مسجد البیعه (مکه)

مسجد البیعه

اطلاعات اوليه
تأسیس	144قمری
مکان	مکه
وقایع مرتبط	محل بیعت مردم یثرب با پیامبر، محل بیعت عقبه
مشخصات
مساحت	500متر
وضعیت	موجود
معماری
بازسازی	عبدالحمید عثمانی، ملک فهد سعودی
در حال بارگیری نقشه... {"minzoom":false,"maxzoom":false,"mappingservice":"leaflet","width":"300px","height":"250px","centre":false,"title":"","label":"","icon":"","lines":[],"polygons":[],"circles":[],"rectangles":[],"copycoords":false,"static":false,"zoom":13,"defzoom":14,"layers":["OpenStreetMap"],"image layers":[],"overlays":[],"resizable":false,"fullscreen":false,"scrollwheelzoom":true,"cluster":false,"clustermaxzoom":20,"clusterzoomonclick":true,"clustermaxradius":80,"clusterspiderfy":true,"geojson":"","clicktarget":"https://www.google.com/maps/search/?api=1\u0026query=21.42487,39.86740","imageLayers":[],"locations":[{"text":"\u003Cdiv class=\"mw-parser-output\"\u003E\u003Cp\u003E\u0645\u0633\u062c\u062f \u0627\u0644\u0628\u06cc\u0639\u0647\n\u003C/p\u003E\u003C/div\u003E","title":"\u0645\u0633\u062c\u062f \u0627\u0644\u0628\u06cc\u0639\u0647\n","link":"","lat":21.42487,"lon":39.8674,"icon":""}],"imageoverlays":null}

مسجد البیعه، مسجدی در مکه و در محل بیعت مردم یثرب با رسول خدا(ص) ساخته شده است. تاریخ بنای این مسجد به قرن دوم هجری بازمی‌گردد. این مسجد نزدیک جمره عقبه و بیرون حد شرعی منا قرار گرفته است. محلی که مردم یثرب با پیامبر بیعت کرده و موجبات گسترش اسلام را فراهم آوردند.

طبق کتبه‌ای که بر دیوار غربی این مسجد نصب شده، در سال 144 قمری به دستور منصور عباسی ساخته شده‌است.

مسجد البیعه در دوره‌های مختلف بارها بازسازی شده است. مطابق کتبه‌ای که از زمان مستنصر عباسی در مسجد نصب شده، در سال 629قمری بازسازی در مسجد البیعه انجام گرفته‌است. در قرن هشتم قمری نیز گزارشی از دائر بودن این مسجد وجود دارد، ابن تیمیه از وجود این مسجد در زمان خودش خبر داده و از این‌که مردم به‌آن‌جا می‌روند انتقاد کرده‌است.

در دوره عبدالحمید عثمانی نیز بازسازی در مسجد انجام شد. اما محمدباقر شریف اصفهانی در قرن یازدهم خبر از انهدام این مسجد داده‌است.

در زمان ملک فهد سعودی با گسترش منطقه جمرات و مسطح کردن کوه‌ها و تپه‌های اطراف، این مسجد که درون شعبی موسوم به شعب الانصار یا شعب البیعه قرار گرفته بود در معرض عموم قرار گرفت. در این دوره مساحت مسجد افزایش یافت و نرده آهنی دور آن کشیده شد.

طبق گزارشاتی که منابع در ادوار مختلف از این مسجد داده‌اند و نیز شکل کنونی آن، مسجد تنها به‌شکل مصلی و بدون سقف بوده‌است.

علت نام‌گذاری

زمانی که مردم یثرب با اسلام آشنا شدند، در ایام حج، و در جمره عقبه، برای نخستین‌بار با رسول خدا(ص) بیعت کردند و پس از آن بود که اسلام در مدینه گسترش یافت. این رویداد که بیعت عقبه نام دارد، اتفاق مهمی بود که مسلمانان عظمت و بزرگی آن را درک کرده و به همین دلیل، در محل این بیعت، مسجدی ساختند که به نام «مسجد البیعه» شهرت یافت.

مساجد دیگر با نام البیعه

در منابع از مساجد دیگری نیز با نام مسجد البیعه یاد شده است.

• مسجد الغنم، مسجدی در مکه که محل بیعت مردم مکه با پیامبر بود.
• مسجد الجن، مسجدی در مکه که محل بیعت جنیان با پیامبر بود.

مکان

مسجد البیعه در مکه و نزدیک جمره عقبه [بیرون از محدودۀ شرعی مِنا از طرف مکه]، در دامنه جنوبی کوه ثُبَیر، واقع در منطقه‌ای معروف به شِعْبُ الانصار و شعب البیعه و سمت چپ کسی است که از مکه به سوی مِنا در حرکت است [یا سمت راست کسی که از منا به سوی مکه مراجعت می‌کند، پشت مسجد تابلوی «بدایة المِنی» بر بالای کوه دیده می‌شود] و فاصله این مسجد تا جمره عقبه نیز بیش از سیصد متر است.

ابن فهد(وفات 885ق) درباره موقعیت مکانی آن چنین می‌گوید: «این مسجد در نزدیکی عقبه قرار دارد، جایی که حدّ نهایی منا از طرف مکه است. این مسجد، در شِعبی است که دست چپ کسی است که از منا به سوی مکه می‌رود. فاصله مسجد البیعه تا جمره عقبه یک غَلْوَه (فاصله‌ای که یک تیر پرتاب می‌شود) یا اندکی بیشتر است.»

تاریخچه بنای مسجد

بنابر کتیبه‌ای که از سال 144 قمری برجای مانده و بر دیوار غربی مسجد نصب شده، ساخت این مسجد به‌دستور ابوجعفر منصور عباسی انجام گرفته‌است.

کتیبه‌ای از سال 629 قمری نیز بر دیوار جنوبی مسجد نصب شده است و ساخت مسجد در زمان مستنصر عباسی خبر می‌دهد.

قرن هشتم و نهم

ابن تیمیه (وفات 728ق) زیارت مکان بیعت عقبه را بدعت می‌داند و اشاره می‌کند که در این مکان مسجدی ساخته‌اند. فاسی (وفات 832ق)، تاریخ‌نگار مکی، نیز این مسجد را توصیف کرده است. به گزارش او بخش بزرگی از این مسجد در زمان او تخریب شده بود. به گزارش او مسجد دارای دو رواق بوده که بر هر یک سه گنبد بر چهار طاق قوسی قرار گرفته بود. پشت این رواق‌ها نیز میدانگاهی وجود داشت. در سمت شمال این مسجد دو در و دو در نیز در سمت جنوب است.

گزارشی از تخریب مسجد در قرن یازدهم

محمدباقر شریف اصفهانی در قرن یازدهم خبر از انهدام مسجد البیعه داده‌ است. وی ذیل عنوان مسجد البیعه می‌نویسد: «و آن مسجد در طرف چپ راه است، هرگاه از مکه به منا روند و میان آن و حد منا اندک فاصله است و الحال منهدم است. در این‌جا پیغمبر(ص) با هفتاد نفر از انصار بیعت نموده‌اند.»

بازسازی‌های عصر عثمانی

گزارش‌هایی درباره بازسازی این مسجد در دوره عثمانی در دست است. در منابع آمده است که این مسجد در سال یک هزار و دویست و پنجاه و اندی در سلطنت عبدالحمیدخان تعمیر شد، در حالی که یک رواق در قبله با محراب داشت و جلوی رواق صحنی بزرگ قرار داشت.

این مسجد هم‌اکنون نیز بدون سقف و مناره و گنبد با دیوارهای بلنداست.

باز‌سازی دوره سعودی

این مسجد در زمان ملک فهد سعودی (وفات 2005 م) بازسازی شد، مساحت مسجد به 500 متر افزایش یافت. در این افزایش مسجد به شکل مستطیلی بود که طول آن در جهت شمالی 27/90 متر و عرض آن در جهت شرقی 17 متر بود. ارتفاع دیوارهایش 7متر بود. همچنین ارتفاع دیوار قبله نیز 7متر بود و طول آن 6/85 متر، ارتفاع دیوار شرقی 4متر، ارتفاع دیوار دوم رواق که از شمال و جنوب مسجد را می‌پوشاند 3/20 متر بود.

وضعیت کنونی

در طرح توسعه جمرات در سال 1428 قمری، منطقه منا بسیار گسترش یافت و بخش‌هایی از دو کوه در دو طرف جمرات برداشته شد و مسجد البیعه که تا پیش از آن درون شعب و محصور بین کوه‌ها بود، در معرض دید قرار گرفت و اطراف مسجد خالی شد. در حال حاضر مسجد در انتهای راه خروجی طبقه دوم جمرات به طرف مکه قرار گرفته و اطراف مسجد را نرده آهنی کشیده‌اند.

گالری

• 
• 
• 

  کتیبه مسجد البیعه

• 

  کتیبه مسجد البیعه

• 

  محراب مسجد البیعه

جستارهای وابسته

بیعت عقبه اول

بیعت عقبه دوم

جمرات

منا

منابع

• اتحاف الوری باخبار ام القری، عمربن فهد (م 885 هت)، تحقیق فهیم محمد شلتوت، مکه، جامعة ام القری، 1403 .

• آثار اسلامی مکه و مدینه، جعفریان رسول، تهران، مشعر، 1390 .

• اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، فاکهی محمد بن اسحاق (م 275 هـ)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، 1414.

• اخبار مکه و ما جاء فیها من الآثار، ازرقی محمد بن عبدالله (م 250 هـ)، تحقیق رشدی الصالح ملحس، بیروت، دارالاندلس، بی¬تا.

• اشهر المساجد فی الاسلام، بکر سید عبد المجید، بی¬جا، دار القبله، 1404 .
• اِفادة الانام بذکر اخبار بلد الله الحرام، الغازی المکی عبداله بن محمد (م 1365 ه)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430 .

• اقتضاء الصراط المستقیم لمخالفة اصحاب الجحیم، ابن تیمیّه (م 728 هـ)، بی¬جا، دار عالم الکتب، 1419 .

• تاریخ مکة المشرّفه و المسجد الحرام و المدینة الشریفه و القبر الشریف، ابن ضیاء حنفی محمد بن احمد (م 854 هـ)، تحقیق علاء ابراهیم الازهری و ... بیروت، دارالکتب العلمیه، 1418 .

• تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قائدان اصغر، تهران، شعر، 1386 .

• شفاء الغِرام باخبار البلد الحرام، فاسی محمد بن احمد بن علی (م 832 هـ)، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1422 .

• المعجم الاثری لمنطقة مکة المکرمه، حارثی ناصر بن علی، طائف، فهرسة مکتبة الملک فهد الوطنیه، 1423.

• الکافی: ثقةالاسلام کلینی، تصحیح: علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه.

• التاریخ القویم لمکة و بیت الله الکریم: محمد طاهر کردی، ج ۵ مکه، مکتبة النهضة الحدیثة، ١۴١٢ ق.

• الاثار الاسلامیة فی مکة المکرمه: الحارثی، ١۴٣٠.

• دراسة تاريخية لمساجد المشاعر المقدسة: مسجد الخيف -مسجد البيعة بمنى، ناصر عبدالله البركاتي؛ محمد نيسان سليمان مناع، دار المدني للطباعة والنشر والتوزيع، الطبعة الأولى، 1408هـ/1988م، ص226-227

https://web.archive.org/web/20221130043513/https://www.spa.gov.sa/2379645