بارگاههای بقیع: تفاوت میان نسخهها
E ebrahimi (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
(۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) | |||
خط ۲: | خط ۲: | ||
[[پرونده:بقیع.png|350px|thumb|left|بارگاههای بقیع]] | [[پرونده:بقیع.png|350px|thumb|left|بارگاههای بقیع]] | ||
'''بارگاههای بقیع''' | '''بارگاههای بقیع''' به بناهای ساخته شده بر قبرهای [[امامان|امامان شیعه]] و بزرگان در [[قبرستان بقیع]] گفته میشود که از آن جمله میتوان به بقعه چهار امام شیعیان و [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]]، عموی پیامبر(ص)، بقعه همسران، عمهها و دختران پیامبر(ص) و بقعه برخی از [[صحابه]] اشاره کرد. | ||
در | بقیع مشهورترین قبرستان مسلمانان بوده و در [[مدینه]] کنار [[مسجد نبوی]] واقع است. در این قبرستان شماری از شخصیتهای بزرگ تاریخ مسلمانان نیز مدفونند. | ||
با تسلط [[وهابیان]] بر [[حجاز]] بناهای موجود در بقیع یکبار در سال 1220 قمری و بار دوم در هشتم [[شوال]] سال 1344 قمری تخریب شدند. | |||
با | ==ساخت بارگاه بر قبور بقیع== | ||
نخستین گزارشها از ساخت بنا بر قبور که در منابع نخست با عنوان مسجد از آن یاد شده است، به عهد نبوی بازمیگردد. بر این اساس، [[ابوجندل بن سهیل]] مسجدی بر قبر ابوبصیر [[عتبة بن اسید ثقفی|عتبة بن اَسید ثقفی]] (درگذشت: قبل از 8ق) ساخت<ref>الاستیعاب، ج4، ص1614؛ تاریخ دمشق، ج25، ص300؛ اسد الغابه، ج5، ص150.</ref> و [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] با وجود آگاهی از این کار، آن را نهی نکرد. | |||
پس از رحلت پیامبر(ص) و دفن او در خانه خود، حفظ و تعمیر این بنا از همان سالهای آغازین مورد اهتمام مسلمانان و خلفا بوده است. [[عمر بن خطاب]] (حکومت: 13-23ق) دیواری بر قبر پیامبر ساخت.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص544؛ کشف الارتیاب، ص314.</ref> [[عمر بن عبدالعزیز]]، حاکم مدینه به سال 91ق به دستور [[ولید بن عبدالملک اموی]] (حکومت: 86-96ق) با هدف گسترش مدفن حضرت، خانه او را ویران کرد و در تجدید بنا، محوطه پیرامون قبر را به آن افزود و حجره او را با سنگ مرمر تزیین کرد.<ref>الاعلاق النفیسه، ص69؛ الانس الجلیل، ج1، ص305؛ اثارة الترغیب، ج2، ص378.</ref> در روزگار ملک منصور ایبک صالحی (حکومت: 655-657ق) از ممالیک مصر در سال 656ق با استفاده از مصالح ساختمانی ارسالی از [[مصر]]، مرقد پیامبر(ص) تعمیر و تزیین شده <ref>تاریخ المدینه، ص177، 230؛ بهجة النفوس، ج1، ص540؛ وفاء الوفاء، ج2، ص154.</ref> و نخستین گنبد به نام «[[قبه زرقا]]» در حکومت سلطان [[قلاوون مملوکی]] (حکومت: 678-689ق) به سال 678ق زده شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص157.</ref> | |||
==قبرستان بقیع== | ==قبرستان بقیع== | ||
{{اصلی|بقیع}} | |||
[[بقیع]] نام مشهورترین قبرستان [[مسلمانان]] است که در جنوب شرقی [[مسجدالنبی]] قرار دارد. بقیع از ریشه بَقَع به زمینی گفته میشود که با زمینهای مجاور متفاوت باشد و نیز زمینی که درختانش یا ریشه آنها به صورت پراکنده در آن وجود داشته باشد.<ref>العین، ج1، ص184.</ref> | |||
با [[هجرت پیامبر]] به [[مدینه]] و گسترش این شهر، تعیین قبرستانی برای دفن اموات مسلمانان ضرورت یافت. از این رو، [[پیامبر(ص)]] در پی بازدید از سرزمینهای گوناگون مدینه، بقیع را که در مسیر [[باب جبرئیل]] مسجد قرار داشت،<ref>بقیع الغرقد، ص21.</ref> برگزید.<ref>الطبقات، ج3، ص399؛ المستدرک، ج3، ص190؛ تاریخ طبری، ج2، ص177.</ref> با دفن [[عثمان بن مظعون]] (۲ق)، صحابی پیامبر،<ref>الطبقات، ج1، ص144.</ref> و دفن [[ابراهیم]](۱۰ق)، فرزند خردسال پیامبر(ص) و نیز با تشویقهای ایشان،<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص121؛ وفاء الوفاء، ج3، ص83.</ref> این قبرستان مورد توجه اصحاب قرار گرفت و مدفن بزرگان [[صحابه]] و شخصیتهای اسلامی شد. | |||
