بلوغ‌القری فی ذیل اتحاف‌الوری

بلوغ‌القری فی ذیل اتحاف‌الوری

پدید آورندگان
نویسنده	عز بن فهد
تصحیح	صلاح‌الدین بن خلیل ابراهیم، عبدالرحمن بن حسین ابوالخیور و علیان بن عبدالعالی
تاریخ نگارش	رمضان 885ق. تا ربیع الثانی 922ق.
محتوا
موضوع	تاریخ محلی و وقایع‌نگارانه مکه
زبان	عربی
نشر
تعداد جلد	چهار جلد
تعداد صفحات	2466 صفحه
قطع	قطع وزیری
ناشر	دارالقاهره
محل نشر	قاهره - مصر
تاریخ نشر	1425ق.

بلوغ‌القری فی ذیل اتحاف‌الوری: تاریخ محلی و وقایع‌نگارانه مکه است که آگاهی‌هایی درباره رخدادهای مکه ارائه می‌دهد؛ این کتاب نوشته عز بن فهد (850-922ق.) دانشور و تاریخ‌نگار شهیر خاندان فهد می‌باشد.

روش ابن فهد در نگارش این کتاب ادامه و استمرار شیوه کتاب اتحاف الوری به تألیف پدرش می‌باشد با این فرق که در بلوغ القری به‌خلاف پدرش رویدادها به صورت ماهانه بر پایه ماه‌های عربی گزارش شده، همچنین علاوه بر گزارش وفیات و موالید بزرگان به صورت ماهانه رخدادهای جزئی دیگری نیز به آن اضافه شده است.

موضوعات کتاب شامل تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مکه است. در گزارش از موالید و وفیات علاوه بر دانشوران و اشراف درباره افراد نزدیک و خویشاوندان و فرزندان و حتی کودکان و از مراسم کفن و دفن و ... نیز اطلاعاتی داده است. مهم‌ترین گزارش‌های کتاب شامل اطلاعات سیاسی است، از کوشش حکومت اشراف و روش سیاسی، عملکرد و اقدامات نظامی، روابط و مناسبات اشراف با حکومت، روابط حکومت با دانشوران و قضات می‌باشد. سکونت نویسنده در مکه و مشاهده وقایعی که در کتابش گزارش کرده، بر اعتبار و اهمیت کتاب افزوده است.

وی همچنین آگاهی‌هایی از موسم حج و رفت و آمد کاروان‌ها، ناامنی راه‌ها، مشکلات حاجیان، و موضع متعصبانه قضات بر ضد ایرانیان و شیعیان، وقایع بیرون و داخل مکه، حوادث طبیعی شهر مکه و گزارشاتی نیز از زیارت قبور و توسل و گزارشاتی از مدینه، مسجدالنبی دارد. ابن فهد اطلاعاتی نیز از تعمیر مسجد مولد النبی، احرام کعبه، قبة الشراب و اساطین مسجدالحرام داده است.

معرفی کتاب

کتاب بلوغ‌القری فی ذیل اتحاف‌الوری آگاهی‌هایی پیرامون رخدادهای مکه در فاصله رمضان 885ق. تا ربیع الثانی 922ق. شامل رویدادهای سیاسی حکومت اشراف و حاکمان مکه، مناسبات سیاسی آن‌ها با حکمرانان چَرکَسی، وفیات و موالید بزرگان و شخصیت‌های مکه، و رخدادهای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی ارائه داده است. این

اثر در تکمیل گزارش‌های کتاب اتحاف الوری نوشته عمر بن فهد و با هدف استمرار بخشیدن به سنت تاریخ‌نگاری محلی مکه نگارش یافته است.

نام کتاب

بغدادی نام این کتاب را بلوغ القری بذیل اتحاف الوری ثبت کرده و زِرِکْلی آن را بلوغ القری لذیل اتحاف الوری آورده است. خود عز بن فهد نام کتابش را بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری ضبط کرده است.

معرفی نویسنده

عزالدین عبدالعزیز بن عمر بن محمد مکی معروف به عز بن فهد یا ابن فهد، دانشور و تاریخ‌نگاری برجسته از خاندان فَهْد است.

این خاندان در سده‌های 9-10ق. در طلب دانش و حدیث به مراکز مهم جهان اسلام سفر کردند و در رشد و گسترش تاریخ محلی مکه تاثیرگذار بودند.

نسب

نسب عز بن فهد از طریق محمد حنفیه به امام علی(ع) می‌رسد. برخی نسب او را به عُتبة بن ابولهب رسانده‌اند.

