|
|
(۱۳ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) |
خط ۲: |
خط ۲: |
| [[پرونده:بقیع.png|350px|thumb|left|بارگاههای بقیع]] | | [[پرونده:بقیع.png|350px|thumb|left|بارگاههای بقیع]] |
|
| |
|
| '''بارگاههای بقیع''': به بناهای ساخته شده بر قبور [[امامان]] و بزرگان در [[قبرستان بقیع]] گفته میشود. این قبرستان مشهورترین قبرستان مسلمانان بوده و در [[مدینه]] کنار [[مسجد نبوی]] واقع است. | | '''بارگاههای بقیع''' به بناهای ساخته شده بر قبرهای [[امامان|امامان شیعه]] و بزرگان در [[قبرستان بقیع]] گفته میشود که از آن جمله میتوان به بقعه چهار امام شیعیان و [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]]، عموی پیامبر(ص)، بقعه همسران، عمهها و دختران پیامبر(ص) و بقعه برخی از [[صحابه]] اشاره کرد. |
|
| |
|
| بقیع در همان سالهای اول [[هجرت پیامبر(ص)]] به مدینه به عنوان محل دفن مردگان مسلمانان انتخاب شد و مورد توجه ایشان و نیز [[اهل بیت(ع)]] بود. | | بقیع مشهورترین قبرستان مسلمانان بوده و در [[مدینه]] کنار [[مسجد نبوی]] واقع است. در این قبرستان شماری از شخصیتهای بزرگ تاریخ مسلمانان نیز مدفونند. |
|
| |
|
| با توجه به دفن بزرگان و شخصیتهای اسلامی و به ویژه [[امامان شیعه]] در بقیع به تدریج بناهایی بر قبور آنان ساخته شد. | | با تسلط [[وهابیان]] بر [[حجاز]] بناهای موجود در بقیع یکبار در سال 1220 قمری و بار دوم در هشتم [[شوال]] سال 1344 قمری تخریب شدند. |
| پس از رحلت پیامبر اسلام(ص) و دفن ایشان در خانه خود، همواره ساخت و تعمیر و نگهداری بنا بر قبر ایشان مورد اهتمام خلفا و مسلمانان بوده است.
| |
|
| |
|
| در سده دوم ق. ساخت بارگاه بر روی قبور [[مسلمانان]] رواج یافت. ساخت بارگاه بر قبر [[امیر المؤمنین(ع)]] توسط [[هارونالرشید]] نمونه آن است.
| | ==ساخت بارگاه بر قبور بقیع== |
| | | نخستین گزارشها از ساخت بنا بر قبور که در منابع نخست با عنوان مسجد از آن یاد شده است، به عهد نبوی بازمیگردد. بر این اساس، [[ابوجندل بن سهیل]] مسجدی بر قبر ابوبصیر [[عتبة بن اسید ثقفی|عتبة بن اَسید ثقفی]] (درگذشت: قبل از 8ق) ساخت<ref>الاستیعاب، ج4، ص1614؛ تاریخ دمشق، ج25، ص300؛ اسد الغابه، ج5، ص150.</ref> و [[حضرت محمد (ص)|رسول خدا(ص)]] با وجود آگاهی از این کار، آن را نهی نکرد. |
| از بقعههایی که در بقیع بر روی قبور بزرگان ساخته شده میتوان به بقعه چهار امام شیعیان و [[عباس بن عبدالمطلب|عباس]] عموی پیامبر(ص)، بقعه همسران، عمهها و دختران پیامبر(ص)، بقعه برخی از [[صحابه]] و دیگر بزرگانی که در طول تاریخ اسلام در این قبرستان دفن شدهاند، اشاره کرد.
| |
| | |
| با تسلط [[وهابیان]] بر [[حجاز]] و با پشتیبانی افکار [[ابنتیمیه]] و فتاوای علماء وهابیت، بناهای موجود در بقیع یکبار در سال 1220 ق. و بار دوم در هشتم [[شوال]] سال 1344 ق. مورد تخریب قرار گرفت.
| |
|
| |
|
| ==واژهشناسی==
| | پس از رحلت پیامبر(ص) و دفن او در خانه خود، حفظ و تعمیر این بنا از همان سالهای آغازین مورد اهتمام مسلمانان و خلفا بوده است. [[عمر بن خطاب]] (حکومت: 13-23ق) دیواری بر قبر پیامبر ساخت.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص544؛ کشف الارتیاب، ص314.</ref> [[عمر بن عبدالعزیز]]، حاکم مدینه به سال 91ق به دستور [[ولید بن عبدالملک اموی]] (حکومت: 86-96ق) با هدف گسترش مدفن حضرت، خانه او را ویران کرد و در تجدید بنا، محوطه پیرامون قبر را به آن افزود و حجره او را با سنگ مرمر تزیین کرد.<ref>الاعلاق النفیسه، ص69؛ الانس الجلیل، ج1، ص305؛ اثارة الترغیب، ج2، ص378.</ref> در روزگار ملک منصور ایبک صالحی (حکومت: 655-657ق) از ممالیک مصر در سال 656ق با استفاده از مصالح ساختمانی ارسالی از [[مصر]]، مرقد پیامبر(ص) تعمیر و تزیین شده <ref>تاریخ المدینه، ص177، 230؛ بهجة النفوس، ج1، ص540؛ وفاء الوفاء، ج2، ص154.</ref> و نخستین گنبد به نام «[[قبه زرقا]]» در حکومت سلطان [[قلاوون مملوکی]] (حکومت: 678-689ق) به سال 678ق زده شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص157.</ref> |
| بقعه از «ب ـ ق ـ ع» در لغت به معنای قسمتی از زمین است که از نقاط همجوارش متمایز باشد.<ref>العین، ج1، ص184؛ المحیط فی اللغه، ج1، ص195؛ مجمع البحرین، ج4، ص301؛ معجم مقاییس اللغه، ج1، ص281، «بقعه. </ref> همچنین بر صومعه، زیارتگاه، مقبره، و مزار امامان دین و بزرگان<ref>لغتنامه، ج3، ص4256، «بقعه. </ref> و اتاقک گرداگرد مزار ایشان<ref>فرهنگ فارسی، ج1، ص556، «بقعه. </ref> اطلاق شده است.
