زمزم

چاه زمزم

ورودی آبخوری آب زمزم در مسجدالحرام. روایتی از پیامبر (مَاءُ زَمْزَمَ لِمَا شُرِبَ لَه) بر سردر نوشته شده است.
اطلاعات اوليه
کاربری	تأمین بخشی از آب مصرفی حجاج
مکان	مسجدالحرام، ۲۱ متری حجرالاسود
نام‌های دیگر	رَکْضَةُ جبرئیل، سقیا اسماعیل، حفیرة عبدالمطلب، المصونة (مضنونه)، سقیا، طعام طعم، شفاء سقم
مشخصات
مساحت	دهانه چاه ١/5 متر، عمق 30 متر
وضعیت	فعال
معماری
بازسازی	سال‌های ٨٢٢ و ١٣٨٣ق.

زَمزَم نام مشهورترین چاه آب مسجدالحرام در مکه است که در فاصله حدود 21 متری حجرالاسود قرار دارد. زمزم در آغاز، چشمه‌ای بوده که بر اساس منابع تاریخی، به اعجاز الهی برای حضرت اسماعیل(ع) و مادرش هاجر جاری شد. سرآغاز تاریخ شهر مکه و تجدید بنای کعبه را، جوشش زمزم دانسته‌اند.

سال‌های متمادی آب مورد نیاز مردم مکه، از همین چاه تأمین می‌شد؛ تا اینکه نشانه‌های زمزم از بین رفت و رفته‌رفته این چاه ناپدید شد. پس از مدتی طولانی، سقایت و آب‌رسانی خانه خدا به دست عبدالمطلب، پدربزرگ پیامبر(ص) رسید و به دست او چاه زمزم حفر شد و بار دیگر آب آن جوشید.

آب زمزم همواره نزد مردم مکه قِداسَت و اهمیت فراوانی داشته است. پیامبر(ص) بیشتر از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آب روی زمین می‌دانست.

چاه زمزم در دوره‌های مختلف تاریخی، تعمیر و توسعه یافته است. دهانه چاه ١/5 متر، عمق آن 30 متر و فاصله‌اش تا کعبه ٢١ متر است. برای استفاده بیشتر زائران کعبه، در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب زمزم را به شیرها هدایت کرده‌اند.

زمزم در لغت

زمزم مرکّب از دو «زم» (زمّ یعنی جلو چیزی را گرفتن یا جمع کردن) و در لغت به معنای آهسته آهسته و یا آب فراوان است. در اصطلاح نیز نام چشمه و یا چاهی در مکه نزدیک کعبه است که پیشینه تاریخی آن، به دوران حضرت ابراهیم(ع) بازمی‌گردد.

به نوشته مسعودی، تاریخ‌دان قرن چهارم هجری، ایرانیان به سبب آنکه خود را از نسل ابراهیم(ع) می‌دانستند در زمان ساسانیان به مکه می‌رفتند. گفته شده آنها پس از طواف کعبه بر سر چاه، زَمْزَمه می‌کردند و به همین دلیل آن را زمزم گفته‌اند.

اسامی زمزم

زمزم به دلیل اهمیت و جایگاهش، دارای نام‌های مختلفی است. برخی از این اسامی در روایتی از امام صادق(ع) این چنین ذکر شده است: رَکْضَةُ جبرئیل (قدمگاه جبرئیل)، سقیا اسماعیل (آبیارِ اسماعیل)، حفیرة عبدالمطلب (چاه عبدالمطلب)، المصونة (مضنونه) به معنای نفیس، سقیا (آبیار)، شفاء سُقْم (شفای بیماری).

پیدایش زمزم

بنابر آیه 37 سوره ابراهیم، پس از آنکه حضرت ابراهیم(ع)، همسر و فرزندش (هاجر و اسماعیل) را به سرزمین بی‌آب و علفِ مکه آورد و به دستور خداوند، آنها را ترک کرد، تشنگی بر آن‌ها چیره شد و هاجر در پی یافتن آب فاصله بین دو کوه صفا و مروه را هفت بار طی نمود. وی در بار هفتم و در حالی که بر کوه مروه بود، نگریست که آب از زیر پای اسماعیل، روان شده است.