بقیع مورد توجه [[اهل بیت]] نیز بوده و گزارشهایی از زیارت بقیع از جانب آنها در منابع یاد شده است.<ref>الخصال، ج1، ص273؛ البدایة و النهایه، ج5، ص243؛ القاب الرسول و عترته، ص58.</ref> همچنین عالمان [[شیعه]]<ref>المهذب، ج1، ص283؛ شرائع الاسلام، ج1، ص210؛ مسالک الافهام، ج2، ص383.</ref> و برخی [[سنی|اهل سنت]]<ref>مغنی المحتاج، ج1، ص513؛ کشف القناع، ج2، ص601.</ref> زیارت بقیع را مستحب میدانند.<ref>الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج2، ص194؛ شرح الشفا، ج2، ص150؛ وفاء الوفاء، ج4، ص187.</ref> | |||
==مشهورترین بارگاههای بقیع== | |||
در طول تاریخ، بقعهها و گنبدهایی بر قبور بزرگان و شخصیتهای مدفون در بقیع ساخته شد. مشهورترین این بناها عبارتند از: | |||
== | |||
بقیع | |||
===بقعه عثمان بن مظعون=== | ===بقعه عثمان بن مظعون=== | ||
ابوسائب عثمان بن مظعون جُمحی صحابی پیامبر(ص) بود و او را نخستین مهاجری دانستهاند که در [[مدینه]] وفات یافت. | |||
هنگام وفات وی را سال دوم یا سوم ق. نوشتهاند.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1053-1055.</ref> بر پایه گزارشی، پیامبر(ص) پس از وفات عثمان بن مظعون، وی را در بخش میانی بقیع دفن کرد و فرمود: «هذه الروحاء»؛ «این جا، مکان راحتی و آسایش است.» <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص100.</ref> از آن پس سنگی را به نشانه این قبر بر آن نهاد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص102؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص498.</ref> | هنگام وفات وی را سال دوم یا سوم ق. نوشتهاند.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1053-1055.</ref> بر پایه گزارشی، پیامبر(ص) پس از وفات عثمان بن مظعون، وی را در بخش میانی بقیع دفن کرد و فرمود: «هذه الروحاء»؛ «این جا، مکان راحتی و آسایش است.» <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص100.</ref> از آن پس سنگی را به نشانه این قبر بر آن نهاد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص102؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص498.</ref> | ||
این سنگ تا هنگام حکمرانی [[مروان بن حکم]] بر مدینه، در دوره حکومت [[معاویة بن ابیسفیان]] ( | این سنگ تا هنگام حکمرانی [[مروان بن حکم]] بر مدینه، در دوره حکومت [[معاویة بن ابیسفیان]] (حکومت: 40-60ق) بر قبر عثمان قرار داشت تا این که به فرمان وی از آن جا برداشته شد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص102؛ وفاء الوفاء، ج3، ص84؛ الدرة الثمینه، ص168.</ref> و به گزارشی آن را بر قبر [[عثمان بن عفان]] نهادند<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص84.</ref> که تا آن هنگام بیرون از بقیع قرار داشت و تازه به بقیع پیوسته بود؛ | ||
پس از وفات ابراهیم پسر 18 ماهه پیامبر(ص) به سال دهم ق. او امر کرد که وی را کنار قبر عثمان بن مظعون دفن کنند<ref>اخبار المدینه، ص207؛ انساب الاشراف، ج2، ص88.</ref> و بالای قبر ابراهیم نیز سنگی به عنوان علامت نصب کرد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ سبل الهدی، ج11، ص24.</ref> سپس بالای قبر او ایستاد و بر ساکنان آن سلام داد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ تاریخ المدینه، ج1، ص99.</ref> | پس از وفات ابراهیم پسر 18 ماهه پیامبر(ص) به سال دهم ق. او امر کرد که وی را کنار قبر عثمان بن مظعون دفن کنند<ref>اخبار المدینه، ص207؛ انساب الاشراف، ج2، ص88.</ref> و بالای قبر ابراهیم نیز سنگی به عنوان علامت نصب کرد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ سبل الهدی، ج11، ص24.</ref> سپس بالای قبر او ایستاد و بر ساکنان آن سلام داد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ تاریخ المدینه، ج1، ص99.</ref> روایتی از دفن [[رقیه دختر پیامبر|رقیه]] (درگذشت: 2ق) <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص103.</ref> و [[زینب دختر پیامبر|زینب]] (درگذشت: 8ق) دختران رسول خدا نزدیک قبر عثمان بن مظعون حکایت دارد.<ref>مسند احمد، ج1، ص237؛ مجمع الزوائد، ج3، ص17.</ref> | ||
