بیت‌الاحزان
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| بنيانگذار | حضرت فاطمه(س) |
| تأسیس | پس از رحلت پیامبر(ص) |
| کاربری | ماتم‌سرا |
| مکان | قبرستان بقیع |
| نام‌های دیگر | بیت‌الحزن |
| مشخصات | |
| وضعیت | ویران شده |
بیت‌الاحزان مکان گریه و سوگواری حضرت زهرا(س) در بقیع بود.
بیت‌الاحزان مکانی بود که در آنجا حضرت زهرا(س) پس از رحلت پیامبر(ص)، در سوگ پدر و مصائب پس از رحلت وی و نیز اعتراض مظلومانه به سیاست‌های حاکم، سخت گریه و شیون می‌کرد. در منابع از این مکان به عنوان جایگاه احتمالی قبر حضرت زهرا(س) یاد شده است.
این بنا در رویداد تخریب بقاع متبرک قبرستان بقیع به دست وهابیان، به سال 1221ق. ویران شده سپس به سال 1233ق. این بنا بازسازی شد و دیگر بار به دست وهابیان سعودی به سال 1344ق. ویران گشت و امروزه هیچ نشانی از آن در قبرستان بقیع باقی نمانده است.
مکان عزای حضرت زهرا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بیت الاحزان به معنای ماتم‌سرا، [۱] نام مکانی بود که تا پیش از ویرانی بقاع بقیع در سمت جنوب غربی بقیع و شمال قبرهای امامان شیعه: و قبر عباس عموی پیامبر(ص) قرار داشت.[۲]
پس از رحلت پیامبر(ص) حضرت زهرا(س) در سوگ پدر و مصائب پس از رحلت وی، سخت گریه و شیون می‌کرد. این گریه‌ها که برآمده از دلبستگی سخت وی به پدر بود و نیز اعتراضی مظلومانه به سیاست‌های حاکم تلقی می‌شد، [۳] با شکایت گروهی از مردم مدینه روبه‌رو گشت و موجب شد تا او به جایی بیرون از مدینه برای گریه و عزاداری برود.
بر پایه برخی روایات، این مکان کنار قبرهای شهدای اُحد[۴] و بر پایه روایتی دیگر، اتاقکی در بقیع بود که حضرت علی(ع) برای فاطمه(س) ساخت و بعدها بیت الاحزان نام گرفت. بر پایه این گزارش، او همراه حسنین(ع) تا هنگام شهادت (سیزدهم جمادی الاولی[۵] یا سوم جمادی الثانی[۶] سال یازدهم ق.) روز تا شب به گریه و عزاداری در این مکان می‌پرداخت.[۷] به احتمال، همین اتاق در منابع بعد به «دار علی» در بقیع شناخته شد.[۸]
بیت‌الاحزان در منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
سفرنامه ابن‌جبیر نخستین منبع موجود است که می‌توان تعبیر بیت الحَزَن را در آن یافت. ابن‌جبیر که خود در محرم سال 580ق. به مدینه رفته بود، از خانه‌ای منسوب به فاطمه(س) جلو قبر عباس عموی پیامبر یاد کرده است که در آن روزگار به «بیت الحَزَن» معروف بود. وی از عزاداری حضرت فاطمه در سوگ پدر در این مکان، به عنوان گفته‌های شفاهی آن عصر یاد کرده است.[۹]
ابوالحسن هروی (م. 611ق.) با تصریح به نام بیت الاحزان، احتمال وجود قبر او را در این مکان یاد کرده است.[۱۰] از آن پس در منابع نیز واژه بیت الاحزان کاربرد یافت و به صراحت از این مکان به مسجد فاطمه(س) تعبیر شد.[۱۱]
قبر احتمالی حضرت زهرا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در بسیاری از گزارش‌های این منابع، بیت الاحزان جایی جز مکان قبر احتمالی حضرت زهرا(س) در بقیع، نزدیک قبرهای چهار امام: به فاصله‌ای اندک از بیت الاحزان[۱۲] دانسته شده است.
با توجه به این که مکانی دیگر در بقیع جز بیت الاحزان و قبر احتمالی حضرت، منتسب به او نیست، می‌توان گزارش ابن‌شبه (م. 262ق.) را درباره مسجد فاطمه(س) ناظر به بیت الاحزان دانست. بر پایه این گزارش در روزگار امام حسین(ع) در همین مکانِ مسجد، خیمه‌ای افراشته شده بود و خادمه حضرت زهرا کنار این خیمه راهنمایی زائران را بر عهده داشت.[۱۳] همچنین می‌توان سخن ابوحامد غزالی (م. 505ق.) درباره نماز در مسجد حضرت فاطمه(س) در بقیع را[۱۴] مربوط به بیت الاحزان دانست. برخی منابع بیت الاحزان را قبة الحزن[۱۵] و مقام یا قبر[۱۶] فاطمه(س) نیز خوانده‌اند.[۱۷]
تخریب بنا[ویرایش | ویرایش مبدأ]
این بنا در رویداد تخریب بقاع متبرک قبرستان بقیع به دست وهابیان، به سال 1221ق. ویران شد.[۱۸] بر پایه گزارش حافظ محمد عبدالحسین کربلایی که در ماه‌های ربیع الثانی تا شوال 1231ق. در مدینه به سر برده، در این هنگام، بیت الاحزان و دیگر بقاع بقیع مخروبه بوده است.[۱۹] سپس به سال 1233ق.[۲۰] به فرمان سلطان محمود عثمانی این بنا بازسازی شد و دیگر بار به دست وهابیان سعودی به سال 1344ق. ویران گشت[۲۱] و امروز هیچ نشانی از آن در قبرستان بقیع باقی نمانده است.
جایگاه بیت‌الاحزان در ادبیات شیعه[ویرایش | ویرایش مبدأ]
بیت الاحزان در ادبیات شیعه جایگاهی ویژه یافت و برخی دانشوران شیعه آثاری را با این نام درباره مصائب حضرت فاطمه(س) نگاشتند که مشهورترین آن «بیت الاحزان فی مصائب سیدة النسوان» از شیخ عباس قمی است.[۲۲]
شهری با نام بیت‌الاحزان[ویرایش | ویرایش مبدأ]
در منابع از شهری با نام بیت الاحزان میان دمشق و ساحل به عنوان محل سکونت حضرت یعقوب در دوره فراق یوسف یاد شده است.[۲۳]
پانویس[ویرایش | ویرایش مبدأ]
- ↑ الصحاح، ج5، ص2098؛ لسان العرب، ج13، ص111، «حزن؛ لغت‌نامه، ج3، ص4467، «بیت الاحزان.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص101؛ سمط النجوم، ج1، ص537؛ سفرنامه حاج علی خان، ص121؛ تخریب و بازسازی بقیع، ص39.
- ↑ ماساة الزهراء، ج1، ص335؛ جواهر التاریخ، ج1، ص134.
- ↑ الخصال، ج1، ص273؛ الامالی، ص141؛ کشف الغمه، ج1، ص498.
- ↑ الامامة و السیاسه، ج1، ص31؛ الکافی، ج1، ص458؛ دلائل الامامه، ص134.
- ↑ کفایة الاثر، ص65؛ دلائل الامامه، ص79؛ اعلام الوری، ج1، ص300.
- ↑ بحار الانوار، ج43، ص178.
- ↑ وفاء الوفاء، ج2، ص59.
- ↑ رحلة ابن جبیر، ص155.
- ↑ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص93.
- ↑ تاریخ الخمیس، ج2، ص176؛ وفاء الوفاء، ج3، ص94؛ فتح القدیر، ج3، ص183.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص105؛ وفاء الوفاء، ج3، ص93.
- ↑ تاریخ المدینه، ج1، ص106.
- ↑ احیاء علوم الدین، ج1، ص260.
- ↑ مرآة الحرمین، ص478؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص179؛ آثار اسلامی، ص349.
- ↑ فتح القدیر، ج3، ص182؛ الاشارات الی معرفة الزیارات، ص93.
- ↑ وفاء الوفاء، ج3، ص101؛ سمط النجوم، ج1، ص537.
- ↑ کشف الارتیاب، ص37.
- ↑ تذکرة الطریق، ص124.
- ↑ مرآة الحرمین، ص478؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص96.
- ↑ دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج12، ص393، «بقیع؛ تخریب و بازسازی بقیع، ص41؛ النص و الاجتهاد، ص301.
- ↑ الذریعه، ج3، ص185؛ معجم ما کتب عن الرسول، ج5، ص22؛ دانشنامه جهان اسلام، ج5، ص79.
- ↑ معجم البلدان، ج1، ص519؛ مراصد الاطلاع، ج1، ص236.
منابع[ویرایش | ویرایش مبدأ]
محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بیت‌الاحزان.
- آثار اسلامی مکه و مدینه: رسول جعفریان، قم، مشعر، 1386ش.
- احیاء علوم الدین: الغزالی (م. 505ق.) ، بیروت، دار المعرفه.
- الاشارات الی معرفة الزیارات: علی بن ابی‌بکر الهروی (م. 611ق.) ، به کوشش جانین سوردیل و طومین، المعهد الفرنسی بدمشق، 1953م.
- اعلام الوری: الطبرسی (م. 548ق.) ، قم، آل البیت:، 1417ق.
- الامالی: الصدوق (م. 381ق.) ، قم، البعثه، 1417ق.
- الامامة و السیاسه: ابن قتیبه (م. 276ق.) ، به کوشش علی شیری، بیروت، الرضی، 1413ق.
- بحار الانوار: المجلسی (م. 1110ق.) ، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق.
- تاریخ الخمیس: حسین الدیاربکری (م. 966ق.) ، بیروت، مؤسسة شعبان، 1283ق.
- تاریخ حرم ائمه بقیع: محمد صادق نجمی، تهران، مشعر، 1380ش.
- تاریخ المدینة المنوره: ابن شبّه (م. 262ق.) ، به کوشش شلتوت، قم، دار الفکر، 1410ق.
- تخریب و بازسازی بقیع: سید علی قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1384ش.
- تذکرة الطریق: حافظ محمد عبدالحسین هندی، به کوشش جعفریان و اسراء دوغان، قم، نشر مورخ، 1386ش.
- جواهر التاریخ: علی کورانی، دار الهدی، 1425ق.
- الخصال: الصدوق (م. 381ق.) ، به کوشش غفاری، قم، نشر اسلامی، 1416ق.
- دانشنامه جهان اسلام: زیر نظر حداد عادل و دیگران، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، 1378ش.
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.
- دلائل الامامه: الطبری الشیعی (م. قرن4ق.) ، قم، بعثت، 1413ق.
- الذریعة الی تصانیف الشیعه: آقا بزرگ تهرانی (م. 1389ق.) ، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.
- رحلة ابن جبیر: محمد بن احمد (م. 614ق.) ، بیروت، دار مکتبة الهلال، 1986م.
- سفرنامه حاج علی خان اعتماد السلطنه: حاج علی خان اعتماد السلطنه، به کوشش قاضی عسکر، تهران، مشعر، 1379ش.
- سمط النجوم العوالی: عبدالملک بن حسین العصامی (م. 1111ق.) ، به کوشش عادل احمد و معوض، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1419ق.
- الصحاح: الجوهری (م. 393ق.) ، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، 1407ق.
- فتح القدیر: محمد السیواسی ابن الهمام (م. 861ق.) ، دار الفکر.
- الکافی: الکلینی (م. 329ق.) ، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1375ش.
- کشف الارتیاب: سید محسن الامین (م. 1371ق.) ، به کوشش امین، مکتبة الحریس، 1382ق.
- کشف الغمه: علی بن عیسی الاربلی (م. 693ق.) ، بیروت، دار الاضواء، 1405ق.
- کفایة الاثر: علی بن محمد خزاز قمی (م. 400ق.) ، به کوشش کوه‌کمری، قم، بیدار، 1401ق.
- لسان العرب: ابن منظور (م. 711ق.) ، قم، ادب الحوزه، 1405ق.
- لغت‌نامه: دهخدا (م. 1334ش.) و دیگران، مؤسسه لغت‌نامه و دانشگاه تهران، 1373ش.
- ماساة الزهراء: سید جعفر مرتضی، بیروت، دار السیره، 1417ق.
- مرآة الحرمین: ابراهیم رفعت پاشا (م. 1353ق.) ، ترجمه: انصاری، تهران، مشعر، 1377ش.
- مراصد الاطلاع: صفی الدین عبدالمؤمن بغدادی (م. 739ق.) ، بیروت، دار الجیل، 1412ق.
- معجم البلدان: یاقوت الحموی (م. 626ق.) ، بیروت، دار صادر، 1995م.
- معجم ما کتب عن الرسول و اهل البیت: : عبدالجبار الرفاعی، وزارت ارشاد، 1371ش.
- النص و الاجتهاد: سید عبدالحسین شرف الدین (م. 1377ق.) ، به کوشش ابومجتبی، سید الشهداء، 1404ق.
- وفاء الوفاء: السمهودی (م. 911ق.) ، به کوشش محمد عبدالحمید، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2006م.