در جزئیات این رخداد اختلاف است؛ برخی جوشش آب (چشمه زمزم) را به ساییدن پاشنه پای اسماعیل بر زمین نسبت داده‌اند و گروهی گفته‌اند که ساییدن پای جبرئیل یا دست او که در صورت انسانی ظاهر شده، باعث به وجود آمدن آب شده است.

چاه زمزم

به گفته ابو الولید ازرَقی، تاریخ‌نگار شافعی قرن سوم قمری، وجود چشمه آب در آن سرزمین خشک موجب جمع شدن حیوانات و پرندگان شد. سر و صدا و پرواز پرندگان در حوالی زمزم، کاروان قبیله جُرهُمیان را که از آن مسیر می‌گذشتند، به سوی خود کشاند. آنان از آن آب نوشیده، ظرف‌های خود را نیز پر کردند. این قبیله در اطراف زمزم ساکن شده و مکه آباد شد.

خشک شدن زمزم

در زمان ریاست عَمْرو بن حارث بر جرهمیان، آنها حرمت حرم و خانه کعبه را رعایت نکرده و به دستور عمرو، حجرالاسود، هدیه‌ها و دیگر وسایلی را که در کعبه بود (مانند سلاح و شمشیر)، در چاه زمزم ریخته و چاه را نیز از خاک پُر کردند. چاه به صورت زمین همواری درآمد و رفته‌رفته مکان آن فراموش شد. پس از جرهمیان، قبیله خُزاعه روی کار آمدند و زمزم همچنان ناشناخته باقی ماند.

پیدا شدن مکان چاه زمزم توسط عبدالمطلب

بنابر کتاب‌های تاریخی، در خواب با ارائه نشانه‌هایی به عبدالمطّلب بن هاشم، جدّ حضرت محمد(ص) و بزرگ قبیله قریش، الهام شد که چاه زمزم را حفر نماید. عبدالمطّلب نیز در جستجوی نشانه‌ها به کعبه رفت. او در میان دو بت «اساف» و «نائله»، نشانه‌ها را یافت و با کمک فرزندش حارث شروع به حفر زمین کرد. برخی قریشیان عبدالمطلب و فرزندش را مسخره می‌کردند اما وقتی سنگچین چاه آشکار شد، وی تکبیر گفت و دانست که به او صحیح الهام شده است. پس از پایان یافتن کار و آشکار شدن آب، عبدالمطلب کنار چاه زمزم حوضی ساخت و خود و پسرش از آن آب کشیده، در حوض می‌ریختند و به حاجیان می‌دادند. عبدالمطلب پس از حفر زمزم و دست‌یابی به آب، سقایت حاجیان را احیا نموده، آن را در اختیار داشت.

پیامبر اسلام(ص) نیز برای نخستین بار پس از فتح مکه و شکستن بت‌ها و از میان بردن تصاویر نقش شده بر دیوار کعبه، داخل آن را با آب زمزم شست که این رسم تاکنون پابرجاست.

احکام

عبدالمطلب آشامیدن و وضو گرفتن از آب زمزم را حلال و جایز دانسته، لیکن غسل کردن با آن را روا نمی‌دانست؛ از این رو عباس بن عبدالمطلب نیز پیوسته در مسجدالحرام و در اطراف زمزم گردش می‌کرد و می‌گفت شستشو با آب زمزم را حلال نمی‌دانم و این آب برای خوردن و وضو گرفتن حلال و جایز است.

گفته شده مستحب است حج‌گزار پس از طواف و قبل از سعی، نزد زمزم آمده از آب آن بنوشد و غسل کند و اگر نتوانست غسل نماید، کمی از آب زمزم را به خود بریزد. به نوشته عروة الوثقی، شستن کفن با آب زمزم مستحب است.

همچنین مستحب است شخص هنگام نوشیدن آب زمزم بگوید: «اللّهُمّ اجْعَلْه لی عِلْماً نافِعاً و رِزْقاً واسِعاً و شِفٰاءً مِنْ کُلِّ دٰاءٍ و سَقَمٍ انَّکَ قٰادِر یا رَبَّ العالمین؛ بار خدایا آن را دانشی سودمند، روزیی فراوان، و درمان هر درد و بیماری قرار ده، همانا تو توانایی ای پروردگار جهانیان.»

