مسجد غمامه

مسجد غَمامه

اطلاعات اوليه
مکان	مناخه در غرب مسجدالنبی در شهر مدینه
کاربری	مسجد
تاریخ بنا
ویژگی‌های تاریخی	محل نماز عید پیامبر
مسیریابی در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=24.465864450446933,39.60695433493071","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0645\u0633\u062c\u062f \u063a\u064e\u0645\u0627\u0645\u0647\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0645\u0633\u062c\u062f \u063a\u064e\u0645\u0627\u0645\u0647\n","link":"","lat":24.465864450446933,"lon":39.60695433493071,"icon":""}],"imageoverlays":null}

مسجد غَمامه در کشور عربستان در محلی به نام مناخه که میدان وسیع در کنار شهر مدینه است قرار دارد؛ این محل از زمان رسول خدا(ص) محل اقامه نماز عید بوده و هر سال، آن حضرت و سپس خلفا، در جایی از آن، به نماز می‌ایستادند؛ از جمله محلی که حضرت در سال‌های پایانی عمر خویش در آنجا اقامه نماز عید و نماز باران کرد؛ جایی است که امروزه به نام مسجد مُصَلاّ یا مسجد غمامه شناخته می‌شود.

موقعیت مسجد

در امتداد جنوب غربِ مسجد النبی(ص)، در فاصله حدود سیصد متری، چندین مسجد وجود دارد که مهم‌ترین آنها مسجد غَمامه است. مساجد دیگر عبارتند از: «مسجد علی‌بن ابی‌طالب(ع)»، «مسجد ابوبکر»، «مسجد عمر بن خطاب» و «مسجد عثمان بن عفّان». در این که مورد اخیر در مناخه باشد، تردید وجود دارد.

میدان وسیعی که مسجد غمامه و چند مسجد دیگر به نام خلفای نخست در آن قرار گرفته، «مناخه» نام داشته یا بعدها به این نام تبدیل شده است. مناخه محلّ فرود شتران بود که مسافرانِ زائر، از آنجا به عنوان بارانداز استفاده می‌کردند. این میدان وسیع در کنار شهر، از زمان رسول خدا(ص) محل اقامه نماز عید بوده و هر سال، آن حضرت و سپس خلفا، در جایی از آن، به نماز می‌ایستادند؛ از جمله محلی که حضرت در سال‌های پایانی عمر خویش در آنجا اقامه نماز عید و نماز باران کرد؛ جایی است که امروزه به نام مسجد مُصَلاّ یا مسجد غمامه شناخته می‌شود.

وجه تسمیه

افزون بر نماز عید، نماز باران (صلاة الاستسقاء) نیز به‌طور معمول در مصلاّی عید خوانده می‌شد.

اقامه نماز باران در این مُصلاّ، سبب شد تا پس از استجابت دعای پیامبر(ص) و مسلمانان، مسجد موجود به نام «مسجد غمامه» یا «مسجد ابر» نام‌گذاری شود. عبدالغنی نوشته است که وی این وجه نام‌گذاری را در کتاب‌های کهن نیافته است.

اقامه نماز توسط پیامبر در مسجد

روایات چندی حکایت از اقامه نماز عید فطر و قربان در این مصلاّ دارد؛ از جمله ابوسعید خُدْری روایت کرده است که رسول خدا(ص) روز عید فطر و قربان به مصلاّ می‌آمد. ابتدا نماز می‌خواند، پس از آن در برابر صفوف نمازگزاران می‌ایستاد و به وعظ آنان می‌پرداخت. در همانجا بود که اگر قصد اعزام سپاهی را داشت، آنان را می‌فرستاد یا اگر دستور دیگری داشت اعلام می‌کرد و سپس به خانه باز می‌گشت.

همچنین در روایتی آمده است که وقتی خبر مرگ نجاشی حاکم حبشه، که از مهاجرین استقبال کرده بود، به رسول خدا(ص) رسید، آن حضرت در محل مُصلاّ و از دور، بر جنازه نجاشی نماز میت خواندند.

روایت دیگری از ابوهریره، حکایت از آن دارد که هرگاه رسول خدا(ص) از سفر بازمی‌گشت و به مصلاّ می‌رسید، در آنجا به سمت قبله می‌ایستاد و دعا می‌کرد.

تاریخچه بنا

پلان افقی مسجد مصلی

محل مسجد غمامه، آخرین مصلای پیامبر بود. یعنی آخرین جایی که پیامبر در آن نماز عید خواند و پس از درگذشت او در همین مکان نماز عید و استقساء خوانده می شد. در زمان ابن زباله و ابن شبه این مکان به عنوان مصلی شناخته می شده است. در روایت ابن شبه گاهی از این مکان به عنوان مسجد یاد شده است

به گزارش سمهودی این مکان در نزدیکی خانه کثیر بن صَلت و در جنوب آن قرار داشته است و در قبل از اینکه اینجا مسجد شود، نشانه ای (عَلَم) در آنجا گذاشته بودند که محل مصلی پیامبر را نشان می داد.

سده نهم و پس از آن

این مسجد در گزارش های تاریخ نگاران مدینه از قرن هشتم و نهم یاد شده است و سمهودی (م.911) بر آن است که احتمالا اولین بار در زمان عمر بن عبدالعزیز ساخته شده است. سمهودی گزارش می‌کند که این مسجد در زمان او باز بوده هر چند دچار خرابی بوده است. او گزارش می دهد که روی در این مسجد نوشته شده که آن را به فرمان عز الدین شیخ حرم مکه (درگذشته به 761ق.) بازسازی کرده اند.این مسجد را در سال 861 امیر بردبک که معمار بود بازسازی کرد.

عیاشی در سفرنامه خود در سال 1073 به این مسجد اشاره کرده است مسجدی که به گفته او مسجد مصلی العید خوانده می‌شده است.

بازسازی عصر عثمانی

این مسجد در عهد عبدالمجید عثمانی (1255-1277/ 1839-1861) بازسازی شد. این بنا را بارتون سفرنامه‌نویس انگلیسی در سفرنامه اش توصیف کرده است و طرحی از آن در کتابش آورده است و تا امروز نیز حفظ شده است.

در زمان سلطان عبدالحمید دوم (1293-1327ق.) اصلاحاتی در مسجد انجام شد. در دوره سعودی نیز باز بر همان مبنا، ترمیم شد که کتیبه موجود تاریخ آن را سال 1411 یعنی به عهد سلطنت فهد نشان می‌دهد.

توصیف بنا

طول مسجد 26 متر، عرض آن حدود ١٣ متر و مساحت کلّ آن ٣٣٨ متر بوده است. در سال‌های اخیر مسجد یاد شده با حفظ معماری، به صورتی نو تزیین شده است. صالح لمعی مصطفی، که در کتاب خود به توصیف و بررسی کامل معماری مسجد غمامه پرداخته است، در توصیف شبستان مسجد می‌نویسد: «شبستان دو رواق دارد که هر یک از سه چشمه تشکیل می‌شود. چشمه میانی به واسطه طاق ضربی متقاطعی از دو چشمه جانبی خود متمایز است. طاقهای جناغی که گنبدها بر آنها قرار دارند از داخل بر چهار ستون بزرگ در دو ردیف و از سمت دیوارها بر پشت‌بندهای سنگی تکیه دارند. ستونها از بالا به دو ردیف مقرنس منتهی می‌شود.»

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدينه، رسول جعفریان. بخش «مسجد غمامه»، ج1، ص343-346، است.

المساجد الاثرية فى المدينة المنورة، محمد الياس عبدالغنى، مدينه، ١٩٩٨.

صحیح مسلم، مسلم بن حجاج قشیری نیشابوری، کتاب الجنائز.

صحیح بخاری، محمد بن اسماعیل بخاری، کتاب العیدین.

تاريخ المدينة المنورة، ابوزيد عمر بن شبه، قم، دارالفكر، ١٣۶٨ش.

وفاء الوفا بأخبار دار المصطفى، نورالدين على السمهودى، بيروت، داراحياء التراث العربى، ١٩٩۵.