مسجد بلال بن رباح (مکه)
 | |
| اطلاعات اوليه | |
|---|---|
| نام‌های دیگر | مسجد حضرت ابراهیم/ مسجد ابراهیم ابوقبیسی |
| مکان | مکه |
| جنبه دینی | |
| وابسته به دین/مذهب | اسلام |
| تاریخ بنا | |
| بازسازی کنندگان | ملک ظاهر مملوکی/ مردی هندی در قرن 13 هجری |
| وضعیت فعلی | |
| وضعیت بنا | تخریب شده |
|
| |
مسجد بلال بن رَباح منسوب به بلال و بر فراز کوه ابوقبیس بوده که در طرح‌های جدید توسعه و بنای کاخ‌های دولت سعودی بر فراز کوه ابوقبیس تخریب گردیده است.
از این مسجد در منابع قدیم‌تر در قرون دوم و سوم یاد شده و نام آن را مسجد ابراهیم گفته‌اند. در این منابع دو قول مشهور درباره نام ابراهیم ذکر شده شده یکی ابراهیم پیامبر و دیگری ابراهیم ابوقبیسی. منابع معاصر شهرت آن به نام بلال را گزارش کرده‌اند. عده‌ای علت این نام‌گذاری را اذان گفتن بلال در این محل دانسته‌اند.
منابعی مانند ابن جبیر(وفات 614 ق.) و ابن بطوطه(وفات 779ق.) نیز بدون ذکر نام، تنها به وجود این مسجد در بالای کوه ابوقبیس اشاره کرده‌اند. همچنین این منابع مسجد بالای کوه ابوقبیس را جایگاه پیامبر به‌هنگام شق‌القمر دانسته‌اند.
مکان مسجد
مسجد ابراهیم (بلال) بر فراز کوه ابوقبیس قرار داشت و مساحتی حدود یکصد متر مربع داشت. این مسجد، در طرح‌های جدید توسعه و بنای کاخ‌هایی که برای میهمانان دولت سعودی بر فراز کوه ابوقبیس ساخته شده تخریب شده و اکنون اثری از آن برجای نمانده و تنها تصویر آن باقی است.[۱]
مسجد ابراهیم یا مسجد بلال؟
نام قدیم این مسجد، مسجد ابراهیم بود و منابع کهن با این نام از آن یاد کرده‌اند. به گزارش ازرقی(وفات250ق.) و فاکهی (وفات272ق.) بنابر گزارشی که نزد مردم مکه رواج داشته است، ابراهیم مردم را از بالای این کوه به حج‌گزاری فراخواند. برخی از مکیان نیز نام این مسجد را منسوب به ابراهیم قبیسی می‌دانستند نه حضرت ابراهیم.[۲]
منابعی مانند ابن جبیر[۳] و ابن بطوطه[۴] نیز بدون ذکر نام فقط وجود مسجد در بالای کوه ابوقبیس را گزارش کرده‌اند. اما در منابع معاصر از این مسجد با نام مسجد بلال یاد شده است.[۵][۶][۷][۸]
نماز پیامبر و شق‌القمر
برخی گزارش‌ها از نماز پیامبر بالای کوه ابوقبیس خبر داده‌اند.[۹] ابن جبیر و ابن بطوطه در سفرنامه‌های خود، این مسجد را جایگاه پیامبر(ص) در هنگام شق القمر دانسته‌اند.[۱۰]
گزارش ابن بطوطه از چراغانی مسجد بلال
ابن بطوطه در سفرنامه اش در سال 725 قمری، به رسم و رسوم مکیان در شب بیست و هفتم ماه رمضان و شب اول ماه شوال اشاره می‌کند. او می‌گوید مکیان در این شب‌ها در مسجدالحرام و اطراف آن مشعل و چراغ روشن می‌کنند. همچنین عنوان می‌کند علاوه بر مسجدالحرام آن‌ها در مسجد کوه ابوقبیس نیز این مشعل‌ها و چراغ‌ها را روشن می‌کنند.[۱۱]
تاریخچه بنا
ازرقی قدیم‌ترین منبعی است که در قرن دوم هجری به این مسجد اشاره کرده‌است.[۱۲] بر این اساس برخی از تاریخ‌نگاران زمان احتمالی ساخت مسجد را قرن نخست هجری دانسته‌اند.[۱۳]