فراگیری علوم

عز بن فهد به سال 850ق. در مکه زاده شد. او در فراگیری علوم و احادیث بسیار کوشید و در سفرهای علمی به مدینه، مصر و شام، مشایخ و استادان گوناگون را دیدار کرد و از آن‌ها دانش‌ آموخت. وی در 875ق. به مصر رفت و از شمس‌الدین سخاوی (درگذشت 902ق.) و عبدالحق سنباطی (درگذشت 931ق.) بهره برد.

او به یمن نیز رفت و از دانشوران و مشایخ آن‌جا دانش و حدیث فراگرفت.

اساتید

مشایخی بزرگ چون شهاب‌الدین بن حجر، برهان‌الدین بُقاعی (درگذشت 885ق.)، ابراهیم بن ظهیره (درگذشت 891ق.)، نورالدین فاکهی (درگذشت 880ق.)، و علی بن عبدالله سمهودی (درگذشت 911ق.) تنها‌ اندکی از انبوه استادان ابن فهد به‌شمار می‌روند.

شاگردان

از شاگردان او فرزندش جارالله بن فهد مکی، محمد بن طولون صالحی، عبدالصمد کازرونی، ابوسعود شیبانی و ابوالخیر طبری درخور یادکردند.

درگذشت

سال وفات او در بیشتر منابع 922ق. ثبت شده است. وی در معلات دفن گشت. در بیان سال وفات او، به 921ق. و حتی 950ق. هم اشاره کرده‌اند.

نحوه برخورد با حکومت

برخورد معتدل ابن فهد با ارباب قدرت و حکومت، داوری‌ها و گزارش‌های او را چشمگیر ساخته است. وی در برابر شریف برکات بن محمد (درگذشت 903ق.) و دیگر حاکمان هم‌عصر خود، موضع مستقلی داشت و از نقد و تذکر درباره رفتارهای اشتباه حکومت وقت پرهیز نمی‌کرد.

برای نمونه، در ذیل رویدادهای 887ق. از جنگی یاده شده که برکات بن محمد با عرب‌های مُطَیر به راه‌انداخته بود تا بر اموال و املاک آن‌ها تسلط یابد. ابن فهد پس از این گزارش می‌افزاید که این نبرد هنگامی رخ داده که میان شریف برکات و اعراب یاد شده، معاهده صلح برقرار بوده است.

تألیفات

یکی از مهم‌ترین کتاب‌های عز بن فهد، غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام است که حاوی آگاهی‌های گسترده از امیران مکه و رخدادهای سیاسی آن سرزمین است.

دیگر آثار مهم او عبارتند از: تتمیم مشیخة الشریف السمهودی، ترتیب طبقات القراء للذهبی، الحجة الدامغه، نزهة ذوی الاحلام باخبار الخطباء و الائمة و قضاة البلد الحرام، نزهة الابصار لما تالف من الافکار، فهرس مرویات العز بن فهد و تاریخ مکه.

از عناوین و مباحث آثار ابن فهد، می‌توان فهمید که او در تدوین فهرست‌ها و ترتیب و تنظیم مشیخه‌ها چیره‌دست بوده و یکی از دغدغه‌های علمی و مطالعات او، نگارش آثاری در این حوزه به‌شمار می‌رفته است؛

ویژگی‌ها و امتیازات کتاب

بیشتر اهمیت بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری در آن است که این کتاب، سنت خاندان فهد در تاریخ‌نویسی وقایع‌نگارانه مکه مکرمه را تداوم بخشیده و با تعمیق و گسترش این روش در تقویت اصول و مبانی آن نقشی اساسی ایفا کرده است.

این سنت تاریخ‌نگاری محلی پس از او به دست فرزندش جارالله بن فهد ادامه یافته و پیش از او، پدرش با نگارش اتحاف الوری، بنیادهای این سبک تاریخ‌نویسی را سامان داده است.

اعتبار گزارش‌ها

اعتبار گزارش‌های این کتاب، یکی دیگر از ویژگی‌ها و امتیازات آن است. درست است که دیدگاه هر تاریخ‌نگار در ثبت وقایع کتاب او تاثیر دارد؛ اما درباره عز بن فهد، این حقیقت که او در مکه حضور داشته و رخدادها را از نزدیک دیده و از اسناد و مدارک سیاسی آگاهی موثق داشته، موجب افزایش اعتبار آگاهی‌های کتاب او می‌شود؛ زیرا گزارش‌های او بر پایه مشاهده و تجربه عینی است.

تکمیل گزارش‌های ابن اِیاس

درباره اهمیت بلوغ القری همچنین آورده‌اند که این کتاب در گزارش از رویدادهای مکه، اخبار حج‌گزاری، و وفیات و رخدادهای سیاسی، به تکمیل گزارش‌های ابن اِیاس در بَدائع الزُهور پرداخته است.