| |
|
| |
|
| ==قبرستان بقیع== | | ==قبرستان بقیع== |
| | {{اصلی|بقیع}} |
| | [[بقیع]] نام مشهورترین قبرستان [[مسلمانان]] است که در جنوب شرقی [[مسجدالنبی]] قرار دارد. بقیع از ریشه بَقَع به زمینی گفته میشود که با زمینهای مجاور متفاوت باشد و نیز زمینی که درختانش یا ریشه آنها به صورت پراکنده در آن وجود داشته باشد.<ref>العین، ج1، ص184.</ref> |
|
| |
|
| [[بقیع]] از همین ریشه ب-ق-ع بوده و نام مشهورترین قبرستان [[مسلمانان]] است که در جنوب شرقی [[مسجدالنبی]] قرار دارد. با [[هجرت پیامبر]] به [[مدینه]] و گسترش این شهر، تعیین قبرستانی برای دفن اموات مسلمانان ضرورت یافت. از این رو، [[پیامبر(ص)]] در پی بازدید از سرزمینهای گوناگون مدینه، بقیع را که در مسیر [[باب جبرئیل]] مسجد قرار داشت، <ref>بقیع الغرقد، ص21.</ref> برگزید.<ref>الطبقات، ج3، ص399؛ المستدرک، ج3، ص190؛ تاریخ طبری، ج2، ص177.</ref>
| | با [[هجرت پیامبر]] به [[مدینه]] و گسترش این شهر، تعیین قبرستانی برای دفن اموات مسلمانان ضرورت یافت. از این رو، [[پیامبر(ص)]] در پی بازدید از سرزمینهای گوناگون مدینه، بقیع را که در مسیر [[باب جبرئیل]] مسجد قرار داشت،<ref>بقیع الغرقد، ص21.</ref> برگزید.<ref>الطبقات، ج3، ص399؛ المستدرک، ج3، ص190؛ تاریخ طبری، ج2، ص177.</ref> با دفن [[عثمان بن مظعون]] (۲ق)، صحابی پیامبر،<ref>الطبقات، ج1، ص144.</ref> و دفن [[ابراهیم]](۱۰ق)، فرزند خردسال پیامبر(ص) و نیز با تشویقهای ایشان،<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص121؛ وفاء الوفاء، ج3، ص83.</ref> این قبرستان مورد توجه اصحاب قرار گرفت و مدفن بزرگان [[صحابه]] و شخصیتهای اسلامی شد. |
| | |
| از زمان این رویداد گزارشی در دست نیست؛ ولی با توجه به هنگام وفات [[اسعد بن زراره خزرجی]] در [[شوال]] سال اول ق. و دفن او در بقیع، شاید بتوان تعیین بقیع را به عنوان قبرستان مسلمانان به سال اول و پس از بنای مسجد یا همزمان با آن دانست.<ref>الطبقات، ج3، ص611؛ الاستیعاب، ج4، ص1601.</ref>
| |
| | |
| البته برخی نویسندگان به قرینه مرثیه [[عمرو بن نعمان بیاضی|عمرو بن نُعمان بیاضی]]، تاریخ دفن مردگان در بقیع را پیش از [[اسلام]] یاد کرده و گفتهاند که با ظهور اسلام، این قبرستان به مسلمانان اختصاص یافت.<ref>معالم مکة و المدینه، ص407-408.</ref>
| |
| | |
| با دفن صحابی بزرگ [[عثمان بن مظعون]]<ref>الطبقات، ج1، ص144.</ref> به سال دوم ق. و سپس دفن [[ابراهیم]] فرزند خردسال پیامبر(ص) به سال دهم ق. و نیز با تشویقهای ایشان، <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص121؛ وفاء الوفاء، ج3، ص83.</ref> این قبرستان مورد توجه اصحاب قرار گرفت و مدفن بزرگان [[صحابه]] و شخصیتهای اسلامی شد.