گزارش‌هایی از برخی بازسازی‌های بنا نیز در منابع نقل شده است از جمله ابن بطوطه در قرن هشتم از بازسازی مسجد به دستور ملک ظاهر مملوکی خبر داده است.[۱۴] همچنین از تجدید بنای این مسجد در قرن 13 هجری توسط یک مرد هندی خبر داده‌اند.[۱۵]
گزارش سفرنامه‌های ایرانیان
برخی شیعیان ایرانی که پیش از تخریب مسجد بلال به مکه رفته‌اند، گزارش‌هایی از آن نقل کرده‌اند.[۱۶] میرزا داود حسینی که در سال ۱۳۲۲ قمری به حج مشرف شده، تصریح کرده که بالای کوه ابوقبیس، جایی که پیامبر مردم را به توحید فراخواند، محراب و مأذنه‌ای ساخته‌اند.[۱۷]حاج ایازخان قشقایی که در سال ۱۳۴۱ق./۱۳۰۱ش. به حج رفته، از وجود بقعه‌ای با دو گلدسته بر این کوه خبر داده، اما نام آن را نیاورده است.[۱۸]
گزارش تاریخ القویم
گزارشی از این مسجد در کتاب تاریخ القویم نیز آمده است. گزارش این کتاب که نخستین بار در سال 1385 قمری/ 1966میلادی منتشر شده است نشان می‌دهد که این مسجد تا آن زمان وجود داشته و اطراف آن را نیز خانه‌های متعدد فراگرفته بود.[۱۹]
گالری
-
مسجد بلال در مکه
-
مسجد بلال در مکه
-
مسجد بلال در مکه
-
مسجد بلال در مکه
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ج1، ص 151
- ↑ اخبار مکه ازرقی، ج2، ص 201؛ اخبار مکه فاکهی، ج4، ص17-16
- ↑ رحله ابن جبیر، ص 76
- ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، ص 383
- ↑ آثار اسلامی مکه و مدینه، ص 125
- ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، پاورقی، ص 383
- ↑ الرحلات المغربیه و الاندلسیه، ص 456
- ↑ «حجنامه2» علی نقی منزوی، مجله کاوه، شماره 47 و 48، بهار و تابستان 1352، ص 62
- ↑ اخبار مکه فاکهی، ج4، ص 16
- ↑ رحله ابن جبیر، ص76؛ رحله ابن بطوطه، ج1، ص383
- ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، ص 404
- ↑ اخبار مکه،ازرقی، ج2، ص 202
- ↑ تاریخ القویم، ج5، ص 83
- ↑ رحله ابن بطوطه، ج1، ص 383
- ↑ تحصیل المرام، ج1، ص 502
- ↑ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ص۷۶۶.
- ↑ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج۷، ص۵۴۵.
- ↑ پنجاه سفرنامه حج قاجاری، ج۸، ص۴۱۹
- ↑ التاریخ القویم، ج5، ص 84
منابع
- اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمدبن اسحاق فاکهی، ابوعبدالله محمد بن اسحاق الفاکهی، تصحیح عبدالملک بن دهیش، مکه: مکتبه الاسدی، 1424ق.
- اخبار مکه و ما جا فیها من الاثار، محمد بن عبدالله، مصحح:رشدی صالح ملحس، بیروت:دارالاندلس، 1416ق
- التاریخ القویم لمکه و بیت الله الکریم، محمدطاهر، کردی، بیروت:دارالخضر، چاپ اول، 1420ق
- الرحله ابن بطوطه، محمدبن عبدالله ابن بطوطه، مصحح:عبدالهادی تازی، ریاض:اکادیمیه المملکه المغربیه، 1417ق
- الرحله ابن جبیر، محمدبن احمد، بیروت: دار و مکتبه الهلال، چاپ اول
- الرحلات المغربیه و الاندلسیه، عواطف محمد یوسف نواب، ریاض:مکتبه الملک فهد الوطنیه، 1417
- تحصیل المرام فی اخبار البیت الحرام، محمدبن احمد مالکی مکی، مصحح: عبدالملک ابن دهیش، مکه:مکتبه الاسدی، 1424ق.
- آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، تهران:مشعر، 1381
- پنجاه سفرنامه حج قاجاری، رسول جعفریان، تهران: نشر علم، ۱۳۸۹ش.