مشخصات چاه زمزم

موقعیت چاه زمزم نسبت به کعبه و مقام ابراهیم(ع).

ازرقی گفته است عمق زمزم از بالا تا پایین آن شصت ذراع است. در درون چاه، آب از سه نقطه جاری است، یکی مقابل حجرالاسود، دیگری برابر صفا و ابوقبیس و سومی مقابل مروه. در سال‌های ۲۲۳ و ۲۲۴ قمری که احتمال خشک شدن زمزم می‌رفت، نُه ذراع دیگر بر گودی آن افزودند. در سال ۲۲۵ق بخاطر بارش باران و جاری شدن سیل، آب زمزم بیشتر شد.

در دوران حکومت برخی خلفای عباسی، بر عمق چاه زمزم افزوده شده و در دوره حکومت امین عباسی (حکومت: ۱۹۳-۱۹۸ق) چاه زمزم را زه‌کشی کردند.

زمزم در حال حاضر

اکنون دهانه چاه زمزم ۱/۵ متر، عمق آن ۳۰ متر و فاصله‌اش تا کعبه ۲۱ متر است. این چاه تا حدود عمق ۱۳ متری، سنگ‌چین است.

زمزم در روايات

در روايت‌های اهل بیت(ع) به نوشيدن از آب زمزم سفارش شده است. پیامبر(ص) از آب زمزم می‌نوشید و آن را بهترین آبی می‌دانست که از زمین می‌جوشد.

امام سجاد(ع) به شخصی آموخت تا بر سر زمزم با خدا پیمان ببندد که چشم از گناه و معصیت بپوشاند. به گفته عایشه، همسر پیامبر(ص)، رسول خدا با مشک و برخی وسایل دیگر آب زمزم را حمل نموده، به بیماران می‌نوشاند و یا بر آنان می‌ریخت.

زمزم در گذر تاریخ

گزارشات گوناگونی از پیشینه تاریخی و بازسازی‌ها و تعمیرات صورت گرفته بر روی چاه زمزم در ادوار مختلف تاریخی وجود دارد و سفرنامه‌نویسان به توصیف ویژگی‌های آن پرداخته‌اند.

ساخت و سازها

ساختمان چاه زمزم در دوره‌ای که درونِ مطاف قرار داشت (۱۳۴۶ق).

نخستین کسی که زمین و دیواره‌های زمزم را با سنگ مرمر پوشاند، منصور عباسی (حکومت: ۱۳۶-۱۵۸ق) بود. وی این کار را در دوران خلافت خویش آغاز و سپس مهدی عباسی (حکومت: ۱۵۸-۱۶۹ق) آن را به پایان برد. پس از آن تا دوران حکومت معتصم (حکومت: ۲۱۸-۲۲۷ق) در سال ٢٢٠ق، چاه در فضای باز بوده و فقط گنبد کوچکی بر دهانه آن قرار داشت. عمر بن فرج رُخجی که از نویسندگان و دبیران دربار معتصم بوده، آن را تغییر داد و برای تمام زمزم، سقفی از چوب ساج فراهم کرد و از آن زنجیرهایی آویزان کرده، چراغ‌هایی به آنها آویخته بودند که شبها در موسم حج آنها را روشن می‌کردند.

در دوران سعودی در سال ۱۳۸۳ق ساختمانی که روی چاه زمزم بود خراب شد. بنای جدیدی در زیر زمین ساخته شد و ورودی به زیرزمین ایجاد شد که حاجیان از آب چاه استفاده می‌کردند. در سال ۱۴۲۴ق، ورودی را پر ساخته و در اطراف صحن مسجدالحرام به‌وسیله لوله‌کشی، آب را به شیرها هدایت کرده‌اند تا زائران از آن‌ها بنوشند و دایره مطاف وسیعتر شود.

به نوشته منابع عربستانی، آب زمزم از طریق خطوط انتقال آب به طول چهار کیلومتر پمپاژ شده و در مخزن پنج هزار مکعبی ذخیره می‌شود. پس از آن آب، تصفیه و استریل شده و بطری‌های آب زمزم پنج لیتری، تولید می‌شود. همچنین به آبخوری‌های زمزم در مسجدالحرام پمپاژ می‌شود. آب زمزم برای مصرف زائران در مسجدالنبی، به مدینه نیز منتقل می‌شود.