| |
| | |
| ==مطلوبیت دفن در بقیع==
| |
| | |
| جواز و مطلوبیت زیارت قبور اموات افزون بر این که از آیات [[قرآن کریم]] از جمله آیات 21 [[کهف]]/18 و آیه 84 [[توبه]]/9 برداشت میشود، <ref>الحصون المنیعه، ص27؛ الملل و النحل، ج4، ص253؛ الزیارة و التوسل، ص14.</ref> در روایتهای گوناگون [[پیامبر(ص)]] سفارش شده است.<ref>صحیح مسلم، ج3، ص65؛ سنن النسائی، ج4، ص94؛ بحار الانوار، ج79، ص170.</ref>
| |
| | |
| این روایتها آنچنان فراوان هستند که در برخی کتابهای روایی فصلی مستقل به آنها اختصاص یافته است.<ref>صحیح ابن حبان، ج7، ص439؛ شعب الایمان، ج7، ص14.</ref> پیامبر(ص) هر شب جمعه به بقیع میرفت و مدفونان آن را با جملاتی مخاطب قرار میداد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص132؛ کامل الزیارات، ص529؛ وفاء الوفاء، ج3، ص111.</ref>
| |
| | |
| او در واپسین سال زندگانی خود از سوی [[خداوند]] مامور شد تا به بقیع رود و برای اموات طلب آمرزش کند.<ref>ارشاد القلوب، ج1، ص33.</ref> از عایشه نیز گزارشهایی درباره حضور پیامبر در بقیع و طلب آمرزش برای اهل بقیع در دست است.<ref>صحیح مسلم، ج3، ص63؛ تاریخ المدینه، ج1، ص90؛ انساب الاشراف، ج2، ص213-214.</ref>
| |
| | |
| ==توجه اهل بیت به بقیع==
| |
| | |
| بقیع مورد توجه [[اهل بیت]] نیز بوده و گزارشهایی از زیارت بقیع از جانب آنها در منابع یاد شده است.<ref>الخصال، ج1، ص273؛ البدایة و النهایه، ج5، ص243؛ القاب الرسول و عترته، ص58.</ref> در روایتهای اهل بیت(ع) زیارت قبور [[مؤمنان]] مایه خوشحالی آنها دانسته شده و سفارش گشته که بر مزار پدر و مادر و امامان، از خداوند نیاز بخواهند.<ref>وسائل الشیعه، ج3، ص223.</ref>
| |
| | |
| از این رو است که دانشورانی بسیار از [[شیعه]]<ref>المهذب، ج1، ص283؛ شرائع الاسلام، ج1، ص210؛ مسالک الافهام، ج2، ص383.</ref> و [[سنی]]<ref>مغنی المحتاج، ج1، ص513؛ کشف القناع، ج2، ص601.</ref> زیارت بقیع را مستحب دانسته و بر استحباب زیارت قبر مطهر پیامبر(ص) اجماع کردهاند.<ref>الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج2، ص194؛ شرح الشفا، ج2، ص150؛ وفاء الوفاء، ج4، ص187.</ref>
| |
| | |
| بر پایه گفته [[رفعت پاشا]] (م. 1353ق.) مردم مدینه هر پنجشنبه به زیارت اهل قبور بقیع میرفتند و بر قبرها دستههای ریحان و کنار آنها شاخههای گل میچیدند.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص426-427.</ref>
| |
| | |
| ==ساخت بارگاه بر قبور بقیع==
| |
| رواج دفن مسلمانان و شخصیتهای دینی در بقیع و توجه فراوان مسلمانان به استحباب زیارت قبور بزرگان و مؤمنان، به تدریج موجب شد تا بناهایی بر برخی از این قبور برپا گردد.
| |
| | |
| از جمله این شخصیتها میتوان به [[عباس بن عبدالمطلب]] عموی پیامبر(ص)، چهار امام شیعیان و چهرههایی دیگر از [[بنیهاشم]] و بستگان پیامبر(ص)، صحابه بزرگوار او و دانشوران و نخبگان مسلمان در طول تاریخ اشاره کرد.
| |
| | |
| نخستین گزارشها از ساخت بنا بر قبور که در منابع نخست با عنوان مسجد از آن یاد شده است، به عهد نبوی بازمیگردد. بر این اساس، [[ابوجندل بن سهیل]] از تیره [[بنیعامر بن لؤی]] مسجدی بر قبر ابوبصیر [[عتبة بن اسید ثقفی|عتبة بن اَسید ثقفی]] (م. قبل از8ق.) ساخت<ref>الاستیعاب، ج4، ص1614؛ تاریخ دمشق، ج25، ص300؛ اسد الغابه، ج5، ص150.</ref> و رسول خدا(ص) با وجود آگاهی از این کار، آن را نهی نکرد.
| |
| | |
| پس از رحلت پیامبر(ص) و دفن او در خانه خود، حفظ و تعمیر این بنا از همان سالهای آغازین مورد اهتمام مسلمانان و خلفا بوده است. [[عمر بن خطاب]] (حک: 13-23ق.) دیواری بر قبر پیامبر ساخت.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص544؛ کشف الارتیاب، ص314.</ref>
| |
| | |
| [[عمر بن عبدالعزیز]]، حاکم مدینه به سال 91ق. به دستور [[ولید بن عبدالملک اموی]] (حک: 86-96ق.) با هدف گسترش مدفن حضرت، خانه او را ویران کرد و در تجدید بنا، محوطه پیرامون قبر را به آن افزود و حجره او را با سنگ مرمر تزیین کرد.<ref>الاعلاق النفیسه، ص69؛ الانس الجلیل، ج1، ص305؛ اثارة الترغیب، ج2، ص378.</ref>
| |
| | |
| در روزگار ملک [[منصور نورالدین ایبک صالحی]] (حک: 655-657ق.) از ممالیک مصر در سال 656ق. با استفاده از مصالح ساختمانی ارسالی از [[مصر]]، مرقد پیامبر(ص) تعمیر و تزیین شد<ref>تاریخ المدینه، ص177، 230؛ بهجة النفوس، ج1، ص540؛ وفاء الوفاء، ج2، ص154.</ref> و نخستین گنبد به نام «[[قبه زرقا]]» بر حجره شریفه در حکومت سلطان [[قلاوون مملوکی]] (حک: 678-689ق.) به سال 678ق. زده شد.<ref>وفاء الوفاء، ج2، ص157.</ref>