تاریخ‌نگاران و محققان تاریخ مکه از جمله عبدالله غازی از گزارش‌ها و آگاهی‌های کتاب بلوغ القری بسیار بهره برده‌اند.

موضوع کتاب

از لحاظ موضوعی، این کتاب مشتمل بر تاریخ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مکه است.

گزارش‌های ابن فهد بیانگر وضعیت مکه و تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مکه در نیمه دوم سده نهم ق. است؛ مصادر و مآخذ ابن فهد بیشتر از اسناد و فرمان‌های امیران و حکمرانان چَرْکَسی برای اشراف مکه و قضات و محتسبان و برخی بازرگانان مکه و نیز اخبار و گزارش‌های مسافران مکه، گزینش شده است.

بیشتر مطالب کتاب برپایه این‌گونه آگاهی‌ها و نیز اطلاعاتی است که از طریق مکاتبات خصوصی با شخصیت‌ها و دانشوران مکه مانند نامه گزارشگرانه شمس‌الدین سخاوی برای عز بن فهد و نیز اخباری که این افراد در اختیار وی گذاشته‌اند، به دست آمده است.

ابن فهد به هیچ‌یک از تواریخ محلی قدیم و جدید مکه استناد نکرده است.

شباهت بلوغ القری و اتحاف الوری

روش عز بن فهد در نگارش بلوغ القری شباهت بسیار به شیوه اتحاف الوری تالیف پدرش دارد و در واقع ادامه و استمرار کار او است.

ویژگی مشترک هر دو کتاب، تدوین گاه‌شمارانه رخدادها برپایه تقویم عربی است. البته در اتحاف الوری رویدادها به‌صورت سال‌شماری گزارش شده و در بلوغ القری، همه آگاهی‌ها برپایه ماه‌های عربی تدوین یافته است. به اصطلاح روش عز بن فهد، رخدادنویسی ماه‌نگارانه است. او در این روش، به شکلی جزئی‌تر، هر رویداد و موضوع خبری را بر پایه روزهای هر ماه تنظیم می‌نماید.

تفاوت دیگر در این است که در اتحاف الوری تنها گزارش «وَفَیات» بزرگان و دانشوران مکه ضبط گشته و در این‌میان، توجهی ویژه‌ به گزارش رخدادهای سیاسی اشراف آل برکات شده و برخی از گزارش‌های مربوط به مسجدالحرام هم آمده است؛ اما در بلوغ القری، وفیات و موالید به ترتیب هر ماه و با تفصیل گزارش گشته و رخدادهای جزئی دیگر نیز به آن افزوده شده است.

گذشته از این، بلوغ القری معمولاً به ثبت رخدادهای مهم از قبیل رفت و آمد شخصیت‌ها، مناسبات سیاسی، درگیری‌ها، آداب و رسم‌های مردم مکه، مسائل مربوط به اداره مسجدالحرام و کعبه و شهر مکه پرداخته و نویسنده کتاب عهده‌دار گزارش همه رخدادهایی بوده که در فاصله رمضان 885ق. تا ربیع الثانی 922ق. در مکه روی داده است. نویسنده هدف خود از نگارش این کتاب را به ضرورت ثبت عظمت‌ها و ارزش‌های مکه و روشن کردن ناشناخته‌های آن بازگردانده است.

محتوای کتاب

بلوغ القری چینش موضوعی ندارد و به صورت گزارش خبری بر پایه عنصر زمان نوشته شده است. از این‌رو، در وصف محتوای آن، باید به دسته‌بندی موضوعی‌اش پرداخت. همه گزارش‌های کتاب را می‌توان در چهار مبحث کلی تنظیم و تحلیل کرد:

وفیات و موالید

معمولاً در گزارش‌ها مرسوم نیست که از تولدها و جشن‌های تولد یاد شود. اما نویسنده بلوغ القری دست‌کم درباره افراد نزدیک و خویشاوندان و فرزندان دانشوران و اشراف و خاندان‌های معروف گزارش‌های دست اول از تاریخ تولدها ارائه داده است.

در موضوع وفیات، افزون بر تاریخ وفات زنان و مردان مکه اعم از شخصیت‌ها و دانشوران مکه و کارگزاران حکومتی، از مراسم کفن و دفن، محل دفن، خواندن نماز میت و حوادثی که در این‌گونه مراسم‌ اتفاق می‌افتاده، گزارش شده است. در بیان وفیات حتی تاریخ وفات کودکان و نوزادان را هم نادیده نگرفته است.