ورودی چاه زمزم که در سال ۱۳۸۳ق. ساخته شد و تا توسعه بعدی مسجدالحرام در سال ۱۴۲۴ق باقی ماند.

زمزم در سفرنامه‌ها

درباره زمزم در سفرنامه‌های سده‌های مختلف، به مطالبی مانند فاصله آن با کعبه، اندازه دهانه چاه، فاصله‌اش تا حجرالاسود و سایه‌بان چاه اشاره شده است.

ناصرخسرو در سفرنامه خود نوشته است: "فاصله بین زمزم و خانه کعبه 46 ارش و دهنه چاه زمزم سه گز و نیم است در سه گز و نیم، سر چاه را حظیره کرده‌اند و اطراف آن با چوب‌های مشبّک است و برابر خانه زمزم از جانب مشرق خانه مربعی است که مرکز سقایة الحاجّ است ...".

ابن جبیر، جهانگرد قرن هفتم، وضعیت زمزم را اینگونه توصیف می‌کند: "گنبد چاه زمزم مقابل رکن حجرالاسود است و فاصله‌اش تا حجرالاسود بیست و چهار قدم باشد.... محیط حلقه دهانه چاه، چهل وجب و ارتفاع (این طوقه مرمرین) چهار وجب و نیم و ضخامت دیواره آن یک وجب و نیم است ...".

ابن بطوطه نیز که در قرن هشتم به زیارت کعبه رفته، در توصیف زمزم می‌نویسد: "قبه زمزم، روبروی حجرالاسود، به فاصله بیست و چهار گام از آن واقع شده و مقام در طرف راست آنست. بین رکن مقام، تا زمزم ده گام فاصله است داخل قبه با رخام سپید، مفروش گشته و... درِ قبّه زمزم در جهت شرقی واقع شده و در درون قبه سقاخانه مدوری ساخته شده که پهنای آن یک وجب و عمق آن یک وجب و بلندی آن در حدود پنج وجب است و آن را پر از آب می‌کنند و گرداگرد آن را مصطبه‌ها تعبیه کرده‌اند که وضو سازندگان روی آن می‌نشینند.

تقی‌الدین فاسی در توصیف زمزم در اوائل قرن نهم می‌نویسد: "هم اکنون زمزم درون خانه‌ای مربع شکل قرار دارد و در کنار دیوارهای آن نُه حوض ساخته‌اند که آن را از آب زمزم پرنموده، تا حاجیان از آن‌ها وضو بگیرند. و در دیوار روبروی کعبه پنجره‌هایی ساخته و روی آن نیز سایبانی برای مؤذنان درست کرده‌اند.

در سال ١٠٢٠ق به دستور سلطان احمد خان پنجره‌ای آهنی با فاصله یک متری از سطح آب، قرار دادند، زیرا برخی دیوانگان! به تصور فدا نمودن، خود را بدرون زمزم می‌انداختند و می‌مردند، این پنجره تا سال ١٣١٨ق بوده است. بر روی پنجره شمالی از ناحیه در زمزم به سال ١٢٠١ق به دستور سلطان عبدالحمیدخان نوشته شده بود: «ماء زمزم شفاء من کل داء» و «آیة ما بیننا و بین المنافقین انهم لایتضلعون من ماء زمزم».

نگارخانه

• 

  خروجی چاه زمزم در پایین مطاف (۱۴۰۱ش).

• 

  یکی از ایستگاه‌های توزیع آب زمزم در مکه (۱۴۰۱ش).

• 

  مخزن‌های آب زمزم در مسجدالنبی برای مصرف زائران.

• 

  تصویر قدیمی از نشانگر موقعیت چاه زمزم در مطاف.

• 

  ورودی چاه زمزم در مطاف، که در سال ۱۴۲۴ق. برای گسترش مطاف بسته شد.

• 

  چاه زمزم در سال ۱۳۶۹ق، که از آن با دلوهای چرمی برای زائران و حاجیان آب کشیده می‌شد.

• 

  نقاشی چاه زمزم و شیوه کشیدن آب از آن در دوره عثمانی.