| |
| | |
| از سده دوم ق. ساخت بنا و بارگاه بر قبور در سرزمینهای اسلامی رایج شد.<ref>مقابر، ج1، ص27.</ref> بر قبر [[امیرالمؤمنین(ع)]] گنبدی به دستور خلیفه عباسی [[هارون الرشید]] (حک: 170-193ق.) در سده دوم ق. ساخته شد.<ref>کشف الارتیاب، ص308؛ اعیان الشیعه، ج1، ص536.</ref>
| |
|
| |
|
| گنبد جعفر (م. 186ق.) پسر [[منصور عباسی]] نیز گواه وجود بنا و گنبد بر برخی قبور در میانه سده دوم ق. است.<ref>المدخل الی موسوعة العتبات المقدسه، ص158.</ref> اعتراض نکردن مسلمانان به این کار، نشان دهنده صحت عمل خلفا و اتصال سیره مسلمانان در بنای بر قبور است.<ref>صیانة الآثار، ص79-80.</ref>
| | بقیع مورد توجه [[اهل بیت]] نیز بوده و گزارشهایی از زیارت بقیع از جانب آنها در منابع یاد شده است.<ref>الخصال، ج1، ص273؛ البدایة و النهایه، ج5، ص243؛ القاب الرسول و عترته، ص58.</ref> همچنین عالمان [[شیعه]]<ref>المهذب، ج1، ص283؛ شرائع الاسلام، ج1، ص210؛ مسالک الافهام، ج2، ص383.</ref> و برخی [[سنی|اهل سنت]]<ref>مغنی المحتاج، ج1، ص513؛ کشف القناع، ج2، ص601.</ref> زیارت بقیع را مستحب میدانند.<ref>الشفا بتعریف حقوق المصطفی، ج2، ص194؛ شرح الشفا، ج2، ص150؛ وفاء الوفاء، ج4، ص187.</ref> |
|
| |
|
| ==مشهورترین بارگاهها== | | ==مشهورترین بارگاههای بقیع== |
| بر این اساس، در طول تاریخ، بقعهها و گنبدهایی بر قبور بزرگان و شخصیتهای مدفون در بقیع ساخته شد. مشهورترین این بناها عبارتند از:
| | در طول تاریخ، بقعهها و گنبدهایی بر قبور بزرگان و شخصیتهای مدفون در بقیع ساخته شد. مشهورترین این بناها عبارتند از: |
|
| |
|
| ===بقعه عثمان بن مظعون=== | | ===بقعه عثمان بن مظعون=== |
| بقعه [[عثمان بن مظعون]] صحابی [[پیامبر]] و [[ابراهیم]] فرزند خردسال رسول خدا(ص). ابوسائب عثمان بن مظعون جُمحی صحابی بزرگ پیامبر(ص) بود. وی را نخستین مهاجری دانستهاند که در [[مدینه]] وفات یافت.
| | ابوسائب عثمان بن مظعون جُمحی صحابی پیامبر(ص) بود و او را نخستین مهاجری دانستهاند که در [[مدینه]] وفات یافت. |
|
| |
|
| هنگام وفات وی را سال دوم یا سوم ق. نوشتهاند.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1053-1055.</ref> بر پایه گزارشی، پیامبر(ص) پس از وفات عثمان بن مظعون، وی را در بخش میانی بقیع دفن کرد و فرمود: «هذه الروحاء»؛ «این جا، مکان راحتی و آسایش است.» <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص100.</ref> از آن پس سنگی را به نشانه این قبر بر آن نهاد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص102؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص498.</ref> | | هنگام وفات وی را سال دوم یا سوم ق. نوشتهاند.<ref>الاستیعاب، ج3، ص1053-1055.</ref> بر پایه گزارشی، پیامبر(ص) پس از وفات عثمان بن مظعون، وی را در بخش میانی بقیع دفن کرد و فرمود: «هذه الروحاء»؛ «این جا، مکان راحتی و آسایش است.» <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص100.</ref> از آن پس سنگی را به نشانه این قبر بر آن نهاد.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص102؛ سنن ابن ماجه، ج1، ص498.</ref> |
|
| |
|
| این سنگ تا هنگام حکمرانی [[مروان بن حکم]] بر مدینه، در دوره حکومت [[معاویة بن ابیسفیان]] (حک: 40-60ق.) بر قبر عثمان قرار داشت تا این که به فرمان وی از آن جا برداشته شد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص102؛ وفاء الوفاء، ج3، ص84؛ الدرة الثمینه، ص168.</ref> و به گزارشی آن را بر قبر [[عثمان بن عفان]] نهادند<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص84.</ref> که تا آن هنگام بیرون از بقیع قرار داشت و تازه به بقیع پیوسته بود؛ | | این سنگ تا هنگام حکمرانی [[مروان بن حکم]] بر مدینه، در دوره حکومت [[معاویة بن ابیسفیان]] (حکومت: 40-60ق) بر قبر عثمان قرار داشت تا این که به فرمان وی از آن جا برداشته شد<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص102؛ وفاء الوفاء، ج3، ص84؛ الدرة الثمینه، ص168.</ref> و به گزارشی آن را بر قبر [[عثمان بن عفان]] نهادند<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص84.</ref> که تا آن هنگام بیرون از بقیع قرار داشت و تازه به بقیع پیوسته بود؛ |
|
| |
|
