مرقد سلمان فارسی

مرقد سلمان فارسی در مدائن دربرگیرنده تربت مطهر دو تن از یاران عظیم‌الشان پیامبر(ص) و امیرمؤمنان علی(ع)، یعنی سلمان محمدی (فارسی) و حذیفة بن یمان است، كه كنار آنها، دو قبر ديگر نيز منسوب به عبدالله بن جابر انصارى و طاهر بن امام محمدباقر(ع) وجود دارد. این قبور، در یک مجموعه می‌باشند که به آستان سلمان فارسی شناخته می‌شود؛ این بارگاه مطهر امروزه از زیارتگاه‌های مهم اسلامی عراق به‌شمار می‌آید.

تصویری از مرقد سلمان فارسی در مدائن

معرفی شهر مدائن

مدائن (شهرها)، مجموعه‌ای از هفت شهر نزدیک به یکدیگر بوده که میان آنها، «تیسفون»، از همه مهم‌تر به‌شمار می‌آمده است. اشکانیان پس از تصرف عراق در سال 141 پیش از میلاد، به ساختن این شهر اقدام نمودند. در اواخر دوره ساسانی، انوشیروان، مدائن را پایتخت خود قرار داد و در آن، کاخ معروف خود را بنا کرد.

این شهر در صدر اسلام، همچنان شهر مهمی بود. اما به تدریج، اهمیت خود را از دست داد و به روستا یا شهر کوچکی، تبدیل شد. امروزه این شهر در حدود چهل کیلومتری جنوب شرقی بغداد واقع است و با توجه به اینکه مرقد سلمان فارسی در آن قرار دارد، به «سلمان پاک» شناخته می‌شود.

مهم‌ترین اثر باستانی به‌جا مانده در مدائن، بنای معروف به «ایوان مدائن» است که بقایای کاخ عظیم انوشیروان، پادشاه ساسانی، به‌شمار می‌آید و امروزه بیشتر بخش‌های آن، از بین رفته است. در منابع تاریخی دوره اسلامی، از این کاخ به نام‌های طاق کسری، ایوان کسری و قصر ابیض (قصر سفید) نیز یاد شده است. این ایوان با ارتفاع 31 متر، از آثار برجسته معماری اسلامی، از دوره پیش از اسلام و از طاق‌های بزرگ شناخته شده در جهان باستان، به‌شمار می‌آید.

تاریخچه آستانه

در سال 680 ه. ق، ناصرالدین قتلغ‌شاه صاحبی، رباطی برای دراویش، کنار زیارتگاه سلمان بنا کرد و جماعتی را در آن ساکن و روستاهایی را در واسط و جاهایی را در بغداد برای آن، وقف کرد. او در سال 688 ه. ق، در تبریز به قتل رسید و جنازه‌اش را به بغداد منتقل کردند و در همین رباطی که کنار زیارتگاه سلمان ساخته بود، به خاک سپردند. افزون‌ بر قتلغ‌شاه، برادر وی عزالدین دولت‌شاه صاحبی علائی نیز که در سال 699 ه. ق، در لرستان درگذشت، جنازه‌اش به این مقبره انتقال یافت و در اینجا دفن گردید.

در دوره صفوی، شاه اسماعیل، زیارتگاه سلمان فارسی را بازسازی کرد و در دوره‌های اخیر، صحن آن را پدر آقاخان محلاتی، بنا کرد. تا نیمه اول قرن چهاردهم هجری، بیستم میلادی، قبر حذیفة بن یمان و عبدالله انصاری در زیارتگاه مستقلی، کنار رود دجله قرار داشت. اما به علت جریان سیلاب‌ها و از بین رفتن ساحل غربی این رودخانه دولت عراق در سال 1350 ه. ق- 1931 م، اجساد این دو را به زیارتگاه سلمان فارسی منتقل کرد و برای هریک، قبر جدیدی ساخت.

گفته می‌شود که در زمان انتقال قبر حذیفه، خاک‌های لحد وی فرو ریخت و جسد مطهر و کفن وی رؤیت شد که بعد از حدود 1300 سال، همچنان سالم و تازه باقی‌مانده بود.