روایتی از دفن [[رقیه دختر پیامبر|رقیه]] ( | |||
===دفن صحابه در بقیع=== | |||
گزارشهایی از دفن افرادی چون [[عبدالرحمن بن عوف زهری]] از مهاجران به [[حبشه]] و مدینه ( | گزارشهایی از دفن افرادی چون [[عبدالرحمن بن عوف زهری]] از مهاجران به [[حبشه]] و مدینه (درگذشت: 31 یا 32ق) که با عثمان بن مظعون پیمان بسته بود تا کنارش دفن شود،<ref>الدرة الثمینه، ص168؛ وفاء الوفاء، ج3، ص88.</ref> ابواَمامه [[اسعد بن زراره خزرجی]] از حاضران در دو [[بیعت عقبه]] و نقیب [[بنینجار]] (درگذشت: اول ق)، [[سعد بن ابیوقاص زهری]] از نخستین اسلام آورندگان (درگذشت: 55ق)، [[عبدالله بن مسعود هذلی|عبدالله بن مسعود هَذلی]] از نخستین اسلام آورندگان و از مهاجران به حبشه و مدینه (درگذشت: 32ق)، <ref>الطبقات، ج3، ص151.</ref> [[خنیس بن حذافه سهمی|خُنیس بن حذافه سهمی]] داماد عمر و از مهاجران به حبشه و مدینه و از [[شهدای احد]] (درگذشت: 3ق) و [[فاطمه بنت اسد]] مادر [[امام علی(ع)]] (درگذشت: 3ق) <ref>وفاء الوفاء، ج3، ص88.</ref> کنار قبر عثمان و ابراهیم حکایت دارند. | ||
بر این قبور گنبد و ضریحی ساخته شده بود که منابع پیشین به هنگام ساخت و نیز سازنده آن اشاره ندارند. شماری از محققان با توجه به شباهت ضریح ساخته شده برای قبور [[امامان شیعه]] و عباس با ضریح موجود بر این قبور، ساخت این بنا را نیز به [[مجدالملک براوستانی]] ( | بر این قبور گنبد و ضریحی ساخته شده بود که منابع پیشین به هنگام ساخت و نیز سازنده آن اشاره ندارند. شماری از محققان با توجه به شباهت ضریح ساخته شده برای قبور [[امامان شیعه]] و عباس با ضریح موجود بر این قبور، ساخت این بنا را نیز به [[مجدالملک براوستانی]] (درگذشت: 492 یا 493ق) وزیر ایرانی سلطان [[برکیارق سلجوقی]] (حکومت: 486-498ق) نسبت میدهند.<ref>اعیان الشیعه، ج3، ص299؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص193.</ref> | ||
[[ابنجبیر]] (درگذشت: 614ق) در وصف این ضریح، آن را از جنس چوب دانسته که با نقشهای بدیع تزیین شده بود و میخکوبیهایی به شکل بسیار زیبا بر آن دیده میشد. این ضریح به صورت پنجرهای چوبی بود که رو به [[قبله]] باز میشد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref> | |||
[[ | [[مطری]] (درگذشت: 741ق) نیز همراه اشاره به مرقد ابراهیم، از ضریح مشبک سمت قبله مرقد یاد کرده است.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص119-120.</ref> گنبد ساخته شده بر این بقعه به رنگ سفید بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص173-174؛ رحلة ابن بطوطه، ص119.</ref> | ||
از گزارشها درباره این گنبد که واپسین آنها به [[رفعت پاشا]] به سال 1325ق.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص426.</ref> بازمیگردد، برمیآید که این بنا تا هنگام ویرانی اول بقعههای بقیع در سال 1220ق. در دولت اول سعودی باقی بوده است.<ref>من اخبار الحجاز و النجد، ص104؛ عنوان المجد، ص137؛ البقیع قصة التدمیر، ص84.</ref> اکنون قبور موجود در این بقعه نشانهگذاری شده است. | |||
===بقعه امامان شیعه و عباس=== | === بقعه امامان شیعه و عباس بن عبدالمطلب === | ||
{{اصلی|بارگاه امامان(ع) در بقیع}} | |||
[[پرونده:قبور ائمه بقیع قبل از تخریب.png|350px|thumb|left|قبور ائمه بقیع قبل از تخریب]] | [[پرونده:قبور ائمه بقیع قبل از تخریب.png|350px|thumb|left|قبور ائمه بقیع قبل از تخریب]] | ||