| پس از وفات ابراهیم پسر 18 ماهه پیامبر(ص) به سال دهم ق. او امر کرد که وی را کنار قبر عثمان بن مظعون دفن کنند<ref>اخبار المدینه، ص207؛ انساب الاشراف، ج2، ص88.</ref> و بالای قبر ابراهیم نیز سنگی به عنوان علامت نصب کرد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ سبل الهدی، ج11، ص24.</ref> سپس بالای قبر او ایستاد و بر ساکنان آن سلام داد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ تاریخ المدینه، ج1، ص99.</ref> | | پس از وفات ابراهیم پسر 18 ماهه پیامبر(ص) به سال دهم ق. او امر کرد که وی را کنار قبر عثمان بن مظعون دفن کنند<ref>اخبار المدینه، ص207؛ انساب الاشراف، ج2، ص88.</ref> و بالای قبر ابراهیم نیز سنگی به عنوان علامت نصب کرد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ سبل الهدی، ج11، ص24.</ref> سپس بالای قبر او ایستاد و بر ساکنان آن سلام داد.<ref>الطبقات، ج1، ص144؛ انساب الاشراف، ج2، ص88؛ تاریخ المدینه، ج1، ص99.</ref> روایتی از دفن [[رقیه دختر پیامبر|رقیه]] (درگذشت: 2ق) <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص103.</ref> و [[زینب دختر پیامبر|زینب]] (درگذشت: 8ق) دختران رسول خدا نزدیک قبر عثمان بن مظعون حکایت دارد.<ref>مسند احمد، ج1، ص237؛ مجمع الزوائد، ج3، ص17.</ref> |
| روایتی از دفن [[رقیه دختر پیامبر|رقیه]] (م. 2ق.) <ref>تاریخ المدینه، ج1، ص103.</ref> و [[زینب دختر پیامبر|زینب]] (م. 8ق.) دختران رسول خدا نزدیک قبر عثمان بن مظعون حکایت دارد.<ref>مسند احمد، ج1، ص237؛ مجمع الزوائد، ج3، ص17.</ref> | |
|
| |
|
| ====دفن صحابه در بقیع====
| | ===دفن صحابه در بقیع=== |
| گزارشهایی از دفن افرادی چون [[عبدالرحمن بن عوف زهری]] از مهاجران به [[حبشه]] و مدینه (م. 31/32ق.) که با عثمان بن مظعون پیمان بسته بود تا کنارش دفن شود، <ref>الدرة الثمینه، ص168؛ وفاء الوفاء، ج3، ص88.</ref> ابواَمامه [[اسعد بن زراره خزرجی]] از حاضران در دو [[بیعت عقبه]] و نقیب [[بنینجار]] (م. اول ق.)، [[سعد بن ابیوقاص زهری]] از نخستین اسلام آورندگان (م. 55ق.)، [[عبدالله بن مسعود هذلی|عبدالله بن مسعود هَذلی]] از نخستین اسلام آورندگان و از مهاجران به حبشه و مدینه (م. 32ق.)، <ref>الطبقات، ج3، ص151.</ref> [[خنیس بن حذافه سهمی|خُنیس بن حذافه سهمی]] داماد عمر و از مهاجران به حبشه و مدینه و از [[شهدای احد]] (م. 3ق.) و [[فاطمه بنت اسد]] مادر [[امام علی(ع)]] (م. 3ق.) <ref>وفاء الوفاء، ج3، ص88.</ref> کنار قبر عثمان و ابراهیم حکایت دارند. | | گزارشهایی از دفن افرادی چون [[عبدالرحمن بن عوف زهری]] از مهاجران به [[حبشه]] و مدینه (درگذشت: 31 یا 32ق) که با عثمان بن مظعون پیمان بسته بود تا کنارش دفن شود،<ref>الدرة الثمینه، ص168؛ وفاء الوفاء، ج3، ص88.</ref> ابواَمامه [[اسعد بن زراره خزرجی]] از حاضران در دو [[بیعت عقبه]] و نقیب [[بنینجار]] (درگذشت: اول ق)، [[سعد بن ابیوقاص زهری]] از نخستین اسلام آورندگان (درگذشت: 55ق)، [[عبدالله بن مسعود هذلی|عبدالله بن مسعود هَذلی]] از نخستین اسلام آورندگان و از مهاجران به حبشه و مدینه (درگذشت: 32ق)، <ref>الطبقات، ج3، ص151.</ref> [[خنیس بن حذافه سهمی|خُنیس بن حذافه سهمی]] داماد عمر و از مهاجران به حبشه و مدینه و از [[شهدای احد]] (درگذشت: 3ق) و [[فاطمه بنت اسد]] مادر [[امام علی(ع)]] (درگذشت: 3ق) <ref>وفاء الوفاء، ج3، ص88.</ref> کنار قبر عثمان و ابراهیم حکایت دارند. |
|
| |
|
| بر این قبور گنبد و ضریحی ساخته شده بود که منابع پیشین به هنگام ساخت و نیز سازنده آن اشاره ندارند. شماری از محققان با توجه به شباهت ضریح ساخته شده برای قبور [[امامان شیعه]] و عباس با ضریح موجود بر این قبور، ساخت این بنا را نیز به [[مجدالملک براوستانی]] (م. 492/493ق.) وزیر ایرانی سلطان [[برکیارق سلجوقی]] (حک: 486-498ق.) نسبت میدهند.<ref>اعیان الشیعه، ج3، ص299؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص193.</ref> | | بر این قبور گنبد و ضریحی ساخته شده بود که منابع پیشین به هنگام ساخت و نیز سازنده آن اشاره ندارند. شماری از محققان با توجه به شباهت ضریح ساخته شده برای قبور [[امامان شیعه]] و عباس با ضریح موجود بر این قبور، ساخت این بنا را نیز به [[مجدالملک براوستانی]] (درگذشت: 492 یا 493ق) وزیر ایرانی سلطان [[برکیارق سلجوقی]] (حکومت: 486-498ق) نسبت میدهند.<ref>اعیان الشیعه، ج3، ص299؛ تاریخ حرم ائمه بقیع، ص193.</ref> |
|
| |
|
| | [[ابنجبیر]] (درگذشت: 614ق) در وصف این ضریح، آن را از جنس چوب دانسته که با نقشهای بدیع تزیین شده بود و میخکوبیهایی به شکل بسیار زیبا بر آن دیده میشد. این ضریح به صورت پنجرهای چوبی بود که رو به [[قبله]] باز میشد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref> |