مدفونان در بقعه

تصویری از ضریح سلمان فارسی

همچنین مدائن دربرگیرنده تربت مطهر دو تن از یاران عظیم‌الشان پیامبر(ص) و امیرمؤمنان علی(ع)، یعنی سلمان محمدی (فارسی) و حذیفة بن یمان است، كه كنار آنها، دو قبر ديگر نيز منسوب به عبدالله بن جابر انصارى و طاهر بن امام محمد باقر(ع) وجود دارد. این قبور، در یک مجموعه می‌باشند که به آستان سلمان فارسی شناخته می‌شود؛ با این‌حال، مرقد هریک از این شخصیت‌ها، دارای گنبد و ضریح جداگانه است. این بارگاه مطهر امروزه از زیارتگاه‌های مهم اسلامی عراق به‌شمار می‌آید.

سلمان فارسی

سلمان فارسی، مکنا به ابوعبدالله و معروف به سلمان الخیر یا سلمان محمدی، آزاد شده رسول خدا(ص) است. او ایرانی و اصالتاً از رامهرمز یا جی اصفهان بود که پیش از اسلام، نامش مابه یا ماهویه بود. به گزارشی، او در فارس از فرزندان یکی از دهقان‌های توانگر فارس و از محافظان معبد آتش بود. هنگامی که از نسب وی می‌پرسیدند، می‌گفت: «من سلمان فرزند اسلام از بنی‌آدم هستم». به گزارش دیگری، پدر سلمان یک اصفهانی بود که در رامهرمز زندگی می‌کرد و سلمان در رامهرمز از توابع اهواز به دنیا آمد.

او پس از آشنا شدن با دین مسیحیت و مقایسه آن با زرتشتی‌گری، مسیحی شد و سپس دورانی طولانی را در خدمت راهبان صومعه‌نشین در نقاط مختلفی، چون شام، موصل و عموریه، سپری کرد. آخرین راهبی که سلمان، او را درک کرد، به وی بشارت نزدیکی ظهور پیامبر اسلام(ص) را داد. از این‌رو او، در جست‌وجوی پیامبر(ص)، به سمت حجاز رفت. سلمان در راه حجاز، به اسارت گرفته شد و به‌صورت برده‌ای میان مالکان، دست به دست می‌شد؛ تا اینکه او را به حجاز بردند و به یک یهودی از بنی‌قریظه، به نام عثمان بن اشهل، در مدینه فروختند. او پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، در قبا به خدمت‌ ایشان رسید و نشانه‌های پیامبری را که شنیده بود، در آن حضرت یافت. اما به علت بردگی، نتوانست در نبردهای بدر و احد، کنار آن حضرت باشد. پس از نبرد احد، به فرمان پیامبر(ص) با مالکش قرارداد مکاتبه بست و خود را در ازای سیصد اصله نخل و چهل اوقیه طلا که با کمک پیامبر اکرم(ص) توانست تامین کند، آزاد کرد و به پیامبر(ص) و اهل‌بیت آن حضرت، موالات ورزید.

سلمان در سال 35 ه. ق، در آخر خلافت عثمان، در حالی‌که بیش از 250 یا 350 سال سن داشت، در مدائن از دنیا رفت. به گزارشی، پس از وفات سلمان، امیرمؤمنان علی(ع) با طی‌الارض، از مدینه به مدائن آمد و غسل، تکفین، نماز بر جنازه و دفن وی را انجام داد. از او، دختری در اصفهان و دو دختر در حجاز، باقی ماند و جماعتی از اهل اصفهان، خود را از نسل دختر سلمان می‌دانستند.

نمایی از قبر حذیفة بن یمان

حذیفة بن یمان

حذیفة بن حِسْل یا حُسَیل بن جابر، از تیره بنی عَبْس بن بَغیض از عرب عدنانی است. کنیه او ابوعبدالله‌ و یَمان، لقب پدرش بوده است. زمان تولد حذیفه، مشخص نیست. اما ابن‌ حجر، مکان آن را مدینه دانسته است. او و پدرش با هجرت رسول خدا(ص) به یثرب، مسلمان شدند. اما زمان دقیق آن، مشخص نیست. براساس قول مشهور، پیامبر(ص) هنگام عقد برادری میان مهاجران و انصار، میان حذیفه و عمار یاسر، پیمان برادری بست.

