مسجد سقیا

مسجد سقیا

اطلاعات اوليه
کاربری	مسجد
مکان	عربستان * مدینه * در داخل محوطه ایستگاه قطار در عنبریه
نام‌های دیگر	مسجد عنبریه
وقایع مرتبط	وضو گرفتن رسول خدا(ص) هنگام رفتن به بدر از آب چاه سقیا و خواندن نماز در آنجا
مشخصات
وضعیت	فعال
معماری
بازسازی	1380-1381 شمسی

مسجد سُقْیا، شناخته شده به نام مسجد عنبریه، یکی از مساجد مهم شهر مدینه است و در در قسمت جنوب شرقی ایستگاه قطار در محله عنبریه، قرار دارد. به این مسجد سقیا گفته می‌شود؛ زیرا در منطقه سقیا و نزدیک چاه سقیا واقع شده است. پیامبر(ص) در مسیر بدر، در سقیا از سپاهش سان دید، نماز خواند، برای اهل مدینه دعا کرد و از چاه سقیا آب نوشید.

موقعیت

بنابر گزارش‌های قدیمی‌تر، این مسجد، نزدیک چاه سقیا به سمت مغرب، اندکی در جهت راه مایل به مدرج واقع بوده است. بنابر گزارش عیاشی در سال 1073ق. (1662م.)، این مسجد در سمت چپ راه منتهی به مدینه از مسیر عقیق، در حره غربی واقع شده است. در حال حاضر، مسجد سقیا در سمت جنوب حصار ایستگاه راه آهن قرار گرفته که طرف راست آن، راه عنبریه از جاده قدیم منتهی به مکه واقع شده است.

وجه نام‌گذاری به سقیا

این منطقه، به دلیل چاه‌های فراوان و پربرکتی که دارد، به سقیا معروف شده است. گفته شده هنگامی‌که تبع بن حسان، یکی از پادشاهان حمیری یمن، از مدینه بازمی‌گشت، در این منطقه اقامت کرد. او تشنه بود و در اینجا بر وی باران بارید. پس این منطقه را سقیا نامید.

داستان مسجد سقیا

بنابر حدیثی از امام علی(ع)، پیامبر(ص) با جمعی از یارانش به سمت حره سقیا که در مالکیت سعد بن ابی‌وقاص بود، خارج شد، وضو گرفت، نماز خواند و برای مردم مدینه از خدا برکت خواست تا همچنان‌که خداوند پس از دعای ابراهیم(ع) برای اهل مکه برکت قرار داد، برای اهل مدینه نیز برکت قرار دهد.

سان دیدن پیامبر(ص) از سپاهش در سقیا

هنگامی‌که پیامبر(ص) در 17 رمضان سال اول هجری به سمت بدر رفت، از سپاهش در سقیا سان دید و آمادگی‌شان را بررسی کرد. سپس برایشان از خداوند طلب پیروزی کرد. بنابر روایت ابوهریره، پیامبر(ص) هنگامی‌که به سمت بدر می‌رفت، مسلمانان را از سقیا – واقع در حره - عبور داد.

آب نوشیدن پیامبر(ص) از سقیا

بنابر گزارش عاصم بن عبدالله حکمی، پیامبر(ص) در مسیر رفتن به بدر، از چاه سقیا آب نوشید. پس از آن نیز از آن آب می‌نوشید». نیز بنابر گزارش سلمی، انس بن مالک، هند و اسما، پسران حارثه، ظرف‌های آب را از چاه سقیا به خانه زنان پیامبر(ص) می‌بردند.

آب طلبیدن خلیفه دوم در سقیا

بنابر گزارش عباسی، عمر بن خطاب در منطقه سقیا، به وسیله عباس بن عبدالمطلب آب می‌طلبید و سپس باران می‌بارید.

تاریخ مسجد سقیا

ابن شبه این مسجد را از مساجدی می‌شمارد که پیامبر(ص) در آن نماز خوانده است. ابن شبه، تاریخ المدینة المنورة، ج1، ص72. بنابر گزارش سمهودی، عمر بن عبدالعزیز این مسجد را در محل نماز پیامبر(ص) ساخته است. سمهودی، وفاء الوفا، ج3، ص845. بنابر عبارت سمهودی به نقل از ابوعبدالله اسدی، از مورخان سده‌های نخست، این مسجد، به عنوان یکی از مساجد تاریخی مدینه، مشهور بوده است. وفاء الوفا، ج3، ص843.