|
| |
|
| [[ابنجبیر]] (م. 614ق.) در وصف این ضریح، آن را از جنس چوب دانسته که با نقشهای بدیع تزیین شده بود و میخکوبیهایی به شکل بسیار زیبا بر آن دیده میشد. این ضریح به صورت پنجرهای چوبی بود که رو به [[قبله]] باز میشد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref>
| | [[مطری]] (درگذشت: 741ق) نیز همراه اشاره به مرقد ابراهیم، از ضریح مشبک سمت قبله مرقد یاد کرده است.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص119-120.</ref> گنبد ساخته شده بر این بقعه به رنگ سفید بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص173-174؛ رحلة ابن بطوطه، ص119.</ref> |
| | |
| [[مطری]] (م. 741ق.) نیز همراه اشاره به مرقد ابراهیم، از ضریح مشبک سمت قبله مرقد یاد کرده است.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص119-120.</ref> گنبد ساخته شده بر این بقعه به رنگ سفید بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص173-174؛ رحلة ابن بطوطه، ص119.</ref> | |
|
| |
|
| از گزارشها درباره این گنبد که واپسین آنها به [[رفعت پاشا]] به سال 1325ق.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص426.</ref> بازمیگردد، برمیآید که این بنا تا هنگام ویرانی اول بقعههای بقیع در سال 1220ق. در دولت اول سعودی باقی بوده است.<ref>من اخبار الحجاز و النجد، ص104؛ عنوان المجد، ص137؛ البقیع قصة التدمیر، ص84.</ref> اکنون قبور موجود در این بقعه نشانهگذاری شده است. | | از گزارشها درباره این گنبد که واپسین آنها به [[رفعت پاشا]] به سال 1325ق.<ref>مرآة الحرمین، ج1، ص426.</ref> بازمیگردد، برمیآید که این بنا تا هنگام ویرانی اول بقعههای بقیع در سال 1220ق. در دولت اول سعودی باقی بوده است.<ref>من اخبار الحجاز و النجد، ص104؛ عنوان المجد، ص137؛ البقیع قصة التدمیر، ص84.</ref> اکنون قبور موجود در این بقعه نشانهگذاری شده است. |
|
| |
|
| ===بقعه امامان شیعه و عباس=== | | === بقعه امامان شیعه و عباس بن عبدالمطلب === |
| | {{اصلی|بارگاه امامان(ع) در بقیع}} |
| [[پرونده:قبور ائمه بقیع قبل از تخریب.png|350px|thumb|left|قبور ائمه بقیع قبل از تخریب]] | | [[پرونده:قبور ائمه بقیع قبل از تخریب.png|350px|thumb|left|قبور ائمه بقیع قبل از تخریب]] |
| [[عقیل بن ابیطالب]] برادر امام علی(ع) بیرون بقیع و در سمت جنوب آن خانهای بزرگ<ref>الطبقات، ج4، ص44؛ المعارف، ص204.</ref> در برابر خانه امام علی(ع) داشت.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص82.</ref>
| | بخشی از بقیع که خانه عقیل بن عبدالمطلب بود و محل دفن برخی از بزرگان بنیهاشم که به مقابر بنیهاشم شهرت یافت.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص127.</ref> [[عباس بن عبدالمطلب]] (م. 32ق.) عموی پیامبر(ص)، چهار تن از امامان شیعه، [[امام حسن(ع)]] (شهادت 49/50ق.)، <ref>الکافی، ج1، ص472؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.</ref> [[امام سجاد(ع)]] (شهادت 94/95ق.)، <ref>الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ طبری، ج11، ص631.</ref> [[امام محمد باقر(ع)|امام باقر(ع)]] (شهادت حدود 114/117ق.) <ref>مروج الذهب، ج3، ص219؛ دلائل الامامه، ص215-216.</ref> و [[امام صادق(ع)]] (شهادت 148ق.) <ref>ذخائر العقبی، ص141؛ مروج الذهب، ج3، ص219.</ref> از مدفونان در این خانه بودند. |
| | |
| به گزارشی، [[پیامبر(ص)]] در گوشهای از این خانه میایستاد و برای اهل بقیع آمرزش میطلبید. روایت شده که دعا کردن در آن مستجاب است.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص82.</ref> در گذر زمان، این خانه مکان دفن بزرگانی از [[بنیهاشم]] شد و بعدها به بقیع ملحق گشت.
| |
| | |
| در منابع، این بخش از بقیع به مقابر بنیهاشم شهرت یافته است.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص127.</ref> فاطمه بنت اسد (م. 3ق.)، عباس بن عبدالمطلب (م. 32ق.) عموی پیامبر(ص)، چهار تن از امامان شیعه، [[امام حسن(ع)]] (شهادت 49/50ق.)، <ref>الکافی، ج1، ص472؛ البدایة و النهایه، ج8، ص48.</ref> [[امام سجاد(ع)]] (شهادت 94/95ق.)، <ref>الکافی، ج1، ص469؛ تاریخ طبری، ج11، ص631.</ref> [[امام محمد باقر(ع)]] (شهادت حدود 114/117ق.) <ref>مروج الذهب، ج3، ص219؛ دلائل الامامه، ص215-216.</ref> و [[امام جعفر صادق(ع)]] (شهادت 148ق.) <ref>ذخائر العقبی، ص141؛ مروج الذهب، ج3، ص219.</ref> از مدفونان در این خانهاند.