حذیفه در همه غزوه‌های رسول خدا، به‌جز بدر، حضور داشت. او و پدرش، پیش از نبرد بدر، در مسیر بازگشت به یثرب، از سوی قریش دستگیر و به شرط همراهی نکردن با پیامبر در نبرد، آزاد شدند. او در نبرد احد، همراه پدر سالخورده و برادرش، صفوان، شرکت کرد و پدرش به اشتباه، به دست یکی از مسلمانان، کشته شد.

به گزارش مسعودی، حذیفه در سال 36 ه. ق، در کوفه بیمار بود و چون قتل عثمان و بیعت مردم با علی(ع) را شنید، به مسجد رفت و بر منبر، خدا را شکر کرد که تا این روز، زنده مانده است و به پسرانش سعد و صفوان، سفارش کرد که از یاری آن حضرت، دست بر ندارند. او پس از هفت یا چهل روز، در مدائن درگذشت. اما برخی، وفات وی را در کوفه دانسته‌اند.

نمایی از قبر عبدالله بن جابر انصاری و امامزاده طاهر بن محمدباقر(ع)

عبدالله بن جابر انصاری‌

از فرزندان جابر بن عبدالله انصاری است که از جزئیات زندگی وی، اطلاع زیادی در دست نداریم. تنها بخاری در تاریخ خود، از وی یاد کرده و نوشته است که او از پدرش، حدیث شنیده و سعید مقبری نیز از وی، روایت کرده است و دو برادر، به نام‌های محمد و عمر دارد.

امامزاده طاهر بن امام محمدباقر

این زیارتگاه، بین مرقد حضرت سلمان فارسی و حذیفة بن یمان، قرار دارد و به یکی از فرزندان امام زین‌العابدین(ع)، به نام طاهر، منسوب است؛ حال آنکه میان فرزندان امام سجاد(ع)، این نام به ثبت نرسیده است. بعضی دیگر، شخص مدفون در این مکان را طاهر بن امام محمدباقر(ع) معرفی کرده‌اند. این در حالی است که امام محمدباقر(ع) نیز فرزندی به نام طاهر، نداشته است. البته برخی علی بن امام باقر(ع) را ملقب به طاهر دانسته‌اند که قبر وی در جعفریه، از توابع بغداد، آشکار شد.

گفتنی است، این قبر در اصل، در زیارتگاهی به نام «امام طه» در محله‌ای به همین نام و در میدان امین شهر بغداد، قرار داشته است که در جریان توسعه خیابان الرشید در سال 1940 م، خراب گردید و استخوان‌های شخص مدفون در آن، به آستانه سلمان فارسی منتقل گردید و در اتاق شرقی مقبره وی، به خاک سپرده شد.

پیوند به بیرون

مرقد سلمان فارسی و ایوان مدائن در 200 سال پیش، مجله حافظ، فروردین و اردیبهشت 1388 - شماره 59 (1 صفحه - از 14 تا 14).

منابع

این مقاله برگرفته از کتاب زیارت‌گاه‌های عراق، محمدمهدی فقیه بحرالعلوم. بخش «آستان سلمان فارسی»، ج1، ص457-464، است.

• اسد الغابة في معرفة الصحابه، علي بن محمد الجزري (ابن الاثير)، تحقيق: علي محمد معّوض و عادل احمد عبدالموجود، بيروت، دار الكتب العلميه، (لا ت).

• بحارالانوار، محمدباقر المجلسي، ط ٢، بيروت، مؤسسة الوفاء، ١۴٠٣ه. ق - ١٩٨٣م.

• الفضائل، شاذان بن جبرئيل القمي، النجف الاشرف، المكتبة الحيدرية ومطبعتها، ١٣٨١ه. ق - ١٩۶٢م.

• تاريخ بغداد (تاريخ مدينة السلام)، احمد بن علي بن ثابت (الخطيب البغدادي)، تحقيق: بشّار عوّاد معروف، ط ١، بيروت، دار الغرب الاسلامي، ١۴٢٢ه. ق - ٢٠٠١م.

• تاريخ مدينة دمشق، علي بن الحسن الشافعي الدمشقي (ابن عساكر)، تحقيق: علي شيري، بيروت، دار الفكر، ١۴١۵ه. ق - ١٩٩۵م.

• طبقات المحدثین باصبهان و الواردین علیها، ابومحمد بن محمد بن جعفر بن حیان المعروف بابی الشیخ الانصاری، موسسة الرسالة، چاپ اول، بیروت، 1987م.، 4 جلد.