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب حج در اندیشه اسلامی، علی قاضی عسکر. بخش «زمزمه زمزم»، ص۱۶۷-۱۹۲. است.

• اخبار مکه فی قدیم الدهر و حدیثه، محمد بن اسحاق فاکهی (درگذشت: ۲۷۵ق)، تحقیق عبدالملک بن عبدالله بن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق.
• اخبار مکة و ما جاء فیها من الآثار، محمد بن عبدالله ازرقی، محقق: ملحس، رشدی صالح، بیروت، دار الاندلس، 1416ق.
• الدرالمنثور فی التفسیر بالمأثور، جلال الدین سیوطی، قم، کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۴ق.
• «بئر زمزم»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• «رحلة ماء زمزم من البئر الی ان یروی ظمأ المعتمرین»، خبرگزاری اخبارنا، تاریخ درج مطلب: ۱۳ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۶ تیر ۱۴۰۳ش.
• «رحلة الماء المبارک»، سایت روزنامه کویتی الفوز، تاریخ درج مطلب: ۴ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
• «رحلة الماء المبارک»، تطویر وتشغیل الادارة العامة لتقنیة المعلومات بالرئاسة العامة لشؤون المسجد الحرام والمسجد النبوی، تاریخ درج مطلب: ۱۲ آوریل ۲۰۲۲م، تاریخ بازدید: ۱۰ تیر ۱۴۰۱ش.
• «زمزم (۲)»، محمد رهبر، در مجله میقات حج، دوره هشتم، شماره ۲۹، آبان ۱۳۷۸ش.
• سفرنامه ابن جُبَیر، محمد بن احمد بن جبیر، پرویز اتابکی، ایران، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۷۰ش.
• سفرنامه ابن‌بطوطه، ابن‌بطوطه، ترجمه دکتر محمد علی موحد، مؤسسه انتشارات آگاه، ایران، مشهد، ۱۳۷۰ش.
• سلسلة ینابیع الفقهیة، علی‌اصغر مروارید، بیروت، دار التراث، ۱۹۹۰م - ۱۹۹۳م.
• سنن ابن ماجه، محمد بن زید الربعی ابن ماجه، به کوشش محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۳۹۵ق.
• سنن ترمذی، محمد بن عیسی ترمذی، به کوشش عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دار الفکر، ١4٠٢ق.
• سنن نسائی، احمد بن شعیب ابوعبدالرحمان نسائی، به کوشش عبدالغفار و سید کسروی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1411ق.
• السیرة النبویة، السیرة النبویة، عبدالملک ابن هشام، تحقیق مصطفی السقا و ابراهیم الأبیاری و عبد الحفیظ شلبی، بیروت،‌ دار المعرفة، بی‌تا.
• شفاء الغرام باخبار البلد الحرام، التقی الفاسی.
• «صور بئر زمزم»، لاینز، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• العروة الوثقی، سید محمدکاظم طباطبایی یزدی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.
• کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، متقی هندی، بیروت، الرساله، 1413ق.
• لسان العرب، محمد بن مکرم ابن منظور، دار صادر، بيروت، 1414ق.
• مروج الذهب، علی بن حسین مسعودی، به تحقیق: یوسف اسعد داغر، قم، مؤسسة دار الهجرة، 1409ق.
• مستدرک الوسائل، حسین نوری طبرسی، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1408-1429ق/ 1987-2008 میلادی.
• معجم البلدان، یاقوت حموی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• «وأزیلت عام ۱۳۴۶هـ»، صفحه عبدالله الرشید در توییتر، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• المعجم الکبیر، سلیمان بن أحمد طبرانی، به کوشش حمدی عبدالمجید، دار احیاء التراث العربی، 1405ق.
• وسائل الشیعة، محمد بن حسن شیخ حر عاملی، به تحقیق محمدرضا حسینی جلالی، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، ۱۴۱۶ق.

• «than-5000-years All you need to know about Zamzam well", Al Arabiya، تاریخ درج مطلب: ۷ ژوئن ۲۰۱۷م، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.
• «Zamzam Studies and Research", The official account of Saudi geological survey، تاریخ بازدید: ۹ تیر ۱۴۰۱ش.