| |
|
| |
|
| بر پایه روایتی، امام سجاد(ع) این خانه را در حدود سال 65ق. بازسازی کرد.<ref>بحارالانوار، ج45، ص344-345.</ref>
| | از قرن پنجم به فرمان مجدالملک براوستانی، وزیر یکی از شاهان سلجوقی، بارگاهی بزرگ با گنبدی بلند بر این قبرها که کنار یکدیگر بودند ساخته شد<ref>الکامل، ج10، ص352.</ref> و بعدها برای این قبور صندوق چوبی و ضریح ساخته شد.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref> این بارگاه را بنایی بزرگ و با شکوه توصیف کرده اند<ref>رحلة العبدری، ج1، ص423.</ref> که تا سده سیزدهم پابرجا بود. سپس در حمله نخست آل سعود به مدینه از میان رفت. بعد از آن دوباره بازسازی شد و در نهایت بار دیگر توسط آل سعود در سال 1344 تخریب شد. |
| | |
| ===پیوستن خانه عقیل به بقیع===
| |
| از هنگام پیوستن خانه عقیل به بقیع و ساخت بارگاه بر این قبور، آگاهی دقیقی در دست نیست. با توجه به وجود مدفن عباس بن عبدالمطلب، جدّ عباسیان، در این خانه، به احتمال میتوان گفت که دهههای نخست سده دوم ق. که همزمان با روی کار آمدن [[عباسیان]] است، هنگام تقریبی این امر بوده است. | |
| | |
| شاید از این رو است که در گزارشهای سده دوم ق. و از آن پس، به وجود این قبور اشاره شده است. [[ابنزباله]] (م. 199ق) از وجود مسجدی (حرم) بر قبر عباس بن عبدالمطلب و امامان شیعه خبر داده است.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص126-127.</ref> [[ابنشبه]] (م. 262ق) نیز از وجود مسجدی در سده سوم ق. بر قبر [[فاطمه بنت اسد]] گزارش داده است.<ref>تاریخ المدینه، ج1، ص123.</ref>
| |
| | |
| با توجه به نزدیکی قبور امامان شیعه و عباس به قبر فاطمه، به نظر میرسد که همه این قبور را در بر میگرفت. [[مسعودی]] (م. 345ق.) عبارت این سنگ را چنین گزارش داده است: «بسم الله الرحمن الرحیم. الحمد للَّه مُبِید الامم و محیی الرمم هذا قبر فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه و سلم سیدة نساء العالمین و قبر الحسن بن علی بن ابیطالب و علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب و محمد بن علی و جعفر بن محمد رضی الله عنهم». <ref>مروج الذهب، ج3، ص285؛ التنبیه و الاشراف، ص260؛ تذکرة الخواص، ص311.</ref> | |
| ==ساخت اولین گنبد==
| |
| از ساخت نخستین گنبد بر مزار عباس و امامان شیعه نیز گزارشهایی متناقض در دست است. آوردهاند که در سده پنجم ق. مجدالملک براوستانی گنبدی بر قبور امامان شیعه و عباس ساخت که بسیار بزرگ بود.<ref>الکامل، ج10، ص352.</ref> مطری به ساخت این گنبد بزرگ در دوران حکومت [[ناصر احمد بن مستضیء عباسی]] (حک: 575-622ق.) اشاره میکند.<ref>التعریف بما آنست الهجره، ص119.</ref>
| |
| | |
| [[ابننجار]] (م. 643ق.) که همعصر با ناصر عباسی است، به قدمت گنبد تصریح دارد.<ref>الدرة الثمینه، ص166.</ref> از این رو، به نظر میرسد که گزارش مطری غیر واقعی است.
| |
| | |
| توصیفات ابنجبیر از این گنبد و قبور درون آن، از دقت بیشتر برخوردار است. وی گنبد ساخته شده بر این قبور را بسیار مرتفع شمرده که نزدیک در ورودی بقیع قرار داشت. قبور درون بقعه، بزرگ و از سطح زمین بلندتر بودند. این قبور ضریحی چوبین داشتند که با نقوشی برجسته از جنس مس با میخکوبیهایی تزیین شده بود.<ref>رحلة ابن جبیر، ص174.</ref>
| |
| | |
| [[عبدری]] (م. بعد از 700ق.) این بقعه را همراه با بقعه عثمان بن عفان بزرگترین و زیباترین بارگاه بقیع دانسته است.<ref>رحلة العبدری، ج1، ص423.</ref> ابننجار از وجود دو در برای بقعه یاد میکند که تنها یکی از آن دو هنگام زیارت گشوده میشد.<ref>الدرة الثمینه، ص166.</ref>
| |
| | |
| از دیگر کسانی که درباره چگونگی بقعه، گنبد و ضریح قبور امامان شیعه به این مطلب اشاره کردهاند، میتوان از [[ابنبطوطه]]، <ref>رحلة ابن بطوطه، ص125.</ref> [[خالد بن عیسی]] (زنده به سال 740ق.) <ref>تاج المفرق، ج1، ص289.</ref> و [[سمهودی]] (م. 911ق.) <ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100.</ref> یاد کرد.
| |
| | |
| [[محمدحسین فراهانی]]، از رجال دربار قاجار، در گزارش خود از سفر [[حج]] سال 1302ق. از بقعه هشت ضلعی امامان شیعه و عباس خبر میدهد. بر پایه این گزارش، در این بقعه صندوقی بزرگ از جنس چوب مرغوب بود و میان این صندوق بزرگ دو صندوق چوبی دیگر قرار داشت. درون یک صندوق قبر چهار امام شیعیان و درون صندوق دیگر قبر عباس قرار داشته است.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.</ref>
| |
| این گزارش که همانند آن در سفرنامه 1292ق. [[فرهاد میرزا]] نیز به چشم میخورد، <ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.</ref> بیانگر ساخت ضریحی جدید است که در گزارشهای تا پیش از سده دهم ق. از آن یاد نشده است.