• الاستيعاب في معرفة الاصحاب، يوسف بن عبدالله القرطبي (ابن عبدالبر)، تصحيح: عادل مرشد، ط ١، عَمّان، دار الاعلام، ١۴٢٣ه. ق - ٢٠٠٢م.

• الموسوعة التاريخية الجغرافية، (ج ١٢)، مسعود الخوند، بيروت، (لا. ن)، (لا. ت).

• انساب الاشراف، احمد بن يحيي البلاذري، تحقيق: محمد حميدالله، نجف، دار المعارف.

• المعارف، عبدالله بن مسلم (ابن قتيبة)، تحقيق: ثروت عكاشة، ط ۶، القاهرة، الهيئة المصرية العامة للكتاب، ١٩٩٢م.

• الاصابة في تمييز الصحابة، احمد بن علي (ابن حجر العسقلاني)، تحقيق: عبدالله بن عبدالمحسن التركي، (لا. م)، مركز هجر للبحوث والدراسات العربية والاسلامية، (لا. ت).

• السیرة النبویة، ابن هشام، عبد الملک بن هشام، عربی، دار المعرفة، مصحح: ابیاری، ابراهیم، سقاء، مصطفی، شبلی، عبدالحفیظ، 2ج.

• المغازي، محمد بن عمر الواقدي، تحقيق: مارسدن جونس، ط ٣، بيروت، مؤسسة الأعلمي، ١۴٠٩ه. ق - ١٩٨٩م.

• الطبقات الكبري، محمد بن سعد بن منيع الهاشمي البصري (م ٢٣٠)، تحقيق محمد عبدالقادر عطا، ط الاولي، بيروت، دار الكتب العلمية، ١۴١٠ه. ق -١٩٩٠م.

• مروج الذهب ومعادن الجوهر، علي بن الحسين بن علي (المسعودي)، تحقيق: اسعد داغر، ط ٢، قم، دار الهجرة، ١۴٠٩ه. ق.

• التاریخ الکبیر، محمد بن اسماعیل البخاری، بیروت، لبنان، دارالکتب العلمیه.

• لباب الانساب والالقاب والاعقاب، ابوالحسن على بن زيد بيهقى (ابن فندق)، قم، كتابخانه آيت‌الله العظمى مرعشى نجفى، ١۴١٠ه. ق.

• النفحة العنبرية في أنساب خير البرية، محمدكاظم اليماني الموسوي، تحقيق: السيد مهدي الرجائي، ط ١، قم، مكتبة آيةالله العظمي المرعشي النجفي، ١۴١٩ه. ق - ١٣٧٧ه. ش.

• المجدي في انساب الطالبيين، علي بن محمد العلوي العمري، تحقيق: احمد المهدوي الدامغاني، ط ٢، قم، مكتبة آيةالله العظمي المرعشي النجفي العامة، ١۴٢٢ه. ق - ١٣٨٠ه. ش.

• دليل العتبات والمراقد في العراق، عادل الحسني، ط ١، بيروت، دار المؤرخ العربي، ١۴٣١ه. ق - ٢٠١٠م.

• مراقد بغداد، يونس الشيخ ابراهيم السامرائي، بغداد، مكتبة الشرق الجديد، (لا ت).

• الاصيلي في انساب الطالبيين، صفي‌الدين محمد بن تاج‌الدين علي (ابن طقطقي)، قم، مكتبة آيت‌الله العظمي المرعشي النجفي الكبري، ١۴١٨ه. ق.

• الكواكب المشرقة في انساب وتاريخ و تراجم الاسرة العلوية الزاهرة، السيد مهدي الرجائي، قم، مكتبة آيةالله المرعشي النجفي، ١٣٩٠ه. ش.

• الشجرة المباركة في انساب الطالبية، فخرالدين الرازي، ط ٢، قم، مكتبة آيةالله العظمي المرعشي النجفي، ١۴١٩ه. ق.

• الارشاد في معرفة حجج الله علي العباد، محمد بن محمد بن نعمان (الشيخ المفيد)، تحقيق: مؤسسة آل البيت(عليهم السلام) لاحياء التراث، ط ٢، بيروت، دار المفيد، ١۴١۴ه. ق - ١٩٩٣م.