانند اِفادة الاَنام نوشته عبدالله بن محمد غازی (درگذشت ۱۳۶۵ق) بدین کتاب استناد کرده‌اند.

نویسنده برای رعایت اختصار (نک: ص۲۵۴۲۵۵) سند روایت‌ها را نیاورده و آنچه را از دیگر منابع نقل کرده، با تلخیص یاد نموده است.

محتوا

کتاب عنوان‌بندی ندارد و عناوین کتاب را مصحح به سلیقه خویش برنهاده است. (ص۲۵) موضوعات کتاب بیشتر همان موضوعات کتاب‌های تاریخ محلی مکه‌اند: کعبه و فضیلت و نام‌ها و طواف آن (ص۴۰۷۳)، حجرالاسود و فضیلت آن و مباحثی درباره آن (ص۷۳۷۴)، رکن یمانی (ص۷۵۸۰)، ملتزم (ص۸۰۸۲)، مقام ابراهیم (ص۸۲۸۳)، حِجر اسماعیل (ص۸۵۸۹)، کرامات کعبه (ص۸۹۱۱۴)، نوسازی و بازسازی کعبه (ص۱۱۵۱۵۸)، پوشش، معطرسازی و اشیاء کعبه (ص۱۵۸۱۷۲)، مسجدالحرام و توسعه‌ها و عمران‌های آن (ص۱۷۳۱۸۸)، مناره‌ها و قًبه‌ها و برخی مباحث درباره مسجدالحرام (ص۱۸۸۲۰۲)، شهر مکه و حرم (ص۲۰۳۲۴۶) و گفتارهای مربوط به آن مانند علت حرمت حرم (ص۲۱۰۲۱۱)، اَنصاب حرم (ص۲۱۱۲۱۲)، خانه‌های مکه (ص۲۲۵۲۲۷)، مساجد و کوه‌ها (ص۲۲۷۲۳۲) و آرامگاه‌های مکه (ص۲۳۳۲۳۶) و مکان‌ها، مساجد و مقبره‌های نزدیک حرم. (ص۲۴۷۲۵۵)

افزون بر آگاهی‌های منابع پیشین، نویسنده برخی اطلاعات دوره خود را افزوده است؛ مانند ویژگی‌های اشیاء درون کعبه در روزگار او (ص۱۷۲)، شماره مناره‌های مسجدالحرام در آن دوره که بر پایه گزارش او هفت مناره بوده است (ص۱۸۸۱۸۹)، چگونگی مقامات ائمه چهارگانه در مسجدالحرام و نمازگزاردن آن‌ها در آن دوره (ص۱۹۴۱۹۸)، سیل سال ۱۰۴۰ق و بازسازی مهم و معروف کعبه در روزگار سلطان مراد (درگذشت ۱۰۴۹ق). نویسنده در این سال‌ها کودک بوده و از این رو، شرح بازسازی را از رساله استادش شیخ محمد بن علی بن علان گزارش کرده است؛ (ص۱۴۸) گرچه نام این رساله را یاد نکرده است. با توجه به محتوای گزارش شده، آن کتاب انباء المؤید الجلیل مراد ببناء بیت الوهّاب الجواد است که هنوز چاپ نشده است. در منابع تاریخ محلی مکه، درباره بازسازی کعبه به دست عبدالله بن زبیر آورده‌اند که او کعبه را به‌طور کامل بازسازی کرده است؛ اما به تصریح احمد اسدی، ماوردی (درگذشت ۴۵۰ق) در الاحکام السلطانیه (ص۲۸۲۲۸۳) این مطلب را یاد نموده و به پشتوانه نظر استادش محمد بن علان و او نیز با اتکا به استاد خود محمد حجاز شعراوی (درگذشت ۱۰۳۵ق) این سخن را رد کرده است. بر پایه دیدگاه آنان که دلیلی برای آن نیاورده‌اند، عبدالله بن زبیر همه ارکان، جز رکن حجر را بازسازی کرده است. (ص۱۴۰۱۴۱)

در برخی گفتارهای کتاب، نکته‌هایی با عنوان «فائده» و «فرع» به مسائل فقهی (ص۵۹، ۱۶۴۱۶۶) و کلامی (ص۶۳) و توضیح معنای روایت‌ها (ص۶۷) اختصاص یافته است. (برای نمونه: ص۶۲۶۳، ۱۶۴، ۱۶۶)

چاپ‌ها

حافظ غلام مصطفی، نخستین بار اخبار الکرام را با استفاده از دو نسخه خطی تصحیح کرده و به سال ۱۹۸۵م. در انتشارات دار الصحوه قاهره در قطع جیبی و ۲۶۶ صفحه به چاپ رسانده است. او در مقدمه، با آوردن زندگی‌نامه‌ای از نویسنده، مزایای کتاب را بازگفته و نسخه‌های خطی یادشده را معرفی کرده است.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل اخبار الکرام.

• اخبار مکه: الفاکهی (درگذشت ۲۷۹ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۴۰۷ق.
• اخبار مکه: الازرقی (درگذشت ۲۴۸ق)، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبة الثقافه، ۱۴۱۵ق.
• افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت ۱۳۶۵ق)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، ۱۴۳۰ق.
• ایضاح المکنون: اسماعیل پاشا البغدادی (درگذشت ۱۳۳۹ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.
• التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، مؤسسة الفرقان، ۱۹۹۴م.
• خلاصة الاثر: محمد امین المحبی (درگذشت ۱۱۱۱ق)، بیروت، دار صادر.
• شفاء الغرام: محمد الفاسی (درگذشت ۸۳۲ق)، به کوشش مصطفی محمد، مکه، النهضة الحدیثه، ۱۹۹۹م.
• المختصر من کتاب نشر النور و الزهر: عبدالله مراد ابوالخیر (درگذشت ۱۳۴۳ق)، به کوشش محمد سعید و احمد علی، جده، عالم المعرفه، ۱۴۰۶ق.
• معجم المؤلفین: عمر کحّاله، بیروت، دار احیاء التراث العربی مکتبة المثنی.
• هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (درگذشت ۱۳۳۹ق)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.