بخشی از بقیع که خانه عقیل بن عبدالمطلب بود و محل دفن برخی از بزرگان بنیهاشم که به مقابر بنیهاشم شهرت یافت.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص127.</ref> [[عباس بن عبدالمطلب]] (م. 32ق.) عموی پیامبر(ص)، چهار تن از امامان شیعه، [[امام حسن(ع)]] (شهادت 49/50ق.)، <ref>الکافی، ج1، ص472؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.</ref> [[امام سجاد(ع)]] (شهادت 94/95ق.)، <ref>الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ طبری، ج11، ص631.</ref> [[امام محمد باقر(ع)|امام باقر(ع)]] (شهادت حدود 114/117ق.) <ref>مروج الذهب، ج3، ص219؛ دلائل الامامه، ص215-216.</ref> و [[امام صادق(ع)]] (شهادت 148ق.) <ref>ذخائر العقبی، ص141؛ مروج الذهب، ج3، ص219.</ref> از مدفونان در این خانه بودند. | |||
از قرن پنجم به فرمان مجدالملک براوستانی، وزیر یکی از شاهان سلجوقی، بارگاهی بزرگ با گنبدی بلند بر این قبرها که کنار یکدیگر بودند ساخته شد<ref>الکامل، ج10، ص352.</ref> و بعدها برای این قبور صندوق چوبی و ضریح ساخته شد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref> این بارگاه را بنایی بزرگ و با شکوه توصیف کرده اند<ref>رحلة العبدری، ج1، ص423.</ref> که تا سده سیزدهم پابرجا بود. سپس در حمله نخست آل سعود به مدینه از میان رفت. بعد از آن دوباره بازسازی شد و در نهایت بار دیگر توسط آل سعود در سال 1344 تخریب شد. | |||
از | |||
===بقعه حضرت فاطمه بنت اسد=== | ===بقعه حضرت فاطمه بنت اسد=== | ||
خط ۱۵۶: | خط ۸۸: | ||
در شمال شرقی بقیع، بقعهای وجود داشت که به [[حلیمه]]، دایه پیامبر(ص) منسوب بود. منابع پیشین از زمان وفات این بانو و مکان دفن وی سخن نگفتهاند. تنها [[قاضی عیاض]] (م. 544ق.) از دیدار وی با [[ابوبکر]] و [[عمر]] یاد کرده<ref>الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج2، ص115.</ref> و [[مقریزی]] (م. 845ق.) از وفاتش در روزگار پیامبر و تاثر رسول خدا از مرگ او یاد کرده است.<ref>امتاع الاسماع، ج2، ص6.</ref> | در شمال شرقی بقیع، بقعهای وجود داشت که به [[حلیمه]]، دایه پیامبر(ص) منسوب بود. منابع پیشین از زمان وفات این بانو و مکان دفن وی سخن نگفتهاند. تنها [[قاضی عیاض]] (م. 544ق.) از دیدار وی با [[ابوبکر]] و [[عمر]] یاد کرده<ref>الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج2، ص115.</ref> و [[مقریزی]] (م. 845ق.) از وفاتش در روزگار پیامبر و تاثر رسول خدا از مرگ او یاد کرده است.<ref>امتاع الاسماع، ج2، ص6.</ref> | ||
ابنبطوطه از قبر حلیمه در [[بصره]] گزارش داده؛ اما در سفرنامههای سدههای اخیر<ref>الرحلة الورثیلانیه، ج2، ص539؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج3، ص282؛ پنجاه سفرنامه، ج5، ص478.</ref> از وجود قبر این بانو در بقیع و در مسیر قبر عثمان بن عفان<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص478-479.</ref> یاد شده است. بر این قبر، گنبد و بارگاهی ساخته بودند که تاریخ ساخت آن نامعلوم است. درون این بارگاه، ضریحی چوبی بر قبر نصب شده بود.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص242.</ref> [[نایب الصدر شیرازی]] (م. 1344ق.) در گزارش سفر حج خود به سال 1305ق. از دو بیت شعر ترکی نگاشته شده بر در این بقعه یاد کرده است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص479.</ref> | |||
ابنبطوطه از قبر حلیمه در [[بصره]] گزارش داده؛ اما در سفرنامههای سدههای اخیر<ref>الرحلة الورثیلانیه، ج2، ص539؛ موسوعة العتبات المقدسه، ج3، ص282؛ پنجاه سفرنامه، ج5، ص478.</ref> از وجود قبر این بانو در بقیع و در مسیر قبر عثمان بن عفان<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص478-479.</ref> یاد شده است. بر این قبر، گنبد و بارگاهی ساخته بودند که تاریخ ساخت آن نامعلوم است. | |||