| |
| | |
| ====تعمیر بقعه عباس و ائمه بقیع====
| |
| | |
| بقعه عباس و امامان بقیع طی سدههای پیاپی مورد تعمیر و مرمت قرار گرفت. منابع از تعمیر بقعه به سال 519ق. به دستور [[مسترشد عباسی]] (حک: 512-529ق.) و نیز در روزگار [[مستنصر عباسی]] (حک: 623-640ق.) گزارش دادهاند.
| |
| | |
| کتیبه نصب شده بالای محراب بقعه که دربردارنده دستور خلیفه مستنصر برای تعمیر بقعه است، این ادعا را تایید میکند.<ref>وفاء الوفاء، ج3، ص100.</ref> از تعمیر این بقعه به سال 1234ق. به دستور سلطان [[محمود عثمانی]] (حک: 1223-1255ق.) و به دست [[محمدعلی پاشا]] و نیز به سال 1292ق. در دوران حکومت [[عبدالعزیز خان عثمانی]] (حک: 1277-1293ق.) گزارش شده است.<ref>سفرنامه فرهاد میرزا، ص141.</ref>
| |
| | |
| آوردهاند که پس از بازسازی سال 1234ق. این بقعه و دیگر بارگاههای بقیع همه ساله تعمیر میشدند.<ref>پنجاه سفرنامه، ج5، ص237.</ref>
| |
|
| |
|
| ===بقعه حضرت فاطمه بنت اسد=== | | ===بقعه حضرت فاطمه بنت اسد=== |
خط ۲۱۲: |
خط ۱۳۹: |
| [[شیخ عبدالرحیم صاحب فصول حائری]] (م. 1327ش.) از دانشوران [[تهران]]، در سال 1345ق. همراه گروهی از ایرانیان از راه [[شام]] به حج رفت و پس از مذاکراتی با ملک عبدالعزیز توانست رضایت پادشاه سعودی را برای بازسازی بخشی از قبور [[امامان شیعه]] جلب نماید.<ref>مجله خرد، سال 1328ش، ش2، به نقل از سایت خبر آنلاین.</ref> | | [[شیخ عبدالرحیم صاحب فصول حائری]] (م. 1327ش.) از دانشوران [[تهران]]، در سال 1345ق. همراه گروهی از ایرانیان از راه [[شام]] به حج رفت و پس از مذاکراتی با ملک عبدالعزیز توانست رضایت پادشاه سعودی را برای بازسازی بخشی از قبور [[امامان شیعه]] جلب نماید.<ref>مجله خرد، سال 1328ش، ش2، به نقل از سایت خبر آنلاین.</ref> |
| ==برای مطالعه بیشتر== | | ==برای مطالعه بیشتر== |
| | |
| *'''البقیع قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیه فی الحجاز'''، یوسف الهاجری. | | *'''البقیع قصة تدمیر آل سعود للآثار الاسلامیه فی الحجاز'''، یوسف الهاجری. |
| *'''بقیع الغرقد'''، حاتم عمر طه و محمد انور البکری. | | *'''بقیع الغرقد'''، حاتم عمر طه و محمد انور البکری. |
| *'''البقیع الغرقد'''، سید محمدحسینی شیرازی. | | *'''البقیع الغرقد'''، سید محمدحسینی شیرازی. |
| *'''تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد'''، سیدعلی قاضی عسکر. | | *'''تخریب و بازسازی بقیع به روایت اسناد'''، سیدعلی قاضی عسکر. |
| | |
| ==پیوند به بیرون== | | ==پیوند به بیرون== |
| *[http://lib.eshia.ir/23022/12/4972 بنياد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، «بقیع».] | | |
| | *[http://lib.eshia.ir/23022/12/4972 بنياد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، «بقیع».] |
| *[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1209244/ علیاکبر نوایی، «خفتگان در بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1390 - شماره 78 (18 صفحه - از 72 تا 89).] | | *[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1209244/ علیاکبر نوایی، «خفتگان در بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1390 - شماره 78 (18 صفحه - از 72 تا 89).] |
| *[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/937693/ محمدصادق نجمی، «تاریخ حرم ائمه بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1372 - شماره 6 (20 صفحه - از 111 تا 130).] | | *[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/937693/ محمدصادق نجمی، «تاریخ حرم ائمه بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1372 - شماره 6 (20 صفحه - از 111 تا 130).] |
| *[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/860135/ علیاکبر حسنی، «مزار بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1371 - شماره 1 (18 صفحه - از 137 تا 154).] | | *[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/860135/ علیاکبر حسنی، «مزار بقیع»، مجله میقات حج، زمستان 1371 - شماره 1 (18 صفحه - از 137 تا 154).] |
| | |
| ==پانویس== | | ==پانویس== |
| {{پانویس}} | | {{پانویس}} |
|
| |
|
| ==منابع == | | ==منابع== |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| {{دانشنامه | | {{دانشنامه |
| | آدرس = http://phz.hajj.ir/422/7896 | | | آدرس = http://hzrc.ac.ir/post/7896 |
| | عنوان = بارگاههای بقیع | | | عنوان = بارگاههای بقیع |
| | نویسنده = سیدعلی خیرخواه علوی | | | نویسنده = سیدعلی خیرخواه علوی |
خط ۳۲۷: |
خط ۲۵۸: |
| {{بقیع}} | | {{بقیع}} |
| {{مکانهای مقدس اسلامی}} | | {{مکانهای مقدس اسلامی}} |
|
| |
| [[رده:مقالههای در دست ویرایش]]
| |