اهتمام مؤلف تنها به یادکرد وفات نام‌آوران شهر مکه اختصاص ندارد و گاه از افراد گمنام هم گزارش‌هایی داده است. البته اخبار وفیات اشراف و اعیان را با آگاهی‌های بیشتر آورده است.

گاه پس از این مباحث، آگاهی‌هایی از سرنوشت فرزندان و منسوبان متوفی نیز داده است.

اخبار سیاسی

مهم‌ترین و بیشترین گزارش‌های این موضوع درباره فرمان‌های حکومتی و جلساتی است که پس از رسیدن فرمان سلطان برای قرائت آن تشکیل می‌شود. از افراد حاضر در این جلسات و مباحث و رخدادهای پیرامون آن، مانند کوشش‌های حکومت اشراف و روش سیاسی و عملکرد محمد بن برکات و برکات بن محمد که در روزگار مولف بر مکه حکومت می‌کرده‌اند، خبرهای بسیار گزارش شده است.

اقدامات نظامی شریف و بیرون رفتن او از شهر و اخبار مربوط به روابط اشراف و خویشاوندان حاکم، از گزارش‌های ثابت بلوغ القری است. از این گزارش‌ها به راحتی می‌توان سیمای سیاسی مکه در سده نهم ق. و تاریخ تحلیلی آن را دریافت.

روابط و مناسبات شریف مکه با دانشوران و قضات و فقیهان مکه و نیز عزل و نصب افراد، در زمره اخبار سیاسی این کتاب قرار می‌گیرد. گزارش از عملکرد و کوشش‌های قضات که نقشی مهم در اداره شهر داشته‌اند، مورد توجه ابن فهد است.

گزارش خلعت‌ها و هدایا به اشراف و مقام‌های حکومتی از سوی دولت حکمرانان چرکسی مصر، در این شمار است.

اخبار فرهنگی و اجتماعی

بلوغ القری حاوی آگاهی‌های ویژه از موسم‌های حج، آمد و رفت کاروان‌ها و محمل‌ها، روابط و برخوردها و منازعات این کاروان‌ها ، ناامنی راه‌ها و قتل و غارت‌ها ، اخبار حج‌گزاری ، مشکلات حاجیان ، و موضع متعصبانه بر ضد ایرانیان و شیعیان در مکه است.

همچنین از حج‌گزاری مسؤولان حکومتی چراکسه و حج همسران حکمرانان گزارش‌هایی داده است.

در گزارش از اختلافات و محاکمات میان افراد، معمولاً ابن فهد تاریخ‌نگار، به جای این که بر پایه سنت و اخلاق داوری کند، به صرف تشیع یا ایرانی بودن فرد، جانب طرف برابر را گرفته است. در اختلافات و آیین دادرسی، یکی از سنت‌های زمان ابن فهد، قَسَم خوردن به حجرالاسود بوده است.

بلوغ القری آگاهی‌های دست اولی از سیره و شیوه قضایی قضات چهارگانه بر پایه مذاهب اهل سنت در مکه و نیز جانب‌داری این قضات از مخالفان ایرانی‌ها و شیعیان ارائه داده است.

رویدادهای اجتماعی

آگاهی‌های دیگر که در این مقوله می‌گنجد، شامل اشاراتی است که ابن فهد به رویدادهای بیرون از مکه ، مراسم ازدواج و عروسی و جشن‌ها ، آداب ختم و فاتحه‌خوانی ، مجالس تدریس ، تَنْجیس و تَنْظیف مسجدالحرام ، سیل‌های مخرب مسجدالحرام ، بازی‌ها و هنرنمایی پهلوان‌ها در شهر ، و خسوف و کسوف در مکه نموده است.

گزارش‌هایی که در این کتاب پیرامون زیارت قبور و توسل و مباحث همانند آمده، نشان می‌دهد که ذهنیت عمومی مردم آن روزگار موافق این‌گونه باورها بوده است.

نویسنده گزارش‌هایی نیز از مدینه منوره و مسجدالنبی و ضریح نبوی و رویدادهای ویژه سیاسی و اجتماعی آن‌جا آورده است.

کوشش‌های ویژه شریف مکه و حکمرانان مملوکی برای بهتر بر‌گزار شدن حج، منع مالیات‌ها ، فرستادن صدقات و خیرات، کوشش سیاستمداران در تامین نیازهای معیشتی مردم مکه، و اصلاحات و تعمیرات و ترمیم‌های مسجدالحرام و کعبه و مکان‌های مقدس مکه از دغدغه‌های اصلی ابن فهد در بلوغ القری است.