گزارش سمهودی درباره مسجد سقیا

در زمان سمهودی، این مسجد معروف نبوده است. او به محل مسجد می‌رود و پس از دیدن یک سنگ بزرگ ساختمانی، دستور می‌دهد آن موقعیت را حفاری کنند. پس از کاوش، محراب و چهار گوشه مسجد سقا ظاهر شده است. سمهودی، وفاء الوفا، ج3، ص845. بنابر گزارش سمهودی، ساخت این مسجد با سنگ کنده‌کاری شده همراه با گچ بوده و از ساختمان آن، بیش از نیم ذراع باقی مانده بود. اثر آهک و گچ مسجد در آن وجود داشت، طوری‌که بیننده می‌فهمید این ساختمان، معماری عمری است. سمهودی، وفاء الوفا، ج3، ص845. بنابر گزارش سمهودی، مسجد سقیا، روی همان پایه‌های اولیه‌اش که مربعی به مساحت حدود هفت ذراع در هفت ذراع بود، ساخته شد. سمهودی، وفاء الوفا، ج3، ص845. گزارش احمد عباسی در قرن یازدهم نیز مساحت این مسجد را تایید می‌کند. عباسی، عمدة الاخبار، ص188-189. بنابر گفتار شیخ عبدالجلیل افندی، مسجد سقیا، همان گنبدی است که خارج باب عنبریه است. چاه سقیا نزدیکی آن قرار دارد. عمدة الاخبار، ص188 و 189.

بعد از سمهودی

در سال سال 1073 هجری/ 1662 میلادی، بنایی مستحکم داشته که افراد غریب گه‌گاه به آن پناه می‌برند؛ به ویژه در موسم حج. عیاشی، المدینة المنورة فی رحلة العیاشی، ص121 و122. در اواسط قرن چهاردهم هجری، انصاری می‌گوید: «درست این است که مسجد سقیا یا قبةالرئوس داخل حصار ساختمان ایستگاه راه‌آهن در جنوب این سازه قرار دارد. چاه سقیا در جنوب آن است و راه مکه، آن دو را از هم جدا می‌کند». انصاری، آثار المدینة المنورة، ص136. علی حافظ می‌گوید: «و امروزه مسجد سقیا داخل حصار ساختمان ایستگاه راه‌آهن عنبریه در جنوب شرقی آن ایستگاه قرار می‌گیرد. ساختمان آن امروزه قبةالرئوس نام دارد. وقتی از میدان عنبریه خارج می‌شوی، طرف راست مسیر، مسجد را می‌بینی». حافظ، فصول من تاریخ المدینة المنورة، ص145-146. ابراهیم عیاشی (م.1400ق.) می‌گوید: و مسجد سقیا، که از آن و آثارش محافظت می‌شود، داخل ایستگاه راه‌آهن قرار دارد و به قبةالرئوس معروف است. معروف شدن این مسجد به قبةالرئوس، اثر بدی دارد که آن را شایسته مسجد نمی‌بینم. نام این مکان فقط همان مسجد سقیاست. عیاشی، المدینة المنورة بین الماضی و الحاضر، ص192. غالی محمد شنقیطی درباره آن می‌گوید: «داخل ساختمان‌های ایستگاه راه‌آهن از جهت جنوب، مسجد سقیا دیده می‌شود که دارای گنبدهای سه‌گانه است. گنبد میانی بزرگ‌تر است». شنقیطی، الدر الثمین، ص237. این مسجد در گزارش اداره اوقاف و مساجد مدینه منوره در سالهای 1409 و 1413 هجری چنین آمده است: «مسجد سقیا در مسیر حره غربیه قرار دارد. محل امروزی آن، گنبد مشهوری است که در زمان دولت ترکیه بازسازی شد. این مسجد با سنگ ساخته شده و سقفش گنبدی‌شکل است». وزارة الأوقاف، دلیل الإنجازات السنوی، ص40؛ اسبوع المساجد، ص134.

وجه نام‌گذاری به قبةالرئوس

از قرن یازدهم به بعد، این مسجد به قبةالرئوس نیز معروف بوده است. برخی کشته‌شدگان عرب در زمان حکومت ترک‌ها در آن دفن شدند. یعنی گنبدی که در آن سرهای کشتگان عرب در اواخر دولت عثمانی در آن دفن شده است. بنابر گزارش علی حافظ، به این دلیل قبةالرئوس نامیده شده که ترک‌ها سرهای راهزن‌های صحرا را قطع می‌کردند و در آن می‌گذاشتند.

توصیف مسجد

ساختمان مسجد دارای برش‌های عمودی و افقی و از سه فضای خالی یا شکاف تشکیل شده که با سه گنبد پوشیده شده‌اند. گنبد میانی از همه گنبدها بزرگ‌تر است. محرابش در دیوار قبله است. در نیمه دیوار شمالی، شرقی و غربی ساختمان آن، دریچه قوسدار و هلالی‌شکلی با قوسی دایره‌ای‌شکل تعبیه شده است. دیوارها با گچ سفید گچکاری شده‌اند.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان. بخش «مسجد سقیا»، ج1، ص367، است.

• معالم الاثیرة فی السنة و السیرة، محمد محمد حسن شراب، دمشق، دارالقلم، 1991.
• المساجد الاثریة فی المدینة المنورة، محمد الیاس عبدالغنی، مدینه، 1998.