درون این بارگاه، ضریحی چوبی بر قبر نصب شده بود.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص242.</ref> [[نایب الصدر شیرازی]] (م. 1344ق.) در گزارش سفر حج خود به سال 1305ق. از دو بیت شعر ترکی نگاشته شده بر در این بقعه یاد کرده است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص479.</ref> | |||
===بقعه صفیه عمه پیامبر=== | ===بقعه صفیه عمه پیامبر=== | ||
خط ۲۰۳: | خط ۱۳۸: | ||
از ایران هیاتی مرکب از [[غفار خان جلالالسلطنه]]، وزیر مختار ایران در مصر، و نیز [[حبیبالله خان هویدا]] در تاریخ 24 شهریور 1304ش. وارد [[جده]] شد؛ ولی با ترفندهای دولت سعودی و عدم پیگیری جدی از سوی مقامهای کشورهای اسلامی، این قضیه مسکوت ماند.<ref>تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، ص41-60.</ref> | از ایران هیاتی مرکب از [[غفار خان جلالالسلطنه]]، وزیر مختار ایران در مصر، و نیز [[حبیبالله خان هویدا]] در تاریخ 24 شهریور 1304ش. وارد [[جده]] شد؛ ولی با ترفندهای دولت سعودی و عدم پیگیری جدی از سوی مقامهای کشورهای اسلامی، این قضیه مسکوت ماند.<ref>تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد، ص41-60.</ref> | ||
[[شیخ عبدالرحیم صاحب فصول حائری]] (م. 1327ش.) از دانشوران [[تهران]]، در سال 1345ق. همراه گروهی از ایرانیان از راه [[شام]] به حج رفت و پس از مذاکراتی با ملک عبدالعزیز توانست رضایت پادشاه سعودی را برای بازسازی بخشی از قبور [[امامان شیعه]] جلب نماید.<ref>مجله خرد، سال 1328ش، ش2، به نقل از سایت خبر آنلاین.</ref> | [[شیخ عبدالرحیم صاحب فصول حائری]] (م. 1327ش.) از دانشوران [[تهران]]، در سال 1345ق. همراه گروهی از ایرانیان از راه [[شام]] به حج رفت و پس از مذاکراتی با ملک عبدالعزیز توانست رضایت پادشاه سعودی را برای بازسازی بخشی از قبور [[امامان شیعه]] جلب نماید.<ref>مجله خرد، سال 1328ش، ش2، به نقل از سایت خبر آنلاین.</ref> | ||
==برای مطالعه بیشتر== | |||
*'''البقیع قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیه فی الحجاز'''، یوسف الهاجری. | |||
*'''بقیع الغرقد'''، حاتم عمر طه و محمد انور البکری. | |||
*'''البقیع الغرقد'''، سید محمدحسینی شیرازی. | |||
*'''تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد'''، سیدعلی قاضی عسکر. | |||
==پیوند به بیرون== | |||
*[http://lib.eshia.ir/23022/12/4972 بنياد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، «بقیع».] | |||
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1209244/ علیاکبر نوایی، «خفتگان در بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1390 - شماره 78 (18 صفحه - از 72 تا 89).] | |||
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/937693/ محمدصادق نجمی، «تاریخ حرم ائمه بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1372 - شماره 6 (20 صفحه - از 111 تا 130).] | |||
*[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/860135/ علیاکبر حسنی، «مزار بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1371 - شماره 1 (18 صفحه - از 137 تا 154).] | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
==منابع == | ==منابع== | ||
{{منابع}} | {{منابع}} | ||
{{دانشنامه | {{دانشنامه | ||
| آدرس = http:// | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7896 | ||
| عنوان = بارگاههای بقیع | | عنوان = بارگاههای بقیع | ||
| نویسنده = سیدعلی خیرخواه علوی | | نویسنده = سیدعلی خیرخواه علوی | ||
خط ۳۰۹: | خط ۲۵۸: | ||
{{بقیع}} | {{بقیع}} | ||
{{مکانهای مقدس اسلامی}} | {{مکانهای مقدس اسلامی}} | ||