گزارش‌های ابن فهد از مدرسه بنگاله در مکه ، تعمیر مسجد مولد النبی ، احرام کعبه ، تعمیر قبة الشراب ، صدقات و اوقاف حرمین ، و اساطین مسجدالحرام از این دسته موضوعات و رخدادهای اجتماعی است.

گزارش رخدادهای اقتصادی

اشاره به وضع اقتصادی شهر و آوردن اخبار گرانی‌ها، قحطی‌ها و خشکسالی‌های مکه و حتی توجه به اخبار خشکسالی و گرانی مصر که از طریق مکاتبه با شمس‌الدین سخاوی از آن‌ها آگاه می‌شده است ، همراه با آگاهی‌هایی از انواع حرفه‌ها و صناعات و تجارت در مکه و تولیدات کشاورزی و محصولات و ثروت‌های مکه، در این کتاب آمده است.

گزارش سرقت‌ها و قطع دست دزدها ، مصارف و نحوه تقسیم صدقات ارسالی به مکه که یک سوم آن به شریف مکه داده می‌شده است ، تحولات بازار سکه ، بازرگانی و فروش محصولات ، و کشتی‌های تجاری هند در مکه مورد توجه نویسنده قرار گرفته و در گزارش‌های گوناگون به این رخدادها پرداخته شده است؛

وضعیت کتاب

کتاب بلوغ القری بر پایه نسخ خطی گوناگون و با کوشش سه تن از محققان عرب با نام‌های صلاح‌الدین بن خلیل ابراهیم، عبدالرحمن بن حسین ابوالخیور و علیان بن عبدالعالی تصحیح شده و در چهار جلد با قطع وزیری در 2466 صفحه در دارالقاهره به سال 1425ق. با تعلیقات و حواشی مفصل منتشر شده است.

جلد چهارم به نمایه اعلام، کتاب‌ها، رخدادها و مکان‌های اختصاص دارد. مقدمه مصححان کتاب با حدود 60 صفحه درباره زندگی عز بن فهد، آثار، محیط سیاسی وی و اهمیت کتاب است.

افزودن تعلیقات علمی

ارزش کار این محققان، افزون بر تصحیح و تهیه فهارس راهنما، افزودن تعلیقات علمی و مفیدی است که در پانوشت صفحات آورده‌اند. کمتر صفحه‌ای از کتاب، خالی از تعلیقه‌هایی در توضیح مفاهیم، نام‌ها و اعلام، توضیح رخدادهای تاریخی و سیاسی و تحقیق در اصطلاحات اداری عصر مَمالیک و چَراکِسه است.

محققان به درستی دریافته‌اند که کلمات و مفاهیم دیوانی و اداری مورد استفاده نویسنده بلوغ القری، در دوران ممالیک شکل گرفته‌اند.

از این‌ رو، از منابع دست اول و معتبر مانند صُبحُ الاعشی قَلْقَشندی، الضوء اللامع سَخاوی، النُجوم الزاهره ابن تَغری بِردی و بَدائع الزُهور ابن اِیاس که بازتاب فرهنگ ویژه آن عصر و زمانه هستند، بهره برده و تعلیقاتی راهگشا بر بلوغ القری نگاشته‌اند.

منابع

محتوای این مقاله برگرفته شده از: دانشنامه حج و حرمین شریفین مدخل بلوغ القری فی ذیل اتحاف الوری.

• الاعلام: الزرکلی (درگذشت 1396ق.)، بیروت، دار العلم للملایین، 1997م.

• افادة الانام: عبدالله بن محمد الغازی (درگذشت 1365ق.)، به کوشش ابن دهیش، مکه، مکتبة الاسدی، 1430ق.

• التاریخ و المورخون: محمد الحبیب الهیله، مکه، الفرقان، 1994م.

• دائرة المعارف بزرگ اسلامی: زیر نظر بجنوردی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ، 1372ش.

• الدر الکمین بذیل العقد الثمین: عمر بن فهد المکی (درگذشت 885ق.)، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، 1421ق.

• غایة المرام باخبار سلطنة البلد الحرام: عبدالعزیز بن فهد المکی (درگذشت 920ق.)، به کوشش شلتوت، السعودیه، جامعة‌ام القری، 1409ق.

• معجم الشیوخ: عمر بن فهد المکی (درگذشت 885ق.)، به کوشش الزاهی، ریاض، دار الیمامه.

• نظم العقیان فی اعیان الاعیان: السیوطی (درگذشت 911ق.)، به کوشش فیلیپ حتی، بیروت، المکتبة العلمیه.

• هدیة العارفین: اسماعیل پاشا (درگذشت 1339ق.)، بیروت، دار احیاء